• تا زمانی که همه ی چپگرایان ایران بتوانند گرد وجوه مشترک فراگیر، حداقلی و وحدت آفرین گردهم آیند و به افزایش چشمگیرِ سهم چپ در سرنوشت ایران آینده همت ورزند، و در شرایط کنونی که دولت دین دولت نگر بر همه ی پهنه های زیست ملی ما حاکم است، سکولاریسم را، به معنایِ این جهانی بودنِ قوانینِ زیست مردم، صرف نظر از آرمان های شان، می توان یکی از عمده ترین وجوه مشترکِ نیروهایِ محرکِ دمکراتیسم در ایران به شمار آورد ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
يکشنبه  ۲٨ مهر ۱٣٨۷ -  ۱۹ اکتبر ۲۰۰٨

دوستانی که، به دلیل ِ ریشه دار بودن ِ فرهنگ وا ند یشه ی ِدینی درمیهن ما ن، سکولاریسم را خواسته ونیا ز ِ مدنی ِ فرعی ِ مردم ما می انگا رند وبر این پا یه به خواسته های ِ اقتصا دی و سیا سی ِ جامعه اولویت می دهند، یک نکته را فراموش می کنند: این که خواسته ها ی اقتصا دی و سیا سی مجزٌا و مستقلٌ از مفهوم ِ اندیشه ی سکولار از یک سو و اندیشه ی دین دولت نگر از سوی ِ د یکر نیستند. در با ره ی این نکته می توان پرسشی پیش آورد: چه گونه می توان شعا رهای ِ روای ِ اقتصا دی- اجتماعی، سیاسی، فرهنگی ودیگر نیا زها ی زیست ِ اجتماعی را درافق های ِ اندیشه ی همگا نی نهاد، اما همزما ن با با ورها ی ِهما ن مردمی که معتقدیم آرما ن های ِ دینی - مذهبی درنگا ه شا ن برتری دارد وگه گاه تا مغز استخوان شا ن به قضا و قدر، رفتا ر وکردار ِ مذهبی، ضرورت ِ پیروز بیرون آمدن از آزمون الهی و اعتقا د به دوزخ بودن ِ این جهان برای نیکا ن و بهشت بودن ِ آن برای بدان و وارون ِ آن با ورمند ند رو در رو نشد؟
برای ِ این که نخواهیم مرز ِ سکولاریسم واندیشه ی دین دولت نگررا در نوردیم ، نا گزیرخواهیم بودکه همه ِ این با ور
های ِ گاه خرافه آمیز راکه سدٌ ِ راه ِ پویه و تکا پوی ِ مردم برای ِ رسیدن به زند گی ِ بهتر است بپذیریم و اگر آن ها را بپذیریم نمی توانیم به شعارها ی ِ اقتصادی- اجتماعی و دیگر خواسته های ِ زیست ِ مردم جامه ی عمل بپوشانیم. اگر نتوانیم سکولاریسم را که سر آغاز ِ استقلال ِدین و دولت از یکدیگراست به سا ن اولویت ِ نخست در میان خواسته های ِ تضمین کننده ی تحول ِ اجتماعی بپذیریم، با پیروان ِ ادیا ن ومذاهب ِ دیگریا بی دینا ن چه خواهیم کرد که با هرعقیده و مرام شهروندان همین جا معه اند و ازحقوق ِبرابر با همه ی شهروندان ِ پیرو ِ دین و مذهب ِ رسمی ِ دولتی برخوردارند؟
آنا ن را، همچون برد گان ِجا معه ی " دمکراتیک " آ تنی، موجودا تی برون از مرزهای ِ جامعه ی شهروندی خواهیم
