سیاسی دیدگاه ادبیات جهان - مقالات و خبرها بخش خبر آرشیو  
   

قربان عباسی
سیمای شر زیر نقاب روشنفکرانه
شیطان که عقیم نیست!


• تاریخ روشنفکری ایران پر است و مملو است از همین نوچه پروری. فردید و جلال و شریعتی و سروش و سید جوادش هم فرقی ندارد و تضمینی نیست که فردا نیز جز این باشد به قول بیضایی ما همه کرم های یک لجن زاریم لجن زار استبداد. خودرایی. خود خدا پنداری. زبان ما در بهترین و شفقت آمیز ترین حالت زبان اندرزست و پند و نصیحت. دیگری همواره صغیر است. من قیم او هستم ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
دوشنبه  ۲ اسفند ۱٣۹۵ -  ۲۰ فوريه ۲۰۱۷


بگذارید بحث خود را با یک مفهوم کلیدی در باب فهم انسانی آغاز کنیم. مفهوم افق انتظار (Horizon of Expectation) که هانس روبرت یاس از چهره های اصلی مکتب کنستانس در نگره زیبایی شناسی دریافت به کار برد. اصطلاحی که جز او فیلسوفی چون کارل پوپر و جامعه شناس مشهور، کارل مانهایم هم آن را به کار برده اند. در واقع کاربست این اصطلاح ما را با میراث غنی پدیدارشناسی و هرمنوتیک گره می زند. میراثی که درچارچوب آن ادموند هوسرل، مارتین هایدگر و هانس گئورگ گادامر برداشت نویی از مفهوم افق به کار گرفتند. گادامر به ما یاد داد که «افق» جزو اساسی یک موقعیت تفسیری است. افق بیان گر جایگاهی است که امکان دیدن را محدود می کند و از موقعیت مندی ناگزیر و لاجرم ما در جهان ناشی می شود. ما همواره در یک جایگاه یا در یک افق قرار نمی گیریم افق جایگاهی ثابت و ایستا نیست بلکه موضع مدام تحول یابنده ای است که ما به آن جا حرکت می کنیم و البته این افق نیز مدام و مکرر با ما در حرکت است. افق است که پیشداوری ما نسبت به موقعیت را تحت تاثیر قرار می دهد زیرا این پیشداوری ها افق را بازنمایی می کنند که ورای آن را ما نمی توانیم ببینیم. درک این موضع نباید چندان غامض باشد که روشنفکر ایرانی با دستپاچگی تاریخی اش عاجز از فهم آن باشد. جواد نامی را در نظر بگیرید که در اتاق کارش نشسته و از پنجره رو به غرب اش به بیرون نگاه می کند او همزمان نمی تواند پشت سرش را هم نگاه کند و اگر بخواهد چنان کند باید گردن خود را کامل بچرخاند. صدای آزیر آمبولانسی را می شنود که از حوالی خیابان به گوش می رسد جواد به هیچ وجه نمی تواند با قطعیت اعلام کند که دقیقاً چند نفر زخمی و بیمار در آمبولانس است پیر هستند یا جوان، زن هستند یا مرد و اگر جسورانه احتمال بدهد که به هرحال آمبولانسی هست نمی تواند با ضرس یقین ادعا کند که صدا صدای آمبولانسی است که بیمار یا زخمی به بیمارستان می برد چون از یک افق خاصی به بیرون نگاه می کند و درک ما از بیرون همواره در گروه این موقعیت مندی است. چه بسا راننده شیطان بلایی باشد که برای رسیدن به آغوش همسرش از سر شیطنت صدای آژیر را بلند کرده تا در ترافیک گیر نیفتد. ما همواره گرفتار موقعیت هستیم و همواره بیرون از موقعیت های دیگر. و لذا قضاوت ما درباره موقعیت های دیگر تا اطلاع ثانوی فقط در حد یک حدس و گمان است درک این مفهوم ساده می تواند ما را به یک فروتنی در حوزه دانش و شناخت رهنمون کند. گادامر فهم (verstehen) را به مثابه ادغام افق یک شخص در افقی دیگر تعریف می کند خواه این دیگری یک متن باشد و خواه یک شخص. و اساساً دکارت بسی بیش از همه اینها به پیچیدگی و غموض جهان پی برد فهمید که یک تن نمی تواند بار سنگین علوم و فهم جهان را به دوش بکشد. کاری است ناشدنی و باید این جهان را تکه تکه نمود و به هرکس بخشی را برای مطالعه و کشف آن اهدا نمود. فیزیک