سیاسی دیدگاه ادبیات جهان - مقالات و خبرها بخش خبر آرشیو  
   

دیدن تیرگی به مثابه ی بینایی
تقدیم به خاطره ی یگانه ی رفیق فقید بیژن هیرمن پور


فرشین کاظمی نیا


• در واقع بیژن با پرهیز عامدانه از محو شدن در هویت جمعی ، یگانگی خود را حفظ کرد. او، «معاصر زمانه ی خود» بود؛ معاصر بودن یعنی مشاهده و درک نوری که در تاری و تیرگی های حال حاضر در پی پیوستن به ماست، بی دلیل نیست که «معاصران» نادر و کمیاب اند. به همین دلیل است که معاصر بودن قبل ازهرچیزی کسب وکار «شجاعت» است ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
شنبه  ۱۴ مهر ۱٣۹۷ -  ۶ اکتبر ۲۰۱٨



1. «بینائی» فرآیند پیچیده ای است، مجموعه ای از «دلالت ها» و «درک»هاست؛ درواقع «بینائی» ممکن نیست مگربه واسطه ی درک تمامی «تاری ها و تیرگی ها». فیزیولوژیست های اعصاب توضیح می دهند که فقدان نور، مجموعه ای از سلول ها را در اطراف شبکیه فعال می کند که Off-Cell نامیده می شوند. در واقع آن ها شروع به فعالیت می کنند و نوع خاصی از بینائی را به وجود می آورند که آن را «تاری و تیرگی» می نامیم. از این رو، «تاری» یک مفهوم سلبی در غیاب نور یا چیزی مثل نا-بینایی نیست، بلکه نتیجه ی کارکرد Off-Cellها و محصول شبکیه ی ماست. در نگاهی استعاره ای به این روند می توان گفت، مشاهده ی تاری و تیرگی ها، شکلی از اینرسی یا انفعال نیست، بلکه مستلزم فعالیت یا ظرافت خاصی است که در این مورد به خنثی کردن نورها برمی گردد که تابناکی زمانه از آن هاست. یا به عبارت بهتر، بی اثر ساختن روشنائی ها است برای کشف تاری ها و تاریکی های خاص دوران، که علی رغم تاریکی شان از شفافیت زمانه قابل تفکیک نیستند.

به گمانم در همین نقطه است که می توان ویژگی بارزی از بیژن را به مثابه ی نوعی «بینائی خاص» در او نشان داد؛ او شعاع های تاریکی برآمده از زمانه اش را تمام رخ می دید. اشتباه نشود، این استعاره اصلا به این خاطر نیست که او برحسب اتفاق، بیشترِ دوران زندگی اش را در «نابینائی» زیسته بود، بلکه به این دلیل است که او شجاعت اخلاقی دیدن همان تیرگی ها را طی تجربه ای آزمون نشده و مجهول، در چند مقطع به بار آورده بود. امکان و استعداد دیدن «تیرگی» حتی امروز هم موقعیت یگانه ای را می تواند رقم بزند، البته مستلزم گذر از تابش مستمر نورهای مسلط است.

2. بی تردید می توان بیژن هیرمن پور را جزء دو یا سه نفر اصلی «مغز متفکر» مجوعه ای دانست که به «سازمان چریک های فدائی خلق ایران» منجرشد. او -علی رغم بیماری هولناک و فرساینده ای که از پانزده سالگی همراه اش بود- خود، طی مطالعات دامنه دار، مارکسیست شده بود. بیژن، کتاب «سرمایه» مارکس را به انگلیسی خوانده بود؛ در حالی که حتی از میان چپ های قدیمی و حاضرِ آن دوران، نمی شد فردی را سراغ گرفت که آثار مارکس را مستقیم خوانده باشد. غیر از چند نفر از اعضای 53 نفر، که بعد به حزب توده پیوسته بودند، عملا در فضای سیاسی آن زمان نمی توان کسی را یافت که مانند بیژن با آثار نظری وپایه ای مارکسیستی مواجهه ای بی واسطه داشته باشد. حوزه های نظری از این دست، ملازم روشنفکر مآبی خارج از توده ها تلقی می شد.