نها د و برای ِ گرفتن ِ جا نشان قا نون خواهیم گذراند؟ یا ا ین که با آنا ن همچون شهروندا ن   ِ برابرحقوق با پیروان ِدین ومذهب ّرسمی ِدولتی رفتار خواهیم کرد و در این مقا م گرا می شا ن خواهیم دا شت ؟ آیا درست هما ن آداب ورسوم را که افزون بریکهزاروچها رصدسا ل پیش از این در سرزمین ِعربستان به کارمی برده اند، بی هیچ گونه انطبا ق با شرایط ِامروز   ایران وجها ن، درشعا رها ی ِ خویش خواهیم گنجا نید یا خواسته ها ی ِ نخستما ن را درانطبا ق با شرایط ِ روز ونیا زهای ِ زمان تعیین خواهیم کرد، وقتی که جرگه سا لاران ِ حا کم هرگونه طرح واندیشه ی نو دربا ره ی زندگی را به سا ن خروج از گستره ی دین ومذهب معرفی می کنند وسزاوار ِ کیفرهای ِ دشوار می انگارند؟
    توضیحی دربا ره ی این نکته لازم است. چون سکولاریسم درگستره ی هم آمیزی و یگا نگی یا جد ایی و استقلال ِ دین ودولت از یکدیگررخ می نماید، ومستقلٌ ازنقش ِ دولت نیست، نه تنها با همه ی اقتضاهای ِ زیست ِاجتماعی فصل ِ مشترک دارد، بلکه می توان کفت همه ی آ ن ها را در برمی گیرد. ما یا انسا ن ِ این جهانیم که در این صورت قوانین مان برپا یه ی نیازهای ِ امروز ِ همین جهان- یابه بیا ن ِ بهتر دهکده ی جهانی- تدوین می شوند و به تصویب وتایید مردم ِ کشورمان می -رسند یا آدم ها ی ِ جهانی د یگریم وموبه مو برپا یه ی قاعده های ِدگرگونی ناپذیر، به زعم ِ حاکما نی انحصا رگرای رفتا ر می کنیم که خویشتن را حامل ِ فرما ن ِ خداوندوقیٌم ِ بی چون وچرای ِ مردم ونما ینده ی ِ خداوند بر روی ِ زمین می شناسانند و به چیزی کم تر از آ ن نیز رضا یت نمی دهند.
    من، با این با ور ِ شما ری از دوستان که معتقدند درجا معه ی د ینی نمی توان ونبا ید با بنیا ن های ِ اعتقا دی ِ مردم به ستیز برخا ست موافقم وخود نیز بر این باورم که بسیاری از آموزه های ِ د ینی با همه ی قدمت شا ن صلاح ِ کا ر ِ مردم را درپیش ِ رو می گذارند و از این رهگذر سودمندند؛ اما آ ن جا که یگا نگی ِ دین ومذهب با دولت پیش آید و وضعیت چنا ن شودکه شما ری از صاحبا ن ِ دین به جا ی ِ خرد ِ جمعی ِ مردم بیندیشند و اندیشه ها شا ن را نیز با زور وارعاب و تبعیض و با ضرب ِ چماق و...به   شهروندان تحمیل کنند وحتی درگستره ی اندیشه ی مذهبی نیزاندیشه ای بجز اندیشه ی خویش را روا ندارند، مسئله به گونه ای دیگر خودنما یی می کند واندیشید ن به ضرورت ِ سکولاریسم، به معنی آموزه ی زندگی در انطبا ق با نیا زهای زمان، در پیش ِ رو قرارمی گیرد؛ آموزه ای که هما ن طور که گفتم تنها به دین مربوط نمی شود، بلکه با شیوه ی عا م و درهم تنیده ی ِ زیست ِ اجتماعی ارتبا ط ِ تنگاتنگ پید امی کند.