دان، شیمیدان، طبیعیدان، ریاضیدان و قس علیهذا هریک از افق خاص خود به جهان می نگرند و تنها در سایه ادغام افق های اینها است که می توان به درکی نسبی از جهان نائل شد. در زمانه ما تخصصی شدن علوم و حتی در حوزه جامعه شناسی تخصصی شدن کار به قول ماکس وبر افق های معنایی متعدد و کثیری را فراهم آورده است که درک جامعه و جهان را صد برابر پیچیده تر می کند. در جهان امروز و تخصصی شده علوم صحبت از متخصص انگشت بزرگ پا است و نه متخصص پا. متخصص کتف راست است نه متخصص کتف. دیگر گذشته است زمانی که پیرمرد عطار و رمال و دعا نویس سرکوچه خود را حکیم و علامه الهی جا بزند. موجب ریشخندگری و تمسخر است کسی ادعای بحرالعلوم بودن را داشته باشد. روشنفکری ایرانی در درک این ساده ترین اصل حیات در جهان معاصر عاجز مانده است. از موضع علامه دهر بودن و همه چیز دانی به زمین و زمان نسخه می پیچید. هم تاریخ شناس است هم فیلسوف، هم جامعه شناس است و هم ادیب با ذهنی مغشوش و مشوش که تلاطمات مرگبار آن را در زبان مشوش، تهی مایه، لیچارگویی های بی حدو حساب می توان بازیافت. دانای کل مطلقی است که از آسمان خیال بر همه چیز می نگرد می تواند و حق هم دارد هرچقدر دلش می خواهد در آسمان خیال چون مرغان عطار در پی سیمرغ حقیقت بال بزند اما نباید فراموش کند که در عالم واقعیت افق دید او حتی در حالت ایستاده از قد چشمانش فراتر نخواهد رفت. آنچه روشنفکر ایرانی از آن رنج می برد همین واقعیت گریزی دهشتناک و تعجب برانگیز است. مطالعه تبار روشنفکری ایران نشان می دهد که این یک بیماری فراگیر بوده است. چیزی که در میان نبوده است همین واقعیت بوده است. گریز از واقعیت و نادیده گرفتن آن عین بیگانگی است. روشنفکر ایرانی با ایستادن در جایگاه همه چیز دانی (Mr. Know all) و دانای مطلق و بخوانیم عقل کل اگر پایش به بارگاه کبریایی قدرت کشیده شود که گاه گشیده شده است به جباری تیغ در دست بدل می شود که کالیولاوار می خواهد ماه را از آسمان به زیر بکشد. او انگار هیچ وقت به نظام بیناذهنی باور ندارد. فهم بین الاذهانی برای او کشکی نیست که بخواهد وقت بر سر آن بگذارد و آن را بسابد. تفسیر او همواره بهترین و کاراترین تفسیر است. فهم او برین است و ایستاده بر چکاد بر ریش همه می خندد که چرا از دشت بی فرهنگی و جهالت خارج نمی شوند. نگاه او حتی به جامعه اش هم ترحم برانگیز است نه از سر شفقت که از سر ترحم می نگرد و لذا نگاه او هم هیچ وقت نمی تواند زیبایی شناسانه باشد. خود مطلق انگاری خصیصه بارزی است که روشنفکری ایران نتوانسته است از آن بگریزد. نمره ای که داده است یا بیست بوده است یا صفر. دیگری یا سیاه است یا سفید، یا زنگی زنگ است و یا رومی روم، دوست است است یا دشمن، زنده است یا مرده، خودی است یا بیگانه، مومن است یا کافر، حالت میانه ای در میان نیست. اگر موافق رای عقل کل باشی دوستی در میان دوستان و اگر خردک انتقادی باشد به ابژه بیزاری بدل خواهی شد به موجودی دشمن خوی، نادان، ابله، بی سواد، نخوانده ملا شده، مکتب ندیده و مصداق عینی این ضرب المثل فارسی که «بکوب بکوب همان است که دیدی». حقیقتی است امروزه عیان که علم روانشناسی و تربیت آن را برما آشکار کرده است. رابطه بین فکر (thought)، احساس (feeling) و کنش (acting) رابطه ای است که حقیقت وجودی ما را بیشتر عیان می کند. معلمی را در نظر بگیرید که وارد کلاس می شود. شاگردی را می بیند که نظم مدنظر او را به هم زده است. دو نوع فکر متفاوت در سر او می توان دو نوع احساس متفاوت و نتیجتاً دو نوع رفتار-کنش متفاوت هم ایجاد کند.