دو سال قبل به دلیل مطالعه ای که رفیق گرامی ام حسن مرتضوی درباره ی سیر تحول و چگونگی خوانش آثار مارکسیستی -به ویژه سرمایه- در ایران انجام می داد، با بیژن و چند صاحب نظر دیگر گفتگوهائی داشتم. طی آن بیژن گفته است که کاپیتال را از مغازه ی «ساکو» خریده بوده و همزمان با ترجمه ی «آنتی دورینگ» آن را هم می خوانده و نکات را با مسعود و سایر رفقا به بحث می گذاشته و سعی می کرده است تا به خاطر بسپارد.[1]      

حاصل این بحث ها در دایره ی «گروه» باقی نماند و در نشریات ادواری رسمی و غیر رسمی در دانشکده ی حقوق دانشگاه تهران و نیز مقالات متعدد دیگری منتشر شد و در تبلور ایده ی چپ زمانه کارگر افتاد. کارآزمائی بیژن گاه به حوزه های هنری و ادبی هم می رسید که از آن جمله می توان به نقد «چهار صندوق» بیضائی اشاره کرد که در دانشگاه انعکاس پردامنه ای داشت.

خواندن کاپیتال برای من و هم نسلانم (علی رغم انبوهی از اطلاعات جانبی و انواع فرهنگ نامه های مارکسیستی و استادان موثق و مطلع به عنوان مرجع) کاری بسیار دشوار بود، از این جهت تصور خوانش این اثر، و یافتن رهیافت ها و چارچوب های نظری آن، در آن زمان را، بیش از هر چیز به نوعی نبوغ و اراده ی قوی فردیِ او می توانم نسبت دهم. بیژن هیچگاه مدعی این نبودآنچه را که آن زمان مطالعه کرده، خاتم آرای رادیکال او می تواند باشد. او برای هسته ی نظری مارکس، ماهیتی علمی - حتی تا نمود پوزیتیویسم ابطال گرایانه - قائل بود و هیچ گونه دگمای شبه مذهبی را برنمی تافت، اما چارچوب محکمی از سازواره ی ایدئولوژیک را در ذهن داشت. در گفتگوئی درباره ی «وبر» با بیژن، دانستم که او عنصر «سیاست» را در واتاب کنش پذیری اجتماعی اش درک می کند و مرز محکمی بین «سیاست معطوف قدرت» و «سیاست رهائی بخش» قائل است. بن مایه ی روشنفکری بیژن، او را از ساخت مکانیکی زیربنا-روبنا دور کرده بود و فکر می کنم در این حوزه، از فردریک انگلس – که به گمانم خطابه اش در تشییع جنازه ی مارکس را هم اول بار او ترجمه کرده بود – الهام داشت.

