اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۲۶ مهر ۱٣٨۵ -  ۱٨ اکتبر ۲۰۰۶

جنبش مشروطه جنبش روشنگری و انقلاب دمکراسی لیبرال و باز زائی ناسیونالیسم ایرانی و نوسازندگی سراسری ایران، همه با هم بود؛ طرحی بود برای توسعه همه سویه جامعه ایرانی
 
حسن کار انسان این است که تجربه هایش انباشته می شوند و در روزگاری که دگرگونه خواهد بود به کار می آیند. ما اتفاقا به آن روزگار دگرگونه رسیده ایم. پاره ای از ما عملا در آن روزگار زندگی می کنیم و دیگرانی را نیز به آن خواهیم کشید
 
 
۱ ــ جناب آقای همایون شما در جدیدترین اثر خود «صد سال کشاکش با تجدد» گفته اید :
« در تاریخ همروزگار ایران سنتی نیرومندتر و زاینده تر از مشروطه نمی توان یافت....سرآمدان ملتی در جهانی که هنوز سده نوزدهم را می گذراند به راه آخوندزاده ها و میرزا آقاخان کرمانی ها و رسولزاده ها افتادند و در پایان سده بیستم به کژراهه آل احمد و شریعتی و خمینی .»
آیا نگاه به واقعیت فوق نباید معتقدان به سیر بی وقفه پیشرفت را به تردید بیاندازد؟
 
۱ ــ پیشرفت در نهاد آدمی است ولی بسا چیز های دیگر نیز در نهاد آدمی است از جمله گرایش به خود ویرانگری. این معنی را اقبال لاهوری در غزلی (آفرینش آدم،) که مانند بسیاری شعر های او پر از انرژی است و همه ضعف هایش را به عنوان شاعر و اندیشه مند می توان بدان بخشود، به شیوائی آورده است: "فطرت (خلقت) آشفت که از خاک جهان مجبور / خودگری، خودشکنی، خودنگری پیدا شد." من در اینجا نمی توانم خواننده را در لذت نخستین بیت غزل انباز نکنم " نعره زد عشق که خونین جگری پیدا شد / حسن لرزید که صاحب نظری پیدا شد ."
در انقلاب مشروطه "دست، کم" بود و این را می باید از عوامل مهم پیروزی انقلاب در نخستین مرحله آن بشمار آورد. از طبقه متوسط کوچک و می توان گفت ناچیز ایران یک لایه بسیار نازک روشنفکران برآمده بود که به پیروی زمان با فضای فرهنگی دموکراسی لیبرال و ناسیونالیست آشنائی هائی یافته بود و در میدان اندیشه هماوردانی جز آخوند ها به خود نمی شناخت که بهترینشان مرتجعی چون نائینی بود، با فتوایش به حرام بودن آموزشگاه ها. آن لایه نازک به آسانی توانست جمعیت کوچک شهرنشین را، که هنوز در امواج روستائیآن کوچنده غرق نشده بود، پشت سر خود آورد. در بزرگ ترین برخورد ها بسیج چند هزار تن کار را تمام می کرد. روشنفکران مشروطه بالا ترین ها نبودند ولی "توده" های انقلابی، همان چند هزار تن ها، رهبری شان را می پذیرفتند بویژه که چاشنی و فریب مذهب نیز همه جا حاضر می بود. این توهم به آسانی جا می افتاد که آرمان های مشروطه از اسلام جدانیست و حتا از آن در آمده است .
در انقلاب اسلامی دست، زیاد و همه چیز وارونه شد: طبقه متوسط بسیار بزرگ تر و گوناگون تر؛ لایه روشنفکری ستبر تر و شکاف افتاده تر، که بخش بزرگی از آن در نبردی خونین با بخش دیگرش بود؛ گفتمان دست بالا یافته پسا مدرن، از جمله ارتجاع مذهبی به عنوان بازگشت به ریشه ها، در روشنفکرانی که هنوز مدرنیته را نمی شناختند، به زیان گفتمان دمکراسی لیبرال و ناسیونالیست؛ جمعیت شهرنشینی که در واقع بیشتر روستائی بود. تنها چیزی که عوض نشده بود ــ و نخواهد شد ــ آمادگی توده ها، این بار صد ها هزار نفری، برای پذیرفتن رهبری روشنفکران بود، روشنفکرانی که کم مایگی شان را در پشت اعتراض شان پنهان می کردند .
ما امروز در نگاه شتابزده، از دست رفته، و سرمایه های صد ساله را از دست داده، ایم. اما پویش پیشرفت با همه فاصله ها و کژ و راست شدن هایش، ادامه خواهد یافت زیرا همواره کسانی هستند که ناخرسند از وضع موجود، آرزوی پیشرفت و بهتر شدن را که در نهاد انسان است تحقق می بخشند. صد سال دیگر کسانی در باره پیروزی نهائی انقلاب مشروطه بر انقلاب اسلامی خواهند نوشت. حسن کار انسان این است که تجربه هایش انباشته می شوند و در روزگاری که دگرگونه خواهد بود به کار می آیند. ما اتفاقا به آن روزگار دگرگونه رسیده ایم. پاره ای از ما عملا در آن روزگار زندگی می کنیم و دیگرانی را نیز به آن خواهیم کشید .
 