معلم: لعنتی باز می خواهد نظم کلاس را به هم بزند حالش را می گیرم (فکر). احساسی که این فکر در او برمی انگیزد عصبانیت است. عصبی می شود از کوره در می رود. و این احساس عصبانیت باعث می شود که وارد رفتار خشونت آمیز بشود و احتمالاً دانش آموز بخت برگشته را به بیرون از کلاس پرت کند یا در نمونه مدرن اش که اخیراً دیدیم مداد را در سر دانش آموز بکوبد و فرو برد. اما مورد دومی هم هست.
معلم: من نمی دانم چه چیزی او را عذاب می دهد که دانش آموز من چنین متلاطم است. (فکر) احساسی که معلم با گفتن این جمله خواهد داشت احساس محبت و شفقت و همدردی است. و عمل یا رفتاری که از او سر می زند تقاضا از دانش آموز برای هم صحبتی و دیالوگ و احتمالاً کشف درد و رنجمویه های او خواهد بود. اندیشه احساس بر می انگیزد و احساس به کنش یا رفتار منتهی می شود. روشنفکر ایرانی نشسته بر جایگاه کبریایی و موضع همه چیز دانی خود نگاه اش از بالا به پایین است. دیگری همواره پست و فرومایه است. دیگری کسی است که می خواهد او را از تخت و اریکه خود پایین بکشد. جاهلی است که می خواهد ادا و اطوار آدم های دانشمند را دربیاورد. و این البته ریشه ای تاریخی دارد. ستیز بین وزرای عاقل و دعوای دیرینه مشاوران پادشاهان سرنمون خوبی است برای مطالعه این نوع رفتار و کنکاش در چرایی دیگری ستیزی در میان عقلای قوم. ابتدا به زبان نرم وارد کارزار شده است تا به مداهنه رقیب از میدان به در برد. اگر سن و سالی داشته است مکرر تکرار کرده است احترام بزرگ تر واجب است. بزرگ تری گفته اند و کوچک تری. آنچه جوان در آیینه می بیند پیر آن در خشت خام بیند. موهایش را در آسیاب سفید نکرده است. آری بی پیر مرو در خرابات گر اسکند زمانی و اگر هیچ یک افادتی نکرده است به ریشخندی تکرار کرده است که دود از کنده برخیزد. زبانی غیر دموکراتیک و ایلیاتی و شبانی. احترام واجب است اما کدام احترامی می تواند یک سویه باشد. احترام مبتنی بر شناسایی و شناخت طرف مقابل و به رسمیت شناسی اوست. تو که دیگری را به رسمیت نمی شناسی چگونه انتظار داری دیگری در برابر تو به حرمت عمل کند. اما به ظاهر روشنفکر ایرانی به تاسی از رفتار شاهانه و ارباب خود راه حل این را نیز یافته است. راه ارعاب و تهدید. یک آشی برایت بپزم یک وجب روغن رویش باشد. به روز سیاه می نشانمت. حالا به من دندان می نمایی. ظاهراً سرت به تنت زیادی می کند. کاری نکن تکه بزرگ تان گوشتان شود. داغش را به دلت خواهم گذاشت و البته شخص او هم کافی نیست. مادرش را هم باید به عزا بنشاند. دور نرویم از زمانه