    اکنون می رسیم به احسا س ضرورت ِ پد یداری ِ رنسانس در اروپا، در واپسین دما ن ِ دیرپای ِ سده های ِ میانه. این سخن درست ا ست که جا معه ی غربی رنسا نس را ، به سا ن ِ سرآغا زی بر دگرگونی ِ اجتماعی ِ خویش، وسر انجام ِ رسیدن به سکولاریسم، تجربه کرده بود؛ اما آیا آغا ز ِ رنسا نس ، برپا یه ی ضروررت ِ سیطره ِ اندیشه ی سکولار و این جهانی ساختن ِ زیست ِ اجتماعی نبود؟ آیا بدون ِ به چالش خواندن ِ کلیسا، ازجمله و به ویژه کلیسا ی ِ کا تولیک ِرًمی، به دلیل ِ ستم ها، خودکا مگی ها وجنا یت ها یی که به کا م ِ خویش وبه نا م ِ خداوند انجا م می دادند نبود که اندیشه ی پیدایش ِ رنسا نس درنیمه ی دوم ِ هزاره ِ دوم ِ میلادی پدید شد؛ و اگر پیدا یی ِ چالش هایی که د ر پایان به رنسانس و از آن پس نیز به انقلاب ِ صنعتی در اروپا ودی گر بنیا ن ها و پدیدارهای ِ اند یشگی ِدنیای ِ نو انجامید نبود، چه گونه ممکن بود شیو ه ی ِ قرون ِ وسطا یی ِ زندگی در اروپا وسپس در سراسر ِ جهان دگرگون شود؟ رنسانس نیز با کوله با ر ِ تجربه ی پشت ِ سر ِ خود، می با یست به نا گزیر روزی آغا زمی شد واز قضا آن روز درست همان روزی بود که ستم و استثما ر وخودکا مگی کلیسا ی ِ کا تولیک ِ رًمی که خودرا در زیر ِ لوای ِ فرمان ِ خداوند پنها ن کرده بود، از اندازه ی رواداری   ِ نخبگان و سپس مردم ِ سا کن کشورهای ِ آن سا ما ن گذشت و با روی ِ بلند ِ سرکوب و بهره - کشی ِ آن نیم خدایان را به لرزه در افکند
    نمی دانم تک تک ِ شهروندان ِ یک جا معه چه گونه ممکن است سکولار با شند یا نبا شند؛ اما به با ورمن اندیشه ی عاٌ م ِ جامعه ممکن است سکولار باشد، و اعضا ی ِ آن ممکن ا ست پیرو ِ آموزه های ِ سکولاریسم با شند، اما وجود ِ فرد ِ سکولار ممکن نیست.. فرد، تا بع ِ قوانین ِ حا کم برجا معه ی خویش است که ممکن ا ست جا معه ای مذهبی یا سکولار با شد. بدین سا ن است که درجا معه ی مسلما ن، مسیحی، یهودی ، بودایی و...، به طور ِ معمول، آیین ِ اکثریت ِ مردم   د ست ِ با لا را دارد؛ اما به هما ن اندازه که مردم ِ این جوا مع بیش تر پیرو ِ دگماها ی ِ دیرین سا ل مذهبی ِ جامعه ی خویش و از نیازها وخواسته ها ی ِ مردم ِ جا معه ی امروز به دور با شند، با دمکراتیسم، جامعه ی مردم سالار، برابری و عدالت ِ اجتماعی فا صله دارند؛ اما، بازهم درهمه ی جوامع ِ بشری، به ویژه درجوامع ِ پیشرفته تری که به سطحی با لاتر ازگسترش ِ اندیشه ورزی رسیده اند، کشا کش ِ بی وقفه وتعطیل نا پذیر میان ِ کهنه ونو، پیروی از دگماها و انطبا ق با شرایط ِ زند گی ِ نو جریا ن پیدا می کندو به سبب ِ پیشرفت ِ شیوه ها وا بزارها ی ِخبر رسا نی در دهکده ی جها نی، به سود ِ وجه دوم ِ این تضا د به پیش می رود.
    به با ور ِ من درجا معه ای که افراد ِ آن با ورهای ِ مذهبی داشته با شند، ممکن است کا رکرد و گزینش ِ دولت ها ممکن است ماهیت ِ سکولار پیداکند: نخست به این دلیل که جها ن و هرچه در او هست همواره دستخوش ِ دگرگونی است و هیچ گاه بریک روال نمی پا یدو به گفته ِ شرف ِ خراسانی:
                                                       آ نچ از برون به چشم ِ تو پا برجا ست
                                                       پیوسته درمسیر ِ دگرگونی است.
                                                       زاییده ی کشا کش ِ اضداد است
                                                       آ نچ از برون به چشم ِ تو همگونی است.