۲ ــ بسیاری از محققان و اندیشمندان ما از شکست جنبش مشروطه خواهی و آرمان های انقلاب مشروطیت سخن می گویند. با اینهمه، توجه گسترده ای ــ حتا توسط بسیاری از همین افراد ــ به این دوره می شود. به نظر نمی آید که این روی آوردن به مشروطه از مقوله تاریخنگاری و ملاحظات تاریخی صرف در باره رویدادی باشد که به گذشته سپرد شده و به آن تعلق داشته باشد .
چگونه می توان رویدادی را که به همراه همه پشتوانه های آرمانی و نظری خود از تجربه عملی پیروز بدر نیامد، به عنوان یک موضوع تازه و پر اهمیت محور بحث های امروز قرار داد؟ پس معنای این شکست را چگونه می توان فهمید؟
 
۲ ــ شاید مهم ترین توضیحش آن باشد که جنبش مشروطه شکست نخورده است. در تاریخ، ما دوگونه شکست داریم، شکست سیاسی و شکست تاریخی. شکست سیاسی، مغلوب شدن در برابر اوضاع و احوال است؛ و می تواند در اوضاع و احوالی دیگر جبران شود. شکست تاریخی مغلوب شدن دربرابر زمان است؛ سپری شدن و بی موضوع شدن است. انقلاب مشروطه شکستی سیاسی خورد. طرح یا پروژه اصلی آن در سده بیستم ناتمام ماند و در پایان با انقلاب اسلامی به زیر افتاد. ولی طرح مشروطه خواهی زنده است و هنوز در بنیاد خود اعتبار دارد و در نتیجه دچار شکست تاریخی نشده است. برعکس انقلاب اسلامی که پیروزی سیاسی تمام عیار و بسیار کامل تری از مشروطه داشت از نطر تاریخی شکست خورده و بی موضوع است؛ چیزی جز درس های تلخ برای آینده ندارد. شکست انقلاب مشروطه نیروی زندگی را از برنامه مشروطه خواهان نگرفت و بیشتر آن برنامه در ابعاد بسیار بزرگ تر در دهه های بعدی به اجرا در آمد. پدران جنبش مشروطه خواهی در نبرد شکست خوردند ولی جنگ را به تمام نباختند. در تاریخ نظامی بسیار می شود که یک طرف نبرد را می بازد و جنگ را می برد. روس ها و بریتانیائی ها در جنگ جهانی دوم بیشترین تجربه را در این زمینه داشتند. آلمانی ها بر عکس نبرد ها را پیاپی می بردند .
ما به دوران مشروطه می نگریم نه تنها از نظر دستاورد هایش؛ نه تنها از نظر برجستگی تاریخیش که چراغی بود که جهان تاریک مستعمراتی را روشن کرد؛ نه تنها از نظر کیفیت رهبریش در شرایط آن زمان و بویژه در مقایسه با انقلاب اسلامی، بلکه به عنوان سرمشق زنده ای که می باید از آن پیش تر رفت. تا ایران برپاست میراث جنبش مشروطه خواهی ــ بازسازی دولت-ملت ایران در جامه مدرن آن از ممالک محروسه ای که هر گوشه اش میدان تاخت و تاز کسی بود؛ و نوسازندگی جامعه ایرانی از آن ژرفا ها ــ زنده خواهد ماند .
 
٣ ــ برخی از محققین جوان تر هم با شما همزبان هستند و بعضاً از "پروژه نیمه تمام مشروطیت" نام می برند. اگر معنای این عبارت اشاره به وجود یک طرحِ تغییر همه جانبه اجتماعی باشد که اجرای بخش هائی از آن صدسالی است که به تعویق افتاده است، لطفاً بفرمائید؛ آن کدام بخش است؟ به عبارت دیگر شما در چه چیز، کدام مطالبات و کدام رفتار امروزمان نشانه های قوی همان آرمان های ترقیخوانه صد - دویست سال پیش را می بینید؟
 
٣ ــ جنبش مشروطه جنبش روشنگری و انقلاب دمکراسی لیبرال و باز زائی ناسیونالیسم ایرانی و نوسازندگی سراسری ایران، همه با هم بود. طرحی بود برای توسعه همه سویه جامعه ایرانی. من چهل سالی پیش در "بامشاد" آن روز ها مقاله ای زیر عنوان "انقلاب نا تمام ایران" نوشتم در اشاره به همین طرح که در آن زمان بخش توسعه سیاسی اش به جائی نرسیده بود و من بر آن بودم که زمانش رسیده است که به آن بخش بپردازیم. در آن زمان هیچ نمی توانستم پیش بینی کنم که یک نسل بعد باز سخن از پروژه نیمه تمام مشروطیت خواهد بود و نیمه تمام تر از چهل سال پیش من. با اینهمه امروز در ارزیابی کامیابی ها و ناکامی های این صد ساله منظره هیچ یاس آور نیست .
در صد ساله پس از انقلاب مشروطه جنبش روشنگری ایران به پیروزی هائی بیش از اروپای سده هژدهم دست یافته است و روشنفکران و طبقه متوسط،، بیشتر فرهنگی ایران، را برداشته است. ما چند صد سالی از این نظر پیش آمده ایم. دمکراسی لیبرال هر چه در عمل پس تر می رود در گفتمان دست بالا تر می یابد. ناسیونالیسم دفاعی و نگهدارنده، ناسیونالیسم لیبرال، به معنی اروپای ۱٨۴٨، در ۱۹۱۹ پیروزمندانه استقلال ایران را دست کم از نظر حقوقی نگهداشت و در ۱۹۴۵-۴۶ )۲۱ آذر) یکپارچگی ارضی و ملی ایران را حفظ کرد؛ در پیکار ملی کردن نفت ملت را یکپارچه گردانید، و امروز احساس چیره توده های مردمی است که بخشی از امت اسلامی بودن را تهدیدی بر موجودیت ملی و پائین تر از پایگاه بلند تاریخی خود می دانند و نمی خواهند کشورشان به دست همسایگان پاره پاره شود. نوسازندگی جامعه از انرژی افتاده است ولی در جاهائی به رغم جمهوری اسلامی ادامه دارد. حکومت در پی بنگلادشی کردن ایران است، مردم در تلاش رسیدن به اروپا. اگر کسی از نسل انقلاب مشروطه زنده می شد از "پروژه نیمه تمام مشروطیت" پژوهندگان جوان تر تعجبی نمی کرد. پویش دمکراسی و حقوق بشر، آرزوی رسیدن به سطح زندگی جهان غرب، باز آوردن بزرگی ایران که آرزو های نسل او می بود هنوز بسیار کار دارد. ولی او در نسل کنونی همان جوششی را احساس می کرد که صد سال پیش ایران خواب رفته سده ها را برآشفت .
 
