• احترام به آتش در اشکال و اعمال آیینی وعبادی متنوع تجلی می کند. در روایتها وافسانه‌ها مالک آتش مالکی درسیمای انسان واره است و نگهبان اجاق، خانواده، طایفه وقبیله است. چنانکه در زبان قزاقی تا کنون مرد و ریئس خانواده را«اُتباسی» می نامند که در درک کنونی به معنی« ریئس خانواده» و در ترجمه تحت اللفظی - «ریئس اجاق، حا‌فظ آتش» است ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
دوشنبه  ٨ آذر ۱٣۹۵ -  ۲٨ نوامبر ۲۰۱۶

کیش آتش بین ترکان قدیم ریشه‌های بسیارکهنی دارد که به اعماق هزاران سال، بطور مشخص – تا عصر کیش الهه اومای (۱) – می‌رسد و نگهبان آتشِ خانه است.

احترام به آتش در اشکال و اعمال آیینی وعبادی متنوع تجلی می کند. در روایتها وافسانه‌ها مالک آتش مالکی درسیمای انسان واره است و نگهبان اجاق، خانواده، طایفه وقبیله است. چنانکه در زبان قزاقی تا کنون مرد و ریئس خانواده را«اُتباسی» می نامند که در درک کنونی به معنی« ریئس خانواده» و در ترجمه تحت اللفظی - «ریئس اجاق، حا‌فظ آتش» است.
پژواک کیش آتش در مراسم آیینی نوروز حفظ شده است. در باره آیین آتش مراسم آیینی – اسطوره ای رایج در روستاهای تاجیکستان حکایت از آن دارند که:« شب پیش از سال نو در حیاط هر خانه ای یا روی تپه ها آتشهای جشن را می افروختند. در این شب در کنار آتش‌ها گردش‌های جمعی ترتیب میدادند، ترانه‌های جشن را میخواندند و شادی می‌کردند. صبح روز بعد بقدر امکان هدایا رد وبدل می‌شد و بطورکلی سکه‌های نقره، شکر وغیره به یکدیگر هدیه می‌دادند، بازی‌ها و سرگرمی‌های محتلف ترتیب می‌دادند. ویژگی‌های الزام آور مراسم جشن و آیین‌ها آتش، آب و اشیاء سفید رنگ بودند».(۲)
فرهنگ آیینی قزاق‌ها همچنین پژواک پرستش آتش را در بر دارد. با آتش کارکرد‌های آیینی جادویی که خصلت نگهبان و محافظ را داشت مرتبط بودند و انسان را از نیروهای مرگ محفوظ می‌کرد. کاربرد آتش را باستان شناسان به آنکه آتش نزد ترکان حامی خانه وکاشانه، معبد وعبادتگاه خانه بشمار می‌رفت تلقی می‌کنند.
بعنوان مثال آتش نقش مهمی را در مراسم زناشویی بازی می‌کرده است.«عروس هنگام ورود به یورتِ (چادر سیاه.مترجم) پدر شوهر در برابر اجاق زانو می‌زد، سپس عروس را نزدیک اجاق می نشاندند و روی اجاق روغن می ریختند. عروس در این زمان چندین بار سجده می‌کرد، و زیر لب می‌گفت:«مادرِآتش و مادرِ روغن بمن مهرو محبت ارزانی دار». زنان دستها را برروی آتش گرم نگه داشته سپس روی صورت عروس می کشیدند...(٣)
در فرهنگ قزاق همچنین رسم کهن پاک وتمیز کردن دام به پرستش و آیین آتش مربوط بود. در روستاهای قزاقستان در بهار معمولا دام ها را تقسیم می‌کردند و بین آنها گاوان و گوسفندان و شترانی را که گمان می‌رفت بهترین وسیله دفع دام ها از نیروهای شیطانی است بیرون می‌راندند ... مراسم طرد وبیرون راندن« روح شیطانی»، هنگامیکه آتش را دور سر مریض و ناخوش می‌گرداندند وجود داشت... در قرون وسطی در خانه‌های قزاق‌ها اجاق‌های ویژه و محراب هایی برای روشن کردن آتش موجود بودند.(۴)
مراسم و آیین‌های جادویی توصیف شده بین خلق‌هایی که به گله داری اشتغال داشتند شناخته شده بودند. در روستاهای ترکمنستان همچنین مراسم و آیین‌های آمرزنده که با کوچ آنها در بهار و تابستان به چراگاه ها مرتبط بودند وجود داشتند. با زمستان همه چیز در حیات دامداران تیره و تار و ملال انگیز مسجم می‌شد.
از این رو در آستانه کوچ به« پاک شدن» آنگونه که بایست سعی می‌شد. برای این امرمعمولا دو آتش بزرگ برمی افروختند وازبین آنها رمه‌ها را می راندند و دامداران خود با خانواده و اثاثیه خانه، که برروی شتران بار شده بودند ازمیان این دو آتش بزرگ عبور می‌کردند.(۵)
ان.پ. لوباچوا می نویسد که پرستش و آیین آتش در مراسم عروسی ازبکی قریه خوارزم مشاهده می‌شود. این مراسم کاراکتر وخصلت حامی را داشت... آیین این عنصر مقدس در مراسم و آیین‌های ترکمن‌ها غارا چارشنبه (چهارشنبه سیاه) بود که جزیی از آن را تشکیل می‌داد. ماهیت اعمال آیینی در پرش از روی آتش به منظور پاک شدن عبارت می‌شد، تا گناهان را در آتش بسوزانند.(۶)
پژوهشگران معاصر به درآمیختگی سنت‌های فرهنگی – مذهبی باستانی و اسلامی ، بویژه بازتاب آیین آتش در اسلام اشاره می‌کنند: « زِمارکوس فرستاده بیزانس که در سال ۵۶٨ به وادی تالاس در جنوب قزاقستان سفر کرد ، گزارش داد که ترکها برای آنکه ، به حضورایستامی خان ترکان غربی برسند»«خود را با آتش پاک می‌کنند».
آیین آتشی که در شولپان – آتا(چاپان آتا – شهری در کشور قیرقیزستان.مترجم) اجرا می‌شد مرتبط با صوفیان قزاق بود. چنانکه در دیرهای صوفیانه پیروان احمد یسوی آتشِ مقدس شب و روز روشن است. صوفی هربار هنگام ترک دیر، دستان خود را بسوی آتش دراز می‌کرد وسپس آنها را روی صورت خود می‌کشید.
پژوهشگر فرانسوی کریستوفر بائومر در کتاب خود می نویسد: این مراسم پاکسازی وآمرزندگی همچنین نشان می‌دهد که اسلام نظریات مذهبی پیش از اسلام را پذیرفته است».(۷)