محمد شاه قاجار بیاغازیم که چون به پادشاهی می نشیند وزارت خود را به پیشکارش میرزا ابولقاسم قائم مقام فراهانی می دهد وزیری با تدبیر که در انشای نثر فارسی بعد از سعدی بی نظیر بود حسودان و رقیبان و معاندان او غرور او را بهانه قرار داده ودرصدد از میان بردن او افتادند آنقدر به گوش محمد شاه خواندند که حاج میرزا عباس ایروانی معروف به حاج میرزا آقاسی فرمان کشتن او را از شاه گرفت محمد شاه قائم مقام بخت برگشته را از باغ لاله زار که مقر صدراعظم بود به باغ نگارستان احضار کرد و بی آن که او را به حضور پذیرد درآنجا حبس نمود ودر شب آخر صفر همان سال به حکم شاه وی را با دستمالی خفه کردند و جالب تر این که او رادر کنار مرقد حضرت عبدالعظیم در محلی که معروف به قبر ابولفتح رازی است به خاک سپردند. سرنوشت امیرکبیر نیز از یاد نرفته است که چگونه دشمنان وی و سرسلسه ایشان مهد علیا در گوش شاه خواندند و خواندند تا حاج علی خان حاجب الدوله که مامور ابلاغ حکم قتل او بود وی را در حمام فین کاشان با گشادن شریان بازوی او به قتلش رساند و باز هم جالب تر جسدش را به عراق برده ودر کربلا به خاکش سپردند. رقابت و ستیز بر سر تصاحب قدرت است. ودر این راه هر قساوتی ممکن است. باید همواره تیغت برا باشد. که سعدی اش نیک یادشان داده است «برو شیر درنده باش ای دغل، مینداز خود را چو روباه شل» که دنیا دنیای زور است و جنگ دو سر دارد. که جنگ اول به از صلح آخر و دمی نیندیشیده است که چرا صلح اول بهتر نباشد. کوچک ترین مخالفتی مستوجب مرگ بوده است. قبل از آن که دشمن بر تو شام خورد تو بر وی چاشت بخور. که دشمن هرگز دوست نگردد! و جواب ناخدا با ناخدا توپ است در دریا. و چو دشمن چوبه دست آمد و مغلوب تو شد حکم خرد آن است که امانش ندهی. چرا؟ چون «چو نرمی کنی خصم گردد دلیر» و دشمن به ملاطفت دوست نگردد بلکه طمع زیاده کند. کوچ ترین مجالی برای گفتگو و هم پرسه نیست. چون هر کس خود را عقل کل می داند و دانای مطلق تیغ هم که در دست دارد رسانه هم که دارد باید یکی را به خنجر گلو برید و دیگری را زخانمان افکند. فقط نباید به دیگری مجال داد سر بلند کند و اعلام حضور کند لجن مالش کنید. آفتاب را به گل اندود کنید. تهمت بزنید اگر همسو و موافق نیست و جهان را از منظر و افق خاص خود نگاه می کند باید از میدان بدر برد. مزدکی، زندیق، گبر، مرتد و کافر، غرب زده، اجنبی، چپ، عامل نفوذ، عامل بورژوازی، عامل سرمایه داری غرب، و...افترا که کنتور ندارد. تا می توانی نعل وارونه بزن. شیطان که عقیم نیست. این قصه سر دراز دارد.