3. شاید اکنون، طی یک نگاه، با فاصله ی تاریخی بتوان گفت که گروه دوم سازمان، نسبت به گروه اول (جزنی – ضیاء ظریفی – حسن پور)، گرایش نظری بیشتری داشته اند. در مقابل، گروه اول (گروه جنگل) بیشتر به سمت سازماندهی سیاسی جهت یافته بوده اند. از بیژن چند بار پرسیده بودم چرا «آنتی دورینگ» برای او مهم بوده و چرا این اثر دشوار را برای ترجمه برگزیده بوده است ، گرچه قبل تر هم بخش هائی از آن توسط توده ای ها برگردانده شده بود. بیژن پاسخ اش چنین بود که آنتی دورینگ را اثری رقابتی می دانسته و به همین دلیل ساختار منظم و استدلالی آن را برای هرگونه خوانش مارکسیستی ضروری تلقی می کرده است. درک من این است که بیژن، ترادف نظری اثر انگلس را برای ارائه ی گام به گام مارکسیزم پسندیده بود؛ از ماتریالیسم تاریخی و سوسیالیسم علمی گرفته تا نقد اقتصاد سیاسی و الیناسیون و البته ضرورت مبارزه ی قهرآمیز و انقلابی. در واقع نگاه او به این اثر به مثابه ی نوعی دانشنامه ی جامع مارکسیستی، برای اتخاذ جهت راهبردی بوده است. به عنوان مثال تز «امحاء بورژوازی ملی در ایران و ناکارآیی سیاسی اش» که گروه دو و در راس آن ها، بیژن مدعی آن بودند، برآیند بحث های آنتی دورینگ است. شاید رد پاهای این مطالعات جمعی را بعدتر در          «رد تئوری بقاء» و «جزوه ی بهار» پویان نیز بتوان جستجو کرد. در همین دوره تفاوت آشکار نظرگاه بیژن با گروه جنگل حول مساله ی «ملی شدن صنعت نفت» و «فرماسیون ارضی» آشکار می شود که فکر می کنم زنده یاد جزنی به آن آشکارا پرداخته و اعتراض کرده است. فراموش نکنیم که این گونه تلقی های ناهمساز در زمانه ای بوده که بسیاری از چپ های انقلابی به کتاب استالین و کتاب سرخ مائو و اصول مقدماتی فلسفه ژرژ پلیتسر بسنده می کردند و سوژه هائی مانند «مکتب فرانکفورت» رسما مورد طعن و گاه تمسخر رفقای انقلابی و به نوعی مطرود بود. در زندان، خواندن بتلهایم نوعی تجدیدنظرخواهی تلقی می شد و فضای مسلط زمانه – در هر سطح –، وابسته به خوانش های غالب و البته دیرپا بود. با درک فضا می توان تصور کرد که چرا رفیق بیژن جزنی، در نقد گروه دو گفته بود که این ها به «عوارض پیری در جوانی» مبتلا شده اند، هرچند در فرازی دیگر ضمن ستایش دانش و تهور و صداقت آن ها، می گفت که در صورت «بودن»، در مشی خود تغییراتی می دادند، و البته چنان که گفتم، هیرمن پور نیز بی هیچ تعصبی، در بایستگی استمرار مقاومت و مبارزه، تغییرات تاکتیکی را نامحتمل نمی دانست. همان طور که بعد ها تاثیر پذیرش عمده ی تزهای دبره و انطباق دادن شرایط عینی جامعه ی در حال گذار آن روز ایران را با نشانگان تحقق انقلاب نقد می کرد وآن را «شاید بیشتر از کافی» می دانست. بیژن، نقطه ی عزیمتِ فکریِ گروه دومِ سازمان را، استقلال واقعی از قطب های مسلط می دید و می کوشید این استقلال مشی را در مجاری ایدئولوژیک اش هم ببیند. تحلیل خرده بورژوازی نزد او با تحلیل سنتی حزب توده و حتی زنده یاد جزنی تفاوت چشمگیری داشت، شاید به همین دلیل بود که «انقلاب سفید شاه» را بر خلاف جزنی موجب بروز شکاف های عمیق اجتماعی و ضد خلقی می دید . وقتی می گویم بیژن با خنثی کردن نورهای مسلط، تیرگی ها را می دید، ناظر به خرق عادت هائی از این دست است.

4. در ابتدا بیژن ترجیح می داد به جای سازمان، بگوید «گروه»، یا «گروه ما»، طبیعی هم بود، چون تلقی سازمانی و رویکرهای نقد مسلحانه و گذر از مرز خون و آتش از کوشش های گروه جنگل و حمید اشرف و رفقای جانباخته ی بعدی برمی آید و بیژن در آن نقشی نداشت و هیچ گاه نمی خواست چیزی جز آنچه بود و آنچه کرد را بنمایاند.[2] البته گروه شان را به شدت محافظت شده و «تحت برنامه» تعریف می کرد. عناصر اصلی گروه ،علی رغم ارتباطات سیاسی در دانشگاه و گاه نزدیکی بیشتر با برخی سمپات های گزینش شده، می کوشیدند عمر حیات سیاسی پیش از «رخداد» را با سهل انگاری تخفیف ندهند، هرچند در بسیاری از موارد ارتباطی، ناچار به آزمون و خطا بوده اند. کتاب «مبارزه ی مسلحانه، هم استراتژی هم تاکتیک» حاصل اشترک نظری مسعود احمدزاده و بیژن و احتمالا پویان بوده است. این نوشتار پس از گروه خوانی و حذف و اضافات و تصحیح، توسط بیژن تکمیل و تایپ شد. به یاد دارم حدود ده سال قبل، یعنی نخستین باری که او را ملاقات کردم، در خلال بحث ها جمله ی عجیبی گفت که پس از آن، چندبار دیگر نیز یادآوری اش کردیم. بیژن گفت : « وقتی که قضیه ی حمله به پاسگاه سیاهکل پیش آمد، من در قزل قلعه بودم، وقتی اخبار را به طور پراکنده شنیدم، اصلا فکر نمی کردم بچه های ما بوده باشند!» وقتی تعجب من را دید، افزود: «در گروه، کاملا به این نتیجه رسیده بودیم که جنگ روستائی جواب نمی دهد ...» البته این حرف اصلا نشان از این نداشت که همدل و همراه قیام سیاهکل نباشد. او «سیاهکل» را نقطه ی تحقق ضرورت مبارزه ی عینی و امکان مادی مقاومت و «نقد» به میانجی «سلاح» تلقی می کرد و رفقای جانباخته را عمیقا – با عاطفه ای تمام عیار– گرامی می داشت. اتفاق را، روزگار چنین شد که او به طور نمادین در روزی که پاسگاه سیاهکل تخریب شد، درگذرد! [3] همان بار نخست پس از شش ساعت گفتگو، در وضعی خودمانی و برای حسن ختام، شاید بر حسب تقارن همان روزهای اواخر زمستان، از او پرسیدم: وقتی شنیدید رفقای سازمان وبچه های سیاهکل را اعدام کردند چه فکر کردید، یا چه حسی داشتید ؟ ( چیزی شبیه به این ... ) و او پس از لختی درنگ گفت: «به این موضوع نمی پردازم! متافیزیکی است!» بعدتر در گفتگوهای نزدیکتر می گفت، چه می توان کرد؟ وقتی دنیا را تهی از بهترین ها می بینی؟ بیژن با تحریف عامدانه ی آیه ای ازکتاب مقدس (به گمانم رساله به عبرانیان) می گفت: « افتادن به دستان تصادف چیزی هولناک است!» در واقع او «تصادف» را، چون «خدای مقدری» می دید که به همان میزان می باید از آن پرهیز داشت.