 
۴ ــ سال ها پیش مقاله ای از شما در کیهان خواندم که در آن بحث برسر موضوع مورد علاقه همیشگی تان یعنی مسئله ترقی و توسعه ایران بود. شما در آن مقاله در باره دوران مشروطه گفته بودید؛ (نقل به معنی) در زمان جنبش مشروطه اراده آن را داشتیم، اما ابزارش را نداشتیم. بعدها ابزارش را یافتیم و اراده اش را نداشتیم. و امروز هم اراده و هم ابزار فراهم است .
نخست بفرمائید منظور از آن اراده و این ابزار چیست؟ و چه رابطه ای میان آنها برقرار است که یکی بدون دیگری نتوانسته و یا نمی تواند آن پروژه تغییر همه جانبه اجتماعی (بنای ایرانی نو و به گونه انداموار و هماهنگ) را به ثمر رساند؟
 
۴ ــ اراده در جنبش مشروطه از دو چیز فراهم آمد: آگاهی بر موقعیت تحمل ناپذیر ایران و شناخت راه رهائی که می توانیم آن را در شعار آزادی و استقلال و ترقی خلاصه کنیم؛ و آمادگی جانفشانی برای دگرگون کردن شرایطی که تغییر ناپذیر می نمود. اما آن انقلابیان با ویرانسرائی به نام ایران سرو کار داشتند و هنگامی که پس از پیروزی به بازسازی آن برخاستند چیز زیادی در دستشان بیش از همان آگاهی و آمادگی نبود. مجلس های اول و دوم مشروطه به دست سرامدانی که شمارشان از چند ده تن نمی گذشت، یک ردیف چشمگیر و ستایش انگیز قانون ها را تصویب کردند که حجم و کیفیت آن ما را به شگفت می اندازد (از جمله قانون تفصیلی انجمن های ایالتی و ولایتی که بازگشت به آن و بررسی اش در این روز ها بسیار بجا خواهد بود.) ولی هنگامی که از وزیران اجرای آن قوانین را می خواستند با این پرسش بی پاسخ روبرو می شدند که با کدام پول، با کدام وسیله؟ و تازه این همهء گرفتاری نبود. دست گشاده روسیه و بریتانیانیا بر امور ایران، تا کوچک ترین تصمیم گیری های اداری، آزادی عمل را از مدیران و سیاستگران تازه کاری که در هر گام می توانستند اشتباهات مرگبار بکنند می گرفت .
انقلابیان مشروطه هرگز حکومت نکردند زیرا حکومتی در میان نبود و چنانکه هر کمترین آشنا به مقدمات جامعه شناسی می تواند ببیند در یک جامعه، یک کشور، اول حکومت است و بعد آنچه آن جامعه می تواند با خودش بکند. یک ساختار حکومتی، یادگار زمان هائی که ایران حکومتی می داشت، بیشتر روی کاغذ و تشریفاتی، بجای مانده بود وبس و دیگر نه در خزانه پولی بود و نه نیروئی که پشتوانه قانون ها باشد. اسباب حکومت در ایران سرانجام از ۱۲۹۹/۱۹۲۱ فراهم آمد، همان کودتائی که دیگر دشنامی نمانده است که به آن بدهند و دشنام دهنده ای نمانده است که به او اعتنا کنند. گمان می کنم ما دیگر نیازی نداریم رابطه میان حکومت، و بعد هر چیز دیگر، را در یک جامعه یادآوری کنیم. جامعه بی حکومت یک توده انرژی است و می تواند منفجر هم بشود .
امروز بسیار بیش از کمترینه ای که می باید، ابزار در اختیار داریم. ایران را در صد ساله گذشته ساختند و ساخته ایم. می ماند اراده، که آن نیز هست. بهم برآمدن از حال و روز تحمل ناپذیر ایران؛ شناخت راه چاره که غربگرائی (به معنی جهان بینی خردگرا، انسانگرا، و عرفیگرا) در عین ایرانی ماندن است؛ و آمادگی جانفشانی، همه هست. شمار آنها که در راه دمکراسی و حقوق بشر جان دادند و با هستی خود بازی کرده اند و می کنند در حکومت اسلامی بسیار بیش از جانبازان انقلاب مشروطه شده است. تاکید را در اینجا بر موضوع، و نه عمل جانبازی می گذاریم. جانبازی به خودی خود مهم نیست. به اینهمه جهادی های خونخوار ددمنش بنگرید. جانبازی برای آرمان های توتالیتر و ناکجا آبادی، خطرناک تر از دلمردگی و بی عملی است .
اگر مانع جمهوری اسلامی را ــ نه با مداخله بیگانه ــ از میان برداریم همه عوامل برای آنکه تکان آخری را به گردونه به گل نشسته تجدد در ایران بدهیم جمع شده است. صد سال کشاکش ما با تجدد بیهوده نبوده است. ما به انباشت آگاهی ها و تجربه ها و زیرساخت ها نیاز داشته ایم و مانند همه نادانان تا همین جا بیشترین بها را برای آن پرداخته ایم. ترس من از این است که همچنان لازم باشد بپردازیم. در رویکرد ها و روانشناسی بسیاری از دست در کاران کوتاهی هائی است که مگر با آگاهی بیشتر، به نیروی انتلکت، برطرف شود .
 