دوم، بد ین سبب که همه ی مردم ِ یک جامعه پیرو ِ آ یین و مذهبی یگا نه نیستند وهرکس بدان سهم از اندیشه که از آن بهره ور شده است، دل خوش می دارد و این سهم نیز همواره همپا ی ِ نیازها و کشا کش های ِ اجتماعی رو به فزونی و دگرگونی دارد، می توان چنین انتظا ر داشت که در بلند مدت این کشا کش ها به سود ِ دمکراتیسم حل شود که سکولاریسم وجه اصلی ِ آن را در بردارد؛ و سوم : بدین اعتبا ر که سهم ِ اجتماعی   ِ افراد از اند یشه ی اجتماعی همواره نسبی است و نسبت ِ حاکم برآن نیز پیوسته در مسیر ِ دگرگونی است ، با اوج گیری ِ تدریجی ِ اندیشه و نها دهای ِ دمکراتیک سهم سکولاریسم در این تنا زع رو به فزونی می گذارد. البته، این حرکت مدت دار، با دگرگونی ها ی ِ کند و پیوسته ی فرهنگی همراه، و حوصله -خواه و بی کران است؛ و آن گا ه که تضا دها ی ِ اجتماعی، از جمله تضا د ِ اندیشه ی سکولار با دین دولت نگری پایا ن یا بد، روزی است که که زندگی ِ اجتماعی و تاریخی ِ انسا ن برکره ی خاک پا یا ن پذیرفته باشد؛ اما هدف ها همواره در چارچوب ِ شعا ر ها، بیا نیٌه ها ومنشورها و…بیا ن شدنی اند تا سرلوحه ی عمل ، فعا لیت ِ همه جانبه و فرهنگ سا زی ِ جوامع و نیروها ی ِ محرک ِ پویش ِ اجتماعی ِ مردم قرار گیرند.
    بی تردید، جامعه های ِ سکولارو جا معه های ِ دین دولت نگر، هر کدام به فراخور ِ حال ِ خویش، ما یه ها یی ازتفکر ِسکولار و نیز مایه هایی از دین دولت نگری را درخویش می پرورند؛ ما یه ها یی از هریک که به نسبت ِ میزان ِ توسعه ِ فراگیر ِ اجتماعی در جامعه ومیزان ِ نقشی که دین در آن ها با زی می کند و درمحدود کردن ِ شرایط ِ زیست و حقوق ِعا م و جهان شمول ِ شهر وندی ِ آ ن اثر می گذارد وتجربه ی مبا رزاتی ِ مردم را برای ِ اعتلای ِ وجه ِ مردمی ِ دولت درطول ِ تاریخ شکل می دهند متفا وت اند؛ اما این تفا وت هرگز دلیل ِ آ ن نبوده است و نخواهد بود که نقش ِ مردم در دگرگونی های ِ مردم سا لارانه و این جها نی به گونه ای دیرپا ی و بی وقفه پایدار بما ند ودر آن تا ثیر ِ متقا بل نگذارد.؛ و این که مردم کشوری بخواهند وبتوانند با گذ شت ِ زمان سهم ِ حضور ِ این جهانی ِ خویش را در این روند ِ زیست ِ اجتماعی اعتلا بخشند، نه تنها ممکن بلکه، ناگزیر است.
    بگذریم. آماج ِ این جها ن نگران ( سکولاریست ها) در جامعه ی دین دولت نگر، دین ِ فی نفسه نیست، بلکه دولت ِ دینی و دین ِ دولتی است. آ نان با این وضعیت مخا لفت می کنند که کسا نی بیا یند و به نا م ِ خداوند و دین دست و پای ِ انسا ن ها یی را که آزاد و برابر چشم برجهان گشوده اند ببندند و با گرفتن ِ جان شان و زندان و شکنجه وسرکوب شا ن بخواهند آ نا ن را به راه ِ خویش فرموده ی خود برا نند وهمان طور که به تا زگی نوشته ام ، آیات ِقرآنی ِ " لا اکراه فی ا لدین" و"قد تبیٌن الرشد من الغی "را مقلوب سازند و به صورت ِ " قد یا فقد اکراه فی الدین" و " لاتبیٌن ارشد من الغی" در آورند و هزاران تعبیر وتفسیر نیز بر این آیا ت بیاورند تا ثا بت کنند که مفا د ِ این آ یا ت چنین نیست و چنا ن است.