رقیب دشمن است. مخالف و حتی منتقد را باید به گرزی گران سر بکوفت. این اگر منطق بنیادین اصحاب قدرت بوده است لکن فقط محدود و معطوف به تاجداران نبوده است. در خوی و خصلت وزرا و مشاوران دربار نیز ریشه دوانده است. در صاحبان رسانه های انحصاری نیز نمود عینی دارد. کسانی که از موضع علامه دهر بودن مکرر بر شیپورهای حقیقت کاذب خود می دمند. اما بخت با آنها یار نبوده است که این بار میلیون ها شیپور در سراسر جهان هم زمان به صدا درآمده است دیگر کسی گوشش بدهکار ادعاهای مضحک فیلسوفی علامه دهر نیست و نتواند بود. یا روشنفکری که بخواهد نسخه بپیچد و بر هزاران درد بی درمان یکجا یک نسخه شفابخش صادر کند. مشکلات اقتصادی را باید به اقتصاددانان سپرد. مشکلات فرهنگی و تربیتی را بایست به متخصصان این عرصه واگذاشت. مشکلات روان شناختی جامعه را باید به روان پزشکان و روان شناسان اجتماعی سپرد. تخصیص کار خصیصه جامعه مدرن است و اگر روشنفکری و فیلسوفی هنوز این واقعیت مدرن را در نیافته است و اگر هنوز خود را در کوچه های بن بست سیاست نامه و قابوس نامه و کلیله دمنه ودر عالم مثال و انوار سهروردی به کشف عجایب و غرایب اشتغال داشته است باید به حالش زار گریست. جامعه شناسی علم بحران است بحران های مدرنیته. کارل مارکس، ماکس وبر، امیل دورکیم، زیمل، و ده ها جامعه شناس کلاسیک و مدرن دیگر در پاسخ به بحران های مدرنیته و وجه تخریب گرایانه آن هشدار داده اند. فیلسوف ما محدود به افق خاص خود یکجا گردن همه را به تیغ می زند و با تمسخر علم جامعه شناسی را به لاطائلات روشنفکرانه تقلیل می دهد. و استاد را به شبه استاد. خود بزرگ بینی و نخوت روشنفکرانه کار خود را کرده است جامعه را با میدان نبرد یکی گرفته است. هل من مبارز می طلبد و رجز خوانی می کند که قوت پشه نداری چنگ با پیلان مزن. و چون خود را مهتر و سرور همه علوم می پندارد اعلام می کند هرآن کهتر که با مهتر ستیزد چنان افتد که هرگز برنخیزد و جوانک های خام بی تجربه و سفره نشین عطیم الشان نیز در گروه کر هماوایی می کنند که مشت به سندان نزنید و نشیمن خود را با شاخ گاو در نیندازید. و چون عاشق سنت و ادبیات کلاسیک ایرانی هم هستند یکصدا رجز می خوانند که گرچه کس بی اجل نخواهد مرد تو مرو در دهان اژدها. بله ابله آن کس که به خواری جنگ با خارا کند. چه خواجه اش نیز گفته است «پنجه نهان کن چو به شیران رسی». هم پرسه، گفت و گو و حتی گفت و شنود محلی از اعراب ندارد مگر اینان کیستند که با عنقا پرواز کنند. مورانی هستند که به مصاف مار شتافته اند و به قول فرخی معلوم است که نیاید ز صد مورچه فعل ماری. و گاه آنقدر شان خود را والا می بینند که با زبان بی زبانی خطاب به دیگری که فقط از زاویه دید خاصی به معضل نگاه می کند به ناخن تحقیر صورت منتقد می خراشد. زبان روشنفکران ایرانی زبان ستیز و مخاصمت بوده است زبان تخریب و ویرانی. گاه خود را چنان در مقام و مرتبت بالا می بیند که بیان می دارد «با اهل زمانه صحبت از دور نکوست» چرا؟ چون بسی ابلیس آدم روی هست پس به هر دستی نشاید داد دست. که از قدیم گفته اند دیگ شراکت نمی جوشد و دلا خو کن به تنهایی که از تن ها بلا خیزد. روشنفکر زمانه انگار هیچ فرقی با گدای سرکوچه نداشته است که گدا گدا را نمی تواند ببیند و حمامی حمامی را. روشنفکر ایرانی کر است نه در معنای فیزیولوژیک آن که در معنای روانشناختی و جامعه شناسانه آن. هرآنچه را که لازم است می داند. پس گزافه سخن را نباید شنید. دیگری یک گزافه گوست. چپ باشد یا راست فرقی هم نمی کند. دیگری سفله تمام عیار است و چو با سفله گویی به لطف و خوشی/ فزون گرددش کبر و گردن کشی. بزرگان را نشاید که با خردان نشینند. باید همواره