 
۵ ــ در هر صورت انقلاب مشروطه در یک سده پیش به ثمر رسید و دولت مشروطه مستقر شد. پس از آن و به عنوان پیامدهای آن، رویدادهائی صورت گرفت که هرچند در ثبت تاریخی و نظریه پردازی مورد لطف و عنایت نسل های بعدی روشنفکری قرار نگرفت، اما در آن رویدادها می توان پیوند آشکاری با ایده ها و آرمان های مشروطه خواهان صدر جنبش را مشاهده نمود. نمونه هائی از آن رویدادها: تأسیس پارلمان و افتادن اختیار قانونگزاری به یک نهاد زمینی, ایجاد نظام حقوقی و تدوین قوانین موضوعه و عرفی، ایجاد وزارت دادگستری و گسست از امور قضائی سنتی، بنیان گذاری و گسترش نظام آموزش و پرورش، تأسیس و گسترش نظام اداری و بوروکراسی نوین، ایجاد ارتش منظم و متحدالشکل با فرماندهی منظبط و متمرکز و... . بنا بر نظریه دولت های مدرن تمامی این پدیده ها مولفه ها و مفرداتی هستند که تشکیل دولت مدرن در ایران را نشان میدهند. درست است که این واقعیت های مهم در ایران تا مدت های مدید یا مورد بی توجهی قرار گرفتند یا بعضاً انکار شدند، اما این ابزار های مهم نیز در عمل قادر نشدند رشد انداموار و موزون را در کشورمان تضمین کنند و از سقوط جامعه به چاه ابتذال و انحطاط جلوگیری بعمل آوردند. چه چیز در این میان غایب بود؟
 
۵ ــ در اینجا باز به پدیده یکی شدن کارکرد علت و معلول، به پدیده اندرکنش interaction ( که از نظر بار فلسفی خود با تعامل به معنی کلی برقراری رابطه، که تازگی برسر زبان ها افتاده است، تفاوت عمده دارد) بر می خوریم. یک عامل بزرگ در ناتوانی جامعه سیاسی ما به اینکه فراهم شدن اسباب و زیر ساخت های دمکراسی را تا رسیدن به دمکراسی ببرد و مقدمات را به نتیجه برساند، انکار و یا دست کم گرفتن فرایندی بود که پس از شکست مجلس های اول و دوم مشروطه در راستای عمومی برنامه های آنان سرنوشت ایران را دگرگون کرد و به سراپای جامعه صورتی نوین و به درجات گوناگون، امروزی داد. هنگامی که یک بخش هیئت سیاسی polity یا طبقه سیاسی به قول فرانسویان، با اهمیت فزاینده ای که یافت، واقعیات جامعه شناسی را چنان در مجادله سیاسی در پیچید که ساختن راه آهن نیز خیانت به کشور و خدمت به متفقین آینده دور تعبیر شد، بخش دیگر آن که قدرت را هرچه در دست های خود بیشتر تمرکز می داد انگیزه بیشتری یافت که چشمانش را بر واقعیت های جامعه شناسی دیگری که با گذشت زمان اهمیت تعیین کننده یافتند ببندد .
انقلاب مشروطه در آنچه می خواست کامیاب نشد زیرا زور کافی نداشت. پس از آن کسانی آمدند که زور را بوجود آوردند و برنامه مشروطه را با اولویت هائی نزدیک تر به واقعیت های جامعه ایرانی آن زمان پیش بردند ولی زور در چنین موقعیت هائی تقریبا همیشه از وسیله به هدف در می آید. آنچه زمانی برای مقصودی لازم بوده است خود مقصود می گردد. کسانی سوار می شوند و دیگر جز زیر فشار پائین نمی آیند. اگر در ایران دهه های بیست تا پنجاه / چهل تا هفتاد، دست کم می توانستند توسعه و تجدد را از جنگ سیاسی بیرون ببرند و بر دمکراسی تمرکز دهند ما در وضعی به مراتب بهتر می بودیم که طرح توسعه اجتماعی و اقتصادی را، که در همان دهه ها به صورتی نمایان به کامیابی هائی رسیده بود، تا توسعه سیاسی که پس از آن می آید فرارویانیم. انکار و دست کم گرفتن توسعه که به اندازه سرکوبگری، واقعیت جامعه ایران می بود فرایند توسعه را از تاثیر سازنده انتقاد بی بهره کرد. زیرا اگر یک قطب سیاسی، نگرش نقادانه را به سود منفی بافی و عیبجوئی از رژیمی که خودکامگی را مانند هوای زندگی بخش تنفس می کرد، کنار گذاشته بود، قطب دیگر، آسوده بر مسند قدرت روزافزونش، گروه هائی را که جز عیب نمی دیدند تنها به دیده دشمن می نگریست. یکی همه از دمکراسی می گفت و آن را هم ناقص می فهمید؛ دیگری همه از ترقی و توسعه می گفت و آن را هم ناقص عمل می کرد .
 