    اروپای ِ دوران رنسا نس وسپس روشنگری و انقلاب ِ صنعتی و... با مسیحیت ِ فی نفسه مبا رزه نکرد و نخواست که آن را از میان بردارد؛ گواه ِ این سخن آن است که هنوز هم بیش تر ِ مردم ِ جوامع ِ اروپا یی پا ی بند به خداودد و ادیا ن ِ خدایی، به ویژه به دین ِ مسیح اند؛ وحتی هفتا د وچهار سا ل تجربه ی سوسیا لیستی درنزدیک به یک سوم ِ سرزمین های ِ جهان نیز به حضور ادیا ن ، به ویژه ا دیا ن ِ خدایی و بیش از همه مسیحیت، در آ ن ها پا یا ن نداد، و البته، چنین هدفی را نیز پی نمی گرفت.؛ با مسیحیا نی درچارچوب ِ کلیسای ِ کا تولیک ِ رًمی و سپس گه گا ه پروتستان در برهه ها یی از زندگی ِ آ ن مبارزه کرد که ما نند ِ بختک به جان ِ مردم افتا ده بودند؛ به ایشا ن بهشت می فروختند و از آتش ِ دوزخ شان رها یی می بخشیدند وبه نها ن خانه ی خلوت شا ن نیز سرک می کشیدند تا ببینند که چه می کنند و چه گونه به عبا دت ِ خداوند می پردازند و چه گونه دگما های ِ دولت ِ دینی ِپیرو ِ کلیسا را پاس می دارند؛ جنگ ها ی ِ موسوم به " جنگ های ِ صلیبی نیز به همین دلیل و به خواست ِ همین مسیحیان بر مردم ِ سا کن ِ کشورهای ِ اروپایی به بعد، به همین بهان ه آ غا ز شدند و تا به امروز تداوم یا فته اند.
    از سوی ِ دیگرمسا ئل ِ مرتبط با با ورهای ِ دینی یا حتی خرافی ِ مردم را کا ری با اندیشه ی این جها ن نگر نیست. ممکن است مردم به زیارت ِ اما ما ن وحتی به مسجد ِ جمکران بروند و در آ ن جا نذر و نیا ز کنند یا درمراسم ِ عاشورا و اربعین و مراسم ِ ما ه ِ رمضان شرکت جویند، اما بی تردید نمی خواهند ما موران به خانه ها شا ن سرک بکشند؛ فرزندان شا ن را در خیا با ن ها به زیرضربه ی با توم و شیشه ی خودروها شا ن را به زیر ِ ضربه های ِ پتک بگیرند و برای برگزاری ِ هر مراسم ِ غیر رسمی ، بیش از شما ر ِ شرکت کنندگا ن در آن ها برای ِ سرکوب شان ما موران ِ رنگارنگ بگذارند. مرز ِ موجود میان ِ دین ِ دولتی و دین ِ اعتقا دی درست درهمین رفتارها ست که نما یا ن می -شود.هنگا می که هزاران نفر را به بها نه یا به اتها م ِ الحاد به جوخه ها ی ِ اعدام یا طنا ب ها ی ِ دار می سپا رند و بعد از آن نیز به جای ِ اعتراف به خطا بودن ِ راهی که رفته اند راه بر صا حبا ن ِ خون شا ن می بندند و با خشونت آنا ن را از تجمع برسر ِ خا ک ِ خویشان شا ن منع می کنند یا روانه ی زندان و با زداشتگا ه شان می کنند، چه گونه می توان گفت که سیر ِ جدلی ِ برخورد میا ن ِ این جها ن نگری ( سکولاریسم ) و دین دولت نگری از جریان ِ دیرپای و بی وقفه ی خویش با ز ایستا ده است؛ وهما ن مردم ِ برخورداراز با ورها ی ِ دینی - مذهبی که پیش ازاین به شواهد ِ نشا نگر ِ با ور-هاا شان اشا ره کرد م به این رفتا رها رضا یت می دهند و از آن ها دفاع می کنند؟
    دین داشتن وایما ن به خداوند، با پذیرش ِ قطع ِ دست و پا و انگشتا ن آ دم ها، سنگسا ر، شکنجه وبه شلاق بستن و با گونی از ارتفاع فرو افکندن آ ن ها و اعدام ِ آنا ن و کا هش و افزایش ِ خود فرموده ی بهره ی ِ با نکی و رواداشتن ِ تبعیض بر زنا ن وچگونگی ِ به بهشت گسیل داشتن یا به دوزخ افکندن ِ آدم ها یی که از بد یا نیک ِ حا دثه درنقطه ها یی متفا وت ازجها ن به دنیا آمده اند تفا وت دارد؛ و همین تفا وت دیوار ِ جین ِ واقع میا ن ِ سکولاریسم و دین دولت نگری را مشخص می کند و به همین دلیل است که " برخورد میا ن ِ سنت و مدرنیٌت، خرافه و علم ، تعصب ِ مذهبی و بومی، و شکل ِ با ورهای مردم"، در گذ ر ازمرزها ی ِ زما ن و بر بستر ِ رخدادها ی ِ تا ریخ سا ز مشخص می شود.
    و درگستره ی التقاط ِ نا گزیر میان این دو وجه ِ سیر ِ جدلی ِ موضوع ِ بحث ِ ما که با گذ شت ِ زمان خودنما یی می کند به این باور رسیده ام که زمینه برای ِ نما یان ی ِ اندیشه ی سکولار درپهنه ی دولتمداری، صرف ِ نظر از با ور های ِ مذهبی و آ رما نی ِ مردم، و پذیرش ِ انطبا ق ِ شعارها ی   ِ آرما نی و عقید تی برنیا زهای ِ زمان درطرح ِ قوانین   دولتی - که برخی از پیشوایا ن ِ دینی نیز که مورد ِ پذیرش ِ مردم کشورند بر آن پا می فشا رند- آ ما ده است. من براین باورنیستم که میا ن ِ این جها ن نگری( سکولاریسم ) و دین دولت نگری راهی سوم و جداگانه که راه ِ التقاط است وجود دارد. گمان ِ من براین است که این دومفهوم دوسر ِ یک طیف ِ یگا نه اند و درجا ت ِ گونه گون ِ التقا ط به گونه ای نسی و با نسبیتی دگرگونی پذیر میا ن ِ این دوسر ِ طیف قرار گرفته اند؛ وهرچه وزن ِ یکی از آن دو در بستر ِ   این التقا ط افزون تر شود، از وزن ِ دیگری فروکا سته می شود. و این مبا رزه ی همواره تداوم پذیر در گستره ی کرانمند ِ دهکده ی جها نی وسیر ِ یگا نه و این جهانی ِ جامعه ی بشری به سود ِ سکولاریسم( این جهان نگری ) دگرکون می شود.
    در این بحث و بررسی ِ ظریف و لغزش برانگیز همواره امکا ن ِ خلط ِ نا خواسته ی مفا هیم الحا د و این جهان نگری وجود دارد که با ید پیوسته از درغلتیدن به آ ن پرهیز کرد. به همین دلیل است که با ید در برخورد با با ورها ی ِ چپگرایا ن ایران نیز درتفکیک این مفاهیم دقٌت بسیا ر کرد. شا ید رفتا ر ِ برخی از چپگرایا ن در طول ِ تاریخ ِ سوسیالیسم در کشور مان، از سوسیا ل دمکراسی به بعد، با اندیشه ی الحا دگرای ( اته ایستی ) در آمیخته با شد که این واقعیتی عا م نیست وحتی درپهنه ی انطبا ق با اندیشه های ما رکسیستی نیز درست و پذیرفته نیست. فردریش انگلس، از پایه گذاران ِ سوسیالیسم ِ علمی، در اثر ِ ارزشمندش ، آنتی دورینگ، کمونیست ها رااز ستیز ِ آنا رشیستی با مذهب برحذر داشته و این رفتا ر را موجب ّ سرسختی ِ دینداران دربا ورها شا ن دانسته است؛ سکولاریسم ( این جهان نگری ) مفهومی معیٌن دارد که درگستره ی عا م ِ پی گرفته شده درسرتا سر ِ این بحث می گنجد وجای ِ نقد از منظر ِ مخا لف را نیز باقی نمی گذارد.. به این تعبیر، سوسیالیست بودن با برخوردار بودن از اندیشه ی دینی درتضا د نیست، زیرا مفهوم ِ این جهان نگری درپهنه ی دولتمداری معنی پید ا می کند و تنها زما نی با رفتا ر ِ د ینی از در ِ تضاد درمی آید که چنگ زدن به نمودها ی دین به مثا به ی ما نعی در راه ِ پیشرفت ِ اجتماعی رادر پیش ِ رو بگذارد.
    کمبود ِ نما یا نی ِ برنا مه های ِ اجتماعی – اقتصا دی و سیا سی سازما ن های ِ چپ ، بدان گونه که پاسخگوی ِ نیازهای ِ روز ِ مردم ِ کشور ِ مان با شد، مسئله ای سوای ِ تا کید ِ قا طع براولویت دادن به سکولاریسم اراین برنا مه - ها ست ؛ این مقوله همچنین مقوله ای مجزا، اما دربرخورد ِ موازی، همراستا و ممزوج با سکولاریسم و مکمل ِ آ ن است . من اکنون از بحث ِ افزون تر در با ره ی این موضوع می گذرم و به طرح ِ مسئله ی مسوولیت ِ کما بیش مغفول ما نده درگستره ی طرح ِ برنا مه ی بیش تر ِ سا زما ن ها ی ِ چپ ِ ایران می پردازم که لازم است همه ی آن   سا زما ن ها برخوردی قطعی، جدلی،   تطبیقی و سا زنده با آ ن نشا ن دهند و به دور از غرض ورزی وتک روی که زمینه ی برخورد ِ بیش تر آ ن سا زما ن ها را فراهم می آ ورد، با نزدیک شدن به یکدیگر ، زمینه ی یگا نگی نیروها ی ِ چپ درایران را، با شرکت ِ همه جا نبه یا قریب به اتفا ق ِ سا زما ن ها ی ِ با لفعل یا با لقوه ِ چپ، فراهم کنند.
    نگا رنده براین با وراست که نیروها ی ِ چپ ِ ایرا نی به تعبیری تفردگرای و به بیا ن ِ دیگر اتمیزه شده اند، به گونه ای که می توان گفت، به تعداد ِ افراد ِ چپگرای، نظا م ِ اندیشگی ِ چپ و به مقیاسی خردتر از آن نیز سازمان های ِ متفرق چپ درکشورمان وجود دارند که از ده ها نفر تا هزاران نفر را دربرمی گیرند و کم تر کوششی برای ِاتحاد و یکپارچگی برنامه وکارپا یه ی چپ ِ ایران انجا م می دهند.
    تا زما نی که چنین ضرورت ِ بزرگی تحقق پیداکند وهمه ی چپگرایا ن ِ ایران بتوانند گرد ِ وجوه ِ مشترک ِ فراگیر، حداقلی و وحدت آ فرین گردهم آیند و به افزایش ِ چشمگیر ِ سهم ِ چپ د ر سرنوشت ِ ایران ِ آینده همت ورزند، و درشرایط ِ کنونی که دولت ِ دین دولت نگر برهمه ی پهنه ها ی ِ زیست ِ ملی ِ ما حا کم است ، به با ور ِ من سکولاریسم را، به معنای ِ این جها نی بودن ِ قوانین ِ زیست ِ مردم، صرف ِ نظر از آرما ن ها ی شا ن، می توا ن یکی ا ز عمده ترین وجوه ِ مشترک ِ نیروها ی ِ محرک ِ دمکراتیسم در ایران به شما ر آورد.