چنان که می دانیم، پس از دستگیری، بیژن به شدت شکنجه شده بود و این برای او بار مضاعف داشت. او بیش از دیگران نمی دید که شلاق کی و کجا فرود می آید وشکنجه گران هم این آزار مضاعف را تشدید می کردند. بودن در تلواسه هائی از این دست، فشار سنگینی را به او وارد می کرد. علی رغم آن، شنیده ام به زنده یاد مصطفی حسن پور گفته بود که انفرادی برای او به نسبت تخت شلاق، دشوار تر است، چون او که فقط تمرکز اش بر روی «صدا»ست، در سکوت سلول انفرادی، گوئی در خلاء غوطه می خورد ... متن بازجوئی اش را خودش تایپ کرد و چنان که می گفت وقتی شکنجه گر به بازجوی ساواک گفته بود: «دیگران چه کرده بودند که این ... نکرده است؟»، برگه ها را پاره می کند و می گوید که هراسی از اعدام ندارد چون «فدائی» است ...

علاقه به عاملیت تاریخی و اراده گرائی مسلط در روحیه ی او برایم شگفتی داشت. دیگران از اراده و عزم او در تحصیل و یادگیری موسیقی و زبان خارجی نوشته اند که من مکرر نمی کنم، ولی اکنون فکر می کنم که علاقه ی او به ترجمه ی «جنگ دهقانی در آلمان»، نوعی ادای دین به اراده ی معطوف به انقلاب و برهم زدن وضع خدایگانی مقدر بوده است. آنچه او از خلال انقلاب های سال 1848 و نیز انقلاب فرانسه می دید، نوعی«خواست تکامل یافته ی مدنی بشر»، گره خورده به ریسمان انقلاب بود. جالب این جاست که در سوگیری ای عجیب، او برخلاف نظر بسیاری از چپ ها که انواع مارکسیسم فرهنگی و حتی دموکراتیسم سوسیالیستی را در ادوار تاریخی اروپا مشروع می دانند،به شدت منتقد آن ها بود و «تصرف قدرت سیاسی» را هدف عمده ی سوسیالیسم انقلابی می شمرد و این از مواردی بود که با او اختلاف نظر داشتم؛ البته نه من متقاعد شدم و نه او کوتاه آمد. شاید، چنین تلقیاتی ،ترسیب «روح زمانه» بود و در غیاب نظریات رقیب، طبعا گوی سبقت را می ربود. به فرض اگر همان زمان، هم ارز با کاستروئیسم، نظریه ی وابستگی سمیرامین، یا مواردی از این قبیل مطرح می شد، شاید مشی را در کلیت خود طور دیگری رقم می زد.