 
۶ ــ مواضع و دیدگاه های انتقادی شما نسبت به انقلاب اسلامی بر کمتر کسی پوشیده است و تلخکامی تان از موقعیت و وضعیتی که پیامد یک انقلاب دینی است و در سایه حکومت دینی ایجاد شده است. با وجود این به نظر می رسد، با نتیجه ای که از این تجربه سنگین می گیرید، بار این تلخکامی را سبک میکنید. نتیجه: بدر آمدن از دور باطلی است که با طرح دائمی یک پرسش غلط و لاجرم دریافت پاسخ نادرست، ما را سده ای به خود مشغول کرده بود. به نظر شما با آمدن آخوندها به قدرت به این دور تسلسل پایان داده شده است .
آن دور تسلسلِ محصول پرسش و پاسخ خطا چه بود ؟ چرا تصور می کنید با قرار گرفتن دین در دولت دیگر حلقه این دور باطل شکسته است و ما از آن بیرون آمده ایم؟
 
۶ ــ در انقلاب اسلامی هردو طرف جنگی که چهار دهه پس از سرنگونی رضا شاه را پوشانید از نیرو هائی بی خبر از عوالم آنان ولی آماده بهره برداری از فضای بیمار سیاسی که پدید آمده بود، به نوبت شکست خوردند. موضوع اصلی در آن جنگ دمکراسی نبود که روح عموم هماوردان از آن خبری نداشت. یک طرف مشروعیت خود را از انکار واقعیت اصلاحات اجتماعی و پیشرفت های اقتصادی و البته کاستی های فراوان حکومت می گرفت و طرف دیگر پیوسته دستاورد هایش را در ان عرصه به رخ می کشید و از فلج سیاسی هماوردان خود بهره می برد (زیستن در جهان تصوری به فلج ذهنی می انجامد.) هردو کم و کاستی های فراوان خود را به آسانی فراموش می کردند. اگر مخالفان و دشمنانشان به آن بدی می بودند که باور داشتند چه نیاز به خودنگری و خود شکنی و خودگری می بود؟
امروز منظره دارد تغییر می کند. هنوز هستند بقایای نگرشی که اگر موضوع مشروطیت است از ستار خان و باقر خان ژرف تر نمی رود و اگر بحث تجدد و توسعه در ایران است از امیر کبیر صد و شصت هفتاد سال پیش جلو تر نمی آید. ولی جای انقلاب مشروطه و دوران بازسازی پس از آن، اگر چه آمرانه و سرکوبگرانه و با همه معایبی که ویژگی قدرت سیاسی در بیشتر تاریخ ایران بوده است در آنچه هستیم و توانسته ایم از امواج حادثه بدر بریم شناخته تر می شود. شکست و گذر سال ها هماوردان آن جنگ را فرسوده است و از جدل های تکراری جز همهمه ضعیفی نمانده است. ما می بینیم که هر جا اندیشه ای بر پایه پژوهش جدی هست نگاه تازه و واقعگرا تری به تاریخ این صد ساله می افکنند که تاریخ را از موضوع کشاکش سیاسی بیرون می برد. در آزادی از نبرد سیاسی بر سر تاریخ همروزگار، و شناخت مسئولیت و مالکیت مشترک ما بر آن، بهتر می توان بحث و پیکار سیاسی را به میدان واقعی و باربط به مسئله ملی ما بازگرداند. مانند صد سال پیش مسئله ما واپسماندگی و تجدد است که چپ و راست نمی شناسد. چپ و راست تجدد اندیش و غیر مذهبی از راست و چپ مذهبی (منظور ضد مذهبی نیست) شکست خورده اند و هردو سود مشترک دارند که پیش از هر چیز سیاست و حکومت را از نماد ها و نهاد های مذهبی، از صحرا و چاه و حوزه و تکیه، آزاد کنند. حکومت اسلامی به رهبری آیت الله ها که به سه دهه کشیده است و هیچ بهانه ای و توجیهی برای شستن کارنامه ننگ بار و پلیدی ذاتیش نمانده، ناگزیر نگاه چشمان بینا تر را به قلب مسئله انداخته است .
دیگر با هیچ نظریه پردازی نمی توان پاسخ تجربه عملی سی ساله را در همه صورت های سنتی و اصلاح طلبانه و عملگرایانه اش داد. زمانی گفتند مشکل ما دور افتادن از دین است. آنگاه استدلال کردند که به اندازه کافی از سنت های خود برای گشودن مسائلی که در واقع از همان سنت ها برآمده بود بهره نمی گیریم. اکنون سه دهه است که سراپای جامعه در دین و سنت هائی که با دین درآمیخته اند فرو رفته است و رهبران دینی از همه رنگ آزمایش خود را در کشورداری داده اند. مذهب در سیاست و حکومت یک دور کامل زده است و از مارکسیسم و جهان سومگرائی و اسلام انقلابی شریعتی تا ارزش های اصیل روشنفکران دلال سیاست تا اقتصاد توحیدی و لیبرالیسم اسلامی و آشتی دادن جمهوریت و اسلامیت نظام و جامعه مدنی مدینه النبی روشنفکران میانمایه، همهء رنگ های خود را نشان داده و سرانجام به اصل و ریشه خود بازگشته است، به آن صحرای خشک ولی پر برکت، و آن چاه بی بن بی زمان که همه درامد نفتی را می توان در آن ریخت رسیده است. مذهبی که پاسخ مسئله سیاسی و اجتماعی خود را در آن می جستند یا هنوز می جویند همین است که مانند پتکی برسر جامعه می خورد .
آنها که مشکل اصلی را در نگرش دینی ایرانی به سیاست و حکومت می دیدند در عمل درست درآمده اند. دیگر کجا مانده است که تجربه نشده باشد؟ چه ابزاری لازم بوده است که این سرزمین ومردم و این جهان اهل معامله دریغ کرده باشند؟ مسئله ملی ما واپسماندگی است؛ زیستن در جهانی است که همان هزار سال پیش به پایانش رسیده بود و اگر غزان و مغولان شهر های ایران را ویران نکرده بودند و ریشه تمدن را به گفته ابن خلدون برنکنده بودند ما خود را از آن بیرون کشیده بودیم. پاسخ مسئله را مدرنیته، تجدد، در آن یک سوم خوشبخت تر جهان داده است. بجای درجا زدن در بحث سنت و نوگری بهتر است عینک ها مان را عوض کنیم و با نگاه انسان امروزین به خود بنگریم. این انسان امروزین نیز مانند ما بوده است و دیر زمانی را در یافتن راهی از هزار خم سنت، سنتی که مرده است و به زور آن را نگه می دارند، گذرانده است. وبهتر است بجای جنگیدن بر سر تاریخ، مسئله توسعه و تجدد را از پهنه کشمکش های سیاسی بیرون ببریم. نبرد همگی ما با نیرو های ارتجاع و واپسماندگی است .
 