چند پله ای بالاتر بنشینند و جلوس کنند. تنوع، تکثر، دگراندیشی و اشتباه دید در قابوس و قاموس اینها معنا ندارد انسان یا چون خود او معصوم است و علامه دهر و همه چیز دان یا بخت برگشته ای سفله و ابله و بی سواد و بی ذوق. زبان زبان تهدید است و ارعاب. کافی است به اساتید عظیم الشان نقدی وارد کرد چوب و فلک آماده است و در انتظار تو. این فقط شاه و استبداد و عمله اش نیست که چوب درآستین می کند روشنفکر ایرانی نیز شتر را با نمد داغ می کند کاری می کند که آهو سم بیندازد. داغ و درفش مهیاست و آخر گذر پوست به دباغ خانه. شمع آجینت نکند پوست از سرت خواهد کند. مهم نیست در سده بیست و یکم میلادی به سر می برد ذهن او به جهانی افسون شده بند است او هنوز قرابتی با مفهوم جهان افسون زدایی شده ندارد. هیچ چیز هم مقدس نباشد استاد که مقدس است. گفتند کی آمدی؟ گفت پس فردا. گفتند که پس فردا که هنوز نیامده گفت پیش افتادم که پس نیفتم. روشنفکر ایرانی هنوز از کوجه خانقاه بیرون نیامده است. مرید می طلبد و مراد. مهم نیست فلسفه خوانده یا نخوانده بی پدر که نباید بود. نوچه بودن بهتر از هیچ کس نبودن است. باید آنی را بلغور کرد که استاد می فرمایند. باید بر مراد مریدان سخن گفت و مریدان نیز باید تابع مراد باشند که امیر خسرو گفت هرچه پسندیده آید آن خوش است. مگسی که استاد پروار دهد شاهین است. و اگر آقایت را سوار الاغ دیدی بگو عجب اسب قشنگی است که چاپلوسان را هم در عزا جا است و هم در عروسی. باد درآستین اش بکنید شاه و فیلسوف و روشنفکرش هم فرقی نمی کند که پیر نمی پرد مریدان می پرانند. پس ریش و قیچی را بسپارید به دست ایشان، به دست دیگری بزرگ. ما حلقه به گوشیم و جان نثار. خاک پای همایونی و نوکر خانه زادیم و چاکر آستان. باز کز دست استاد پرد صید او عنقا بود قدمش همیشه روی تخم چشم ماست.
دموکراسی از برابری خیزد و از شان و حرمت برابر. نظمی است افقی و نه عمودی. اختیار ما هم دست شماست. امر بفرمایید قربان شما بروم تصدق شما بشوم فدای شما بگردم نوکرم نمک پروده ام و امر امر شماست بنده نوازی فرمودید این زبان نه زبانی است که دموکراسی از دل آن برخیزد زبانی است مرید پرورانه و مراد ستایانه.
تاریخ روشنفکری ایران پر است و مملو است از همین نوچه پروری. فردید و جلال و شریعتی و سروش و سید جوادش هم فرقی ندارد و تضمینی نیست که فردا نیز جز این باشد به قول بیضایی ما همه کرم های یک لجن زاریم لجن زار استبداد. خودرایی. خود خدا پنداری. زبان ما در بهترین و شفقت آمیز ترین حالت زبان اندرزست و پند و نصیحت. دیگری همواره صغیر است. من قیم او هستم. باید اینها را به صراط مستقیم هدایت شان کرد این مغضوبان علیهم را. به پند و اندر و نشد با توپ و تشر!
زبان زبان ایلیاتی است و فلسفیدن هم فلسفیدن به زبان شبانی. استعاره چوپان و گله چنانکه بود حاکم است. استعاره شبان و رعیت. یک سر و یک تن. زبان روشنفکر ایرانی هنوز از این عارضه رنج می برد از عارضه خودبزرگ بینی، خود علامه دانی و بسیار با فروتنی فلسفی فاصله دارد. لوگوس از آن کسی نیست از آن همگان است. تصور این که همه دانش جهان در ذهن من چپانده شده است تصوری است که سر به جنون می ساید به بلاهت ودستاورد آن جز ریشخند خدایان نیست که بر دو کس نبخشیده اند آن که راه غرور پیمود و آن که راه انزوا. روشنفکر ایران ملعون این بارگاه است. نشانه های این لعن را پی خواهیم گرفت.


اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

Facebook
    Delicious delicious     Twitter twitter     دنباله donbaleh     Google google     Yahoo yahoo     بالاترین balatarin


چاپ کن

نظرات (۴)

نظر شما

اصل مطلب

بازگشت به صفحه نخست