5. بیژن، نمود یک «موقعیت ویژه» بود، جدا از نبوغ او در تحصیل و موسیقی، محدودیت جسمی اش موجب شد آثار او، که به کمک میانوندهایی امکان تبادر می یافت، نزد خودش و دیگران بی توجه به مولف و نام او منتشر شود. چندان دلبسته ی نوشته ها و کارهایش نبود و زندگیِ بار آمده را در اولویت می نگریست. به یاد دارم یک بار به او گفتم که از روند «امحاء آثار» توسط برخی نویسندگان و هنرمندان، می توان به ردیابی «هویت منزه طلبی» در روانشناسی تاریخی ما ایرانی ها رسید، با نمونه هائی چون: صادق چویک، بهمن محصص و این اواخر، هادی شفائیه ... بیژن نیز گفته بود که او هم قبلا چنین کرده است! گفت که بسیاری از نوشته ها را بتدریج دور انداخته است و آن چه که به نظرش مفید و کافی می رسیده نگاه داشته است. بسیاری نیز به دلایل مخفی کاری از بین رفت. البته آثار دیگری را نیز می توان در سازمان سراغ گرفت که در پایگاه ها و گریزها از دست رفته اند .

در واقع بیژن با پرهیز عامدانه از محو شدن در هویت جمعی ، یگانگی خود را حفظ کرد. او، «معاصر زمانه ی خود» بود؛ معاصر بودن یعنی مشاهده و درک نوری که در تاری و تیرگی های حال حاضر در پی پیوستن به ماست، بی دلیل نیست که «معاصران» نادر و کمیاب اند. به همین دلیل است که معاصر بودن قبل ازهرچیزی کسب وکار «شجاعت» است. معاصر بودن افرادی چون بیژن که برتارک جنیش روشنفکری ایران می درخشند، حاضر شدن در قرار ملاقاتی است که لاجرم از دست می رود. این «قرار ملاقات» شاید اکنون، دورتر از قبل به ما باشد و شاید هیچ گاه به ما ملحق نشود، زیرا ما دقیقا در نقطه ی الغای آن ایستاده ایم. این «قرار ملاقات» در بطن زمان تداوم می یابد و نوعی فوریت یا اضطراردر ناهماهنگی و نابه جائی تاریخی را به بار می آورد که به ما اجازه ی تصرف در زمان خود را می دهد. حتی گاه با سرگیجه های بی وقتی و بی مکانی، گمان می بریم که «بیش از اندازه زود» است در حالی که «بیش از اندازه دیر» شده یا حتی «پیشتر بوده» است. این نابهنگامی در عین حال امکان بازشناسی روشنائی و نوری را در تاریکی های حال حاضر می دهد بی آن که هرگز به ما بپیوندد، در حالی که پیوسته به جانب ما در حرکت است. [4]

پاریس - پنجم اکتبر 2018 / روز خاکسپاری بیژن

1. چکیده ی نکات طرح شده را در این مقاله می توان خواند : https://pecritique.com/2016/11/11/%D8%B3%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%8A%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%85%D8%B1%D8%AA%D8%B6%D9%88%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%81%D8%B4%D9%8A%D9%86-%D8%B4/

2. به یاد دارم حمید ارض پیما و بهرام قبادی هم به جای «سازمان» ترجیح می دادند بگویند «گروه»، و گمان می کنم دقیقا به همان دلیل که بیژن چنین می گفت. در واقع تدقیق در نشانه شناسی گفتاری و نکاتی از این دست، کدهائی برای شناخت های درونی تر پسینی است.

[3] . روزی که بیژن درگذشت، رفقای لاهیجان به من اطلاع دادند که ساختمان متروک پاسگاه قدیمی سیاهکل به خاطر ساخت و ساز جدید، در همان روز خراب شده است. تخریب این ساختمان، برای نسل گذرکرده به انقلاب، به سان نشانه ای از خاموشی « نعره ی ببرهای عاشق در دیلمان » و آهی نشسته بر طلعت آرمان هاست. گوئی نشانه های انقلاب، توازن را حتی در مرگ به همراه داشته اند...نکته ی تصادفیِ دیگر اینکه بیژن دو روز قبل از سالروز تولدش درگذشت. آری، «سایه ی افتاده به خاک» در سالروز تولدش همقدم او نماند تا «جای پای هزاران شب» را، «با نقوش قدم صدها روز» بر زمین مرطوب و گل و لای سیاهکل ببیند، چرا که این اشارت می گفت: «وجود مرگ در قالب روزی دگر است.»

4. این مفهوم متاثر است از مقاله ای از ژرژ آگامبن ، با نام "معاصر چیست؟" . ن ک :

Giorgio Agamben ; Maxime Rovere ; Qu’est-ce que le contemporain? 2008 ; Paris 


اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

Facebook
    Delicious delicious     Twitter twitter     دنباله donbaleh     Google google     Yahoo yahoo     بالاترین balatarin


چاپ کن

نظرات (۰)

نظر شما

اصل مطلب

بازگشت به صفحه نخست