۷ ــ چگونه شما در این سرگردانی و دور باطل که یک سده ای به طول انجامید وبزرگ ترین مشکلات را در سر راه حل مسئله عقب ماندگی ایران ایجاد نمود، بیش از آن که نقش مذهب را ببینید، بر مشکل روشنفکری و "کم مایگی" سرآمدان فکری و سیاسی جامعه انگشت می گذارید؟
 
۷ ــ مردمان دربرابر یک مشکل چاره های گوناگون می جویند و فرا آمد رویکرد وتصمیم شان از بد و نیک به خودشان بر می گردد. نقش مذهب در ۱٣۰۰ ساله گذشته ما قاطع بوده است ولی حتا در آن سده های پیش از عصر جدید ایران (سده بیستم) ما شاهد رویکرد های گوناگونی به مذهب بوده ایم. در همان دوره قاجار و پس از فرمانروائی دراز و مصیبت بار فتحعلی شاه بازیچهء آخوند ها (بزرگ ترین نگرانیش این بود که از مجتهد زمان این اطمینان را بدست آورد که پس از مرگ بساط نکاح و متعه همچنان دائر خواهد بود) محمد شاه و صدر اعظمش حاج میرزا آغاسی نزدیک ترین سند آزادی مذهبی را در آن دوران صادر کردند و باب را از گزند آخوند ها نگهداشتند. اگر پدر، دست آخوند شفتی را در اصفهان باز گذاشت، پسر (محمد شاه) بر سر او لشگر آورد .
مسئولیت بزرگ سرامدان سیاسی و فرهنگی پس از رضا شاه (مورد خود او در زمانی که جامعه از دوران بعدی مذهبی تر بود، بسیار گویاست) در آن است که به ملاحظات پست و خطا آمیز سیاسی، به دست خود پایگان مذهبی را برکشیدند و در مسابقه ای برای بهره برداری از مذهب، آن پایگان را سرانجام "طبقه" حکمروا گردانیدند. در این میان گناه روشنفکران زننده تر است زیرا خویشکاری روشنفکر جنگیدن با تاریک اندیشی است که فولکلور مذهبی پایگان آخوندی بزرگ ترین سرچشمه آن بشمار می رود و هشتصد سال هر جنبش روشنگرانه و روشنفکری را در ایران خفه کرده است و مسئول اصلی جدا شدن بخش بزرگی از سرزمین ایران از میهن بوده است (در سنی کشی صفویان و جنگ دوم ایران و روس.) روشنفکرانی که هر چه را از اندیشه کم می آوردند با سیاستبازی پر می کردند بجای آنکه نقش روشنفکر را برعهده گیرند فرصت طلبانه به عبای آخوند ها آویختند و دانشگاهی را که از باززائی و روشنگری غرب به ایران آورده شده بود به حوزه بازگرداندند. ولی بخش بزرگی از مسئولیت روشنفکران به سیاستگرانی باز می گردد که نفهمیدند با آخوند بازی و بی شهامتی خود چه ماری را در آستین پرورش می دهند. روشنفکران هنگامی که با سیاستبازان همراهی کردند آسیب خود را زدند .
چهار دهه سیاستگران و رهبران سیاسی از بالا تا پائین برای نادیده گرفتن پیام مشروطه دلیل آوردند که تقویت مذهب برای جلوگیری از کمونیست ها لازم است. آنها بجای برآوردن خواست های آزادیخواهانه طبقه متوسطی که با برنامه های اصلاحی خود در رشد و برآمدنش می کوشیدند با ارتجاعی ترین عناصر جامعه که به جان برای شکست آن برنامه ها می زدند همدست شدند. اما زندگی در دروغ و تناقض حدی داشت .
این سخنان از سر خشم و لگد زدن به مرده نیست. یاد آوری گذشته ها برای جلوگیری از تکرار اشتباهات است. انداختن یک جامعه بر مسیر مدرنیته جسارت و پافشاری می خواهد و هیچ مصالحه ای در اصول بر نمی دارد. سازشکاری های تاکتیکی نمی باید به قلمرو استراتژی و از آن بد تر، هدف اصلی راه یابد. روشنفکران ما می توانند با نگهداشتن اصالت روشنفکری، سیاستگران همیشه آماده سست آمدن را نیز به راه درست آورند .
 
