• حالا سال های سال است که ما در نخستین شب زمستان با دور هم جمع شدن به جشن تولد خورشید می نشینیم، هرچند نمی دانیم که چرا ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
شنبه  ٣۰ آذر ۱٣٨۷ -  ۲۰ دسامبر ۲۰۰٨

سرمایه- فرزانه ابراهیم زاده: آن روزها که تهران هنوز این شهر گل و گشاد امروزی نشده بود، همان روزهایی که پدربزرگ و مادربزرگ بودند، چه انتظار خوبی از نیمه های آذر داشتیم برای شبی که تنها یک دقیقه بیشتر از شب قبل و شب بعدش بود. شب چله بزرگ با آن برف هرساله که وقتی می بارید نبود؛ برف کامل بود و به سر زانویمان می رسید. همه عشق ما آن روزها دیدن برف از پشت پنجره و پناه بردن به گرمای کرسی زغالی مادربزرگ و بساط هندوانه و آجیل و شب چره و قوقوسی های قرمز انار (انار قاچ شده) در میان کاسه و لذت شنیدن یک فال تازه که شوهر خاله از میان آن دیوان حافظ قدیمی اجدادی برایمان می خواند و... در میان کتب قدیمی و داستان های سینه به سینه مادربزرگ ها و پدربزرگ ها آمده که یلدا شب تولد خورشید است.
آن روزی که مهر گردونه سوار در نبرد با تاریکی و سرما در نخستین شب انقلاب زمستانی پیروز می شود و حاصل این نبرد خورشید است که هزاران هزار سال سایه اش را بر سر گیتی افکنده است و خاطرات یلدای هر سال در پی سال پیش در دفتر خاطرات نقش می بندد تا نسل امروز از پس هزاره ها یلدا را با همان شکوه پیشین به جشن بنشیند. حالا سال های سال است که ما در نخستین شب زمستان با دور هم جمع شدن به جشن تولد خورشید می نشینیم، هرچند نمی دانیم که چرا، اما با دادن قربانی و شادمانه تولدش را جشن می گیریم. قربانی شب یلدا هندوانه است و سوگلی اش انار. هزاران سال است که ما یلدا را جشن می گیریم و به قول دکتر جلال ستاری مفهوم اتفاقاتی که در این شب روی می دهد را نمی دانیم: «سنت های خودمان را از یاد می بریم و دیگران در خارج از مرزهای فرهنگی ما بهترین استفاده را از این آیین ها می برند.»
اینها حرف هایی بود که دکتر جلال ستاری در آستانه یلدا گفت. می خواستم با او درباره پیشینه شاهنامه خوانی و فال حافظ در طولانی ترین شب سال صحبت کنم. اما او پیش از هر صحبتی به یادم انداخت که یلدا مفهوم بزرگ تری از آن چیزی است که به دنبالش هستم: «یلدا شب زایش خورشید است، روز تولد مهر. اما ما مانند سایر سنت هایمان، مثل مهرگان، سده، جشن های فروردین و سایر آیین ها را به دست فراموشی می سپاریم. یادمان می رود که در گذشته اینجا سرزمین جشن و شادی بوده است. ما فراموش می کنیم، آن وقت در دیگر سوی دنیا این جشن ما را جشن بزرگ خود می کنند.»
ستاری که درباره از دست رفتن هر روزه این آیین ها با وجود تلاش مردم برای نگهداری آنها دل نگران است، می گفت: «مردم نگهداری از سنت ها و آیین ها را خودشان انجام می دهند اما کافی نیست. آنها را باید پشتیبانی کرد تا این آیین ها در شکل صحیح اش حفظ شود. این تنها وظیفه مردم و دولت نیست باید بنیادهای فرهنگی برای نگهداری این آیین ها به وجود آیند.»
خوب می دانستم که منظور این اسطوره شناس ایرانی جشن های تولد حضرت مسیح (ع) و جشن کریسمس است: «سنت جشن کریسمس ٣۰۰ سال پس از تولد حضرت مسیح با تغییراتی در جشن تولد میترا در میان مسیحیان مرسوم شد.» سال ٣۲۴ میلادی زمانی که «کنستانتین» قیصر روم به کشتار مسیحیان پایان داد دین مسیحیت را به عنوان مذهب رسمی روم اعلام کرد. مسیحیان در فرصت به دست آمده دست به تدوین تقویم و مبدا تاریخ خود زدند. با توجه به نفوذ آیین میترا در میان رومیان روز تولد مهر که مصادف با ۲۱ دسامبر بود به عنوان میلاد حضرت مسیح (ع) برگزیده شد. آنچه که از منابع و متون کهن برمی آید یلدا زاد روز ایزد مهر یا میترا بود.
با اینکه صحبت درباره مفهوم اسطوره ای یلدا وسیع تر از آن بود که در مجال کوتاه ما به آن پرداخته شود از ستاری درباره آیین های خاص شب یلدا به ویژه شاهنامه خوانی و حافظ خوانی هم پرسیدم: «درباره پیشینه شاهنامه خوانی هیچ سند مکتوبی در دست نیست. تنها این نکته را می توان گفت که با توجه به اهمیت شاهنامه در میان ایرانیان آن را در مراسم خاص می خوانند و صرف یلدا نبوده است.»
ستاری اما خواندن و تفال به دیوان حافظ در این شب را سنتی کهن و ریشه در یکی از آیین های خاص در شب یلدا می داند: «مردم دیوان حافظ را به عنوان فال و مطلع شدن از آینده در شب زایش خورشید سنت کرده اند.» این عین نکته ای است که ابوریحان بیرونی هم در التفهیم می نویسد. در گذشته مردم در شب زایش خورشید (لقبی که ابوریحان برای یلدا نام می برد) با گردو فال می گرفتند. به این ترتیب که گردو ها را می شکستند اگر پوک بود، نحس اگر مغز داشت خوش یمن بود. ستاری با استناد به این قول بیرونی ادامه می دهد: «مردم با ایمان به جشن زایش مهر سرنوشت یک ساله خود را پیش بینی می کردند. امروز هم اگر فال حافظ گرفته می شود برای آن است که به برکت شب بلند سال و تولد میترا از آن چه مقرر است، مطلع شوند.»
او همه آداب این شب را مصداق زایش خورشید می داند: «حتی میوه های این شب نمادهای آفتاب هستند. هندوانه میوه فصل گرماست و سرخی داخلش نماد خورشید.»
امشب باز شب یلداست. بلندترین شب سال ۱٣٨۷ خورشیدی. باز همه خانواده دور هم جمع می شویم و بدون اینکه بدانیم که برای چه به جشن تولد خورشید می رویم؟