اخبار روز: www.iran-chabar.de
آدينه  ۱٨ ارديبهشت ۱٣٨٨ -  ٨ می ۲۰۰۹

کتاب «نیروها و هدفهای انقلاب مشروطیت ایران» نوشته بیژن جزنی ، رساله پایان¬نامه‍ی تحصیلی وی پیرامون انقلاب مشروطیت ایران است. بیژن جزنی در سال ۱٣۴۱ این رساله را با به پایان رساند. وی چند سال بعد و در پی فعالیتهای سیاسی خود به زندان افتاد و تا ۱٣۵۴، که در تپه‌های اوین به دست مأمورین ساواک شاه و به همراه هشت تن دیگر تیرباران شد، در زندان باقی ماند و هیچگاه فرصتی برای انتشار این رساله نیافت.
پس از انقلاب همسر وی، خانوم میهن جزنی دست نوشته این کتاب را به همراه دیگر یادداشتهای بیژن جزنی به سازمان چریکهای فدایی خلق ایران داد. وی درابن باره میگوید: « یک نسخه از این پایان نامه در منزل پیش من بود. ساواک وقتی به منزل ما ریخت، این نسخه پایان‌نامه را با خود نبرد و من آن را سال‌ها حفظ کردم. پس از انقلاب من کلیه یادداشت های بیژن و بویژه یادداشت های زندان قم و این نسخه پایان‌نامه را به سازمان تحویل دادم.برخی دوستان بعدها بسیار به من گله کردند که چرا چنین کردی، ولی در آن زمان طبیعی بود که من نوشته‌های بیژن را به سازمان بدهم. آن نسخه کپی در سازمان گم شد. بعدها و در مهاجرت بدنبال آن‌ها گشتم. گفتند نزد این و آن است و لی متاسفانه هیچوقت آنها را پیدا نکردم. در سال ۱۹۹۶ که کمیته بیژن جزنی را تشکیل دادیم، قرار بود که آثار بیژن و منجمله این کتاب منتشر شود.» متاسفانه این کار صورت نگرفت.
در جریان برگزاری مراسم سی‌امین سالگرد کشتار تپه‌های اوین، در سال ۱٣٨۴ در پاریس، یک کپی از این رساله در اختیار سازمان اتحاد فدائیان خلق ایران قرار گرفت و چندی بعد با موافقت خانم میهن جزنی، کار انتشار این کتاب آغاز شد.

نیروها و هدفهای انقلاب مشروطیت ایران به عنوان پایان‌نامه‍ی دوره‍ی لیسانس فلسفه و علوم تربیتی دانشگاه تهران زیر نظر دکتر غلامحسین صدیقی، استاد برجسته‍ی دانشگاه تهران، بنیانگذار رشته‍ی جامعه¬شناسی آموزش عالی در ایران و یکی از بنیانگذاران «موسسه‍ی تحقیقات اجتماعی» و از یاران و همکاران نزدیک دکتر محمد مصدق، تهیه شده است. حضور چنین استادی در آن سالها در دانشگاه تهران برای دانشجویان علاقمند به تحقیق و بررسیهای اجتماعی بسیار مغتنم بوده است، چنان که بسیاری دیگر از شاگردان او نیز بر این نکته انگشت نهاده‌اند.
بیژن جزنی در بررسی انقلاب مشروطیت ایران، به عنوان یک مارکسیست، بدور از هرگونه جزمگرائی، به بررسی سیر تحول جامعه‍ی ایران پرداخته و در این رساله می‌کوشد تا با نگاه به نیروهای شرکت¬کننده و اهدافی که هر یک دنبال می‌کردند، روند انقلاب مشروطه و سرانجام آن را بر بستر شرائط اجتماعی و جهانی آن زمان بررسی کند.
بیژن جزنی به نقش و اهمیت انقلاب مشروطیت در سیر تحولات معاصر ایران واقف بوده و برای آن اهمیت خاصی قائل بود و انقلاب مشروطه را نقطه‍ی تحول در جامعه‍ی ایران می‌دانست. از این¬رو برای تجزیه و تحلیل این تحول به نیروهای شرکت کننده در آن می‌پردازد و خود در این¬باره می‌گوید: «برای شناسایی یک نهضت و انقلاب می‌توان وضع نیروها و هدفهای آن نهضت را ملاک قرار داد». وی معتقد بود که این دو به هم مربوط بوده و در تحلیل نهایی «بحث از هدفهای انقلاب ما را متوجه می‌سازد که جهت اصلی نهضت به کدام سوی بوده است و به اصطلاح لبه‍ی بُرنده‍ی انقلاب به سوی کدام طبقه از دشمن قرار گرفته است». در این راه بیژن جزنی به مطالعه‍ی روشها و اشکال مبارزه و شعارهای بکار گرفته شده می‌پردازد تا بتواند عمل نیروهای اجتماعی و کنش و واکنش آنها را نشان داده و مطالبات واقعی و اهداف هر نیروی اجتماعی را بشناساند.
او انقلاب مشروطه‍ی ایران را به عنوان «اولین نهضت بورژوازی ایران برای تأمین خواستهای این طبقه» تحلیل می‌کند. اما در عین حال در طول این رساله تلاش می‌کند تا تمایزات این نهضت را با انقلابات کلاسیک بورژوازی بشناسد و بر ویژگیهای آن، که نقش تعیین¬کننده بر سیر تحولات اجتماعی ایران تا زمان حاضر دارد، تأکید می¬کند.

اگرچه نزدیک به پنجاه سال از نوشتن این رساله می‌گذرد و در این سالها کتابهای متعددی پیرامون انقلاب مشروطیت ایران نوشته شده، ولی این کتاب همچنان تازگی و اهمیت خود را حفظ کرده است. این مسئله قبل از هرچیز ناشی از زاویه‍ی نگاه بیژن جزنی به مسئله‍ی تاریخ مشروطیت ایران و پروسه‍ی تحول اجتماعی ایران است. بیژن جزنی را می¬توان جزو سومین نسل تاریخ¬نویسان ایران برشمرد. وی به اهمیت تاریخ و بررسیهای تاریخی و لزوم شناخت تاریخی از سیر تحولات اجتماعی واقف بود و پژوهشهای تاریخی وی تنها به بررسی انقلاب مشروطیت ایران محدود نشد و در ادامه، علیرغم آن که در زندان به سر می‌برد و به منابع چندانی دسترسی نداشت، به بررسی و تدوین دو کتاب دیگر درباره‍ی تاریخ معاصر ایران به نامهای «تاریخ سی ساله» و «جمع بندی مبارزات سی ساله‍ی اخیر درایران» همت گماشت.