 
٨ ــ روشنفکران جنبش مشروطه برای دستیابی به مردم و طرح نظرات و برنامه های خویش، خود را نیازمند توسل به مذهب و متولیان دین می دیدند. و این را شما بزرگترین «مهار بر اندیشه» شمرده اید که در عمل از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی منجر به بطالت نیروهای فکر و سیاست در جامعه ما گشته است. برخی از اندیشمندان و محققان ما "اعراض" روشنفکری عرفیگرا در برخورد به "سنت" ــ که در جوامع اسلامی آغشته به دین است ــ و چالش نکردن آن را موجب تعطیل اندیشه و ناگزیر شکل نگرفتن بنیان های اندیشگی مشروطه خواهی می دانند. رابطه و نسبت این دو نظریه را شما چگونه توضیح می دهید؟
 
٨ ــ رهبران فکری مشروطه گذشته از اینکه در بستر باور های استوار دینی پرورش یافته بودند با مسائل عملی بسیج یک طبقه متوسط سنتی برای یک دست زدن به یک انقلاب مدرن نیز روبرو می بودند. ایران سده نوزدهم که آن رهبران را در خود پرورش داد بیش از سده های پیشین در جوش و خروش فکری، و از هر نظر در حال دگرگشت بود. ولی هر چه از آن جوش و خروش فکری در می آمد نگرش تازه ای به مذهب دست نزدنی می بود. شیخی از شیعه کامل سخن می گفت و بابی در را بر امام زمان می گشود، اصولی راه را بر اخباری می بست و صوفی در پاسداری نماد های شیعه با آخوند رقابت می ورزید. آنان که از موضع روشنگری بر آن رهبران می تازند حق دارند و نمی باید در عرفیگرائی جنبش مشروطه مبالغه کرد. ولی ذهن ایرانی آغاز سده بیستم، زمان، و انقلاب مشروطه، را می خواست که کم کم از قفس مذهبی اش بیرون بیاید ــ چنانکه در دگرگشت فکری پاره ای رهبران مشروطه می بینیم .
اعراض روشنفکران عرفیگرا را از چالش کردن سنت (اساسا فولکلور شیعی) می باید بخشی در مقوله تنبلی فکری و بخشی همان فرصت طلبی سیاستبازانه که بدان نام عملگرائی می دهند بررسی کرد ــ همان تنبلی فکری و فرصت طلبی که ایرانی را استاد و قربانی تناقض می سازد. در کجای جهان مانند ایران می توان یک رهبر "لیبرال" بود و لاف آن زد که دانشگاه را به حوزه نزدیک کرده است، یا به آسانی ایران می توان روشنفکر اسلامی بود؟ اینهمه از عوارض دوران گذار است. مردمان با سرعت ها و به اشکال گوناگون تغییر می کنند (پاره ای منتظر تغییر در صورت نهائیش می مانند که سربسر شدن مشهور با هفت هزار سالگان است.) ما واپسین جلوه های اعراض از چالش کردن سنت های تهی از نیروی زندگی، و تعطیل اندیشه نوجو را شاهدیم. بازهم می باید یاد آوری کرد که این صد ساله هدر نرفته است .
 
۹ ـ آنچه ما از عبارت"«مشروطه پروژه نیمه تمام" می فهمیم، این است که؛ جنبشی که بر بستر گفتمان ترقیخواهی حدود دوقرن پیش آغاز شد و صد سال پیش با انقلاب مشروطه خود را به کرسی نشاند، اگرچه نتوانست آنچه را که آرمانش بود به کمال به سرانجام رساند، با وجود این ــ و به قول شما ــ هنوز سنتی نیرومندتر و زاینده تر از این جنبش را در تاریخ ایران و برای آویزه گوش کردن درس های مثبت آن در راه ترقی و تجدد امروزمان، نمی توان سراغ کرد. با همه روشنی این توصیه و قدرت ایجابی آن و همچنین توافقی که در این زمینه در میان بسیاری از اندیشمندان ما وجود دارد، اما هنوز ما در تشخیص آن آموزه ها و درس ها سرگردانیم. به عنوان نمونه شما در میان برجستگان روشنفکری دوران مشروطیت، بر راه تقی زاده انگشت گذاشته اید. و چهرهای برجسته ای از میدان اندیشه امروز بالاترین دستاورد انقلاب مشروطه را تأسیس نهاد قانون و تبدیل فقه به نظام حقوقی دانسته و آن را بیشتر از هر شخصیت مشروطه خواهی مدیون روحانیونی چون نائینی می دانند. یکی راه امروز ما را در رفتن به مسیر غرب و فهمیدن این تمدن پویا و از آن خود کردن آن می داند، راهی که با جنبش مشروطه آغاز شد ــ و تقی زاده یکی از پیشگامان آن است ــ اما در لابیرنت و بیراهه های "آنچه خود داشت" گم شد. دیگری کسب آگاهی از بنیان ها و مبانی اندیشه تمدن زای غرب و ایستادن بر این آگاهی برای کلنجار رفتن با سنت خودکامگی در عرصه اندیشه سیاسی را ــ که در آن سنت دینی دست قوی را دارد ــ نشان می دهد، شعله کوچکی که با جنبش مشروطیت روشن شد با وزش بادهای سمی ایدئولوژی از تبارهای گوناگون ــ از جمله "غربگرائی" ــ خاموش گشت. آیا فکر نمی کنید؛ امروز باز هم روشنفکری تجدد خواه ما در دو صف ایستاده است و ما لاجرم بر سر دوراهی هستیم؟
 