اولگا آبیشوا
پروفسور و دکترعلوم فلسفه و زبان شناسی



منابع:
۱- الهه اومای کهن ترین خدای زن ترکها که هم حا‌می روح کودکان وزنان باردار وحافظ مادر ونوزاد است و مقام دوم را پس از تنگری (تانگری) دارد که دربین ترکان آلتایی، خاکاسی وهم چنین بین باشقیرها، قیرقیزهای تین شان و قزاق‌ها وازبک‌ها شناخته شده است. اومای بلحاظ ژنتیکی با پرنده هما (همای) یا مرغ سعادت ایرانی مرتبط است.دانشنامه شوروی.
۲- آ.ان. نغمتی. جشن‌های تقویمی کشاورزی تاجیک‌های باستان و اجدا آنان – دوشنبه. نشر دانش. ۱۹٨۹ – ص.۶۴
٣- بایپاکف ک.م. پرستش آتش در سیردریا- نشریه آکادمی علوم جمهوری شوروی قزاقستان. مجموعه علوم اجتماعی.- ۱۹٨۷. شماره پنچ.ص.۶۱-۶۲.
/ سن بیله سنبی. http://www. kazakhistory.ru/ post۹.php۴ -
۵- مطالبی درباره مردم نگاری تاریخی ترکمن‌ها.مجموعه مقالات. مدیر مسئول آننا دوردی اورازف- عشق آباد .نشر علم.۱۹٨۷ .ص.۲۴.
۶- ان.پ. لوباچوا. از کتاب تاریخ باورها ...ص.۲۵.
۷- رد پاها درصحرا. کشفیات در آسیای مرکزی. – ۲۰۰۹