۹ ــ پدیده ای به گستردگی جنبش مشروطه که در گستره جامعه و فرهنگ و سیاست ایران چیزی را به حال گذشته اش نگذاشت، طبعا از گوشه های گوناگون قابل بررسی است و هر کس حق دارد تاکید های خود را داشته باشد. جنبش مشروطه سراسر از نا هنجاری پر بود. کهنه و نو در کنار یکدیگر و گاه در یک شخص و حتا همزمان بسر می بردند. ما می توانیم نورافکن را بهر گوشه بتابانیم و تصویر متفاوتی نشان دهیم. تبدیل فقه به یک نظام حقوقی که پایه نظریش را نائینی گذاشت و داور در قانون مدنی خود نهادینه کرد دستاورد بزرگی بود و احتمالا به قول دکتر طباطبائی تنها اصلاح مذهبی ممکن در شیعه بشمار می رود. وارد کردن جامعه ایلیاتی و آخوند زده ایران با نظام سلطنتی قرون وسطائی اش به عصر دمکراسی پارلمانی و حکومت قانون و قانونی (مشروطه، constitutional) اگر چه بیشتر در صورت تا معنی، که پایه گذاری دولت-ملت نوین ایران و زیر ساخت هایش را به دنبال آورد؛ و همان گشتاوری impetus که به ناسیونالیسم نگهدارنده ایرانی داد، دستاورد دیگری است که از نظر گاه ملی اهمیتی بسیار بیشتر دارد و زندگی چهار نسل ایرانی را تا کنون، و نسل های آینده را نیز بهتر کرد و خواهد کرد .
آگاهی از، و تسلط یافتن بر، بنیاد های تمدن غرب عین غربگرائی و تنها راه رهائی ما از گلزار سنت های دست و پا گیر است. به یاری آن آگاهی از آنچه خود داشته ایم و هستیم نیز با خبر تر می شویم و بجای فروتر رفتن در آنچه تباید باشیم، بسا عناصر مدرن را از یک تمدن سه هزار ساله بازمی یابیم و به خدمت طرح نیمه تمام انقلاب مشروطه می آوریم. تفاوت در برداشت ها هست ولی من تفاوتی در رویکرد attitude ها نمی بینم. امروز هیچ اندیشه مند جدی ایرانی نیست که به تعبیر تقی زاده غربگرا ــ نه غربزده که مقصود پرسش شماست ــ نشده باشد، بدین معنی که با پشتوانه فرهنگ ایران و پس از غوته زدن در تاریخ و ادبیات و فلسفه و مذهب (و دین) های ایرانی (ما یکی از پرکار ترین مذهب سازان جهانیم) با سر در تمدن غربی فرو نرفته باشد. هرکدام ما می توانیم گزینش های خود را بکنیم و ترکیب دلخواه خود را بدر آوریم ولی هر چه بکنیم در متن این تمدن جهانی و ایست ناپذیر خواهد بود که بر هر نوآوری و وارداتی گشاده است و بد و نیک را در دستگاه گوارش خستگی ناپذیرش تحلیل می برد .
راه درست یکی بیشتر نیست. بیراهه ها بسیارند .
 
۱۰ ــ به عنوان آخرین پرسش برمی گردم به مضمون پرسش چهارم خود. اگر امروز همچنان تحقق پروژه مشروطیت ــ قرار دادن ایران در شاهراه تجدد، پیشرفت و ترقی ــ در دستور کار قرار دارد و برای آن ما هم اراده اش را داریم و هم ابزارش را، بزرگترین مانع در برابر آن چیست؟
 
۱۰ ــ پاسخ کوتاه است و توضیح فراوان می خواهد. بزرگ ترین مانع، جمهوری اسلامی است و آنچه در ما نمی گذارد چنین رژیمی را، پیش از آنکه ایران را به حد خود پائین آورد، از میان برداریم. برای یافتن آنچه نمی گذارد، می باید به همه آنچه در صد ساله گذشته نا تمام ماند یا از آن برنیامد برگردیم. آن صد سال بس نبوده است که ما بر اولویت های ملی خود توافق کنیم و بس نبوده است که با تقویت فضیلت های مدنی ــ احساس مسئولیت، قضاوت مستقل، و بزرگ کردن خود در گروه ــ به ما توانائی کار کردن با دیگران را بدهد. سده بیستم ایرانیان را پراکنده تر کرد و بر اختلافات آنان افزود. تا انقلاب مشروطه ما یک جامعه سیاسی به معنی امروزی نداشتیم. جامعه به اصطللاح "گلنر" بخشابخشی بود؛ افراد به قبایل و تیره ها و اصناف و محله ها و هیئت های مذهبی و فرقه ها و مانند های آن بخش می شد. در دهه های بعدی بیشتر آن بستگی ها سستی گرفت و در نبود سازمان های مدنی به اندازه کافی، جامعه اتمیزه شد و هرکس از گوشه ای با هرکس دیگری در افتاد. اما روحیه قبیله ای نیز در صورت نوسازندگی شده خود ماند و در حزب ها و گروه ها و گرایش های سیاسی ادامه یافت .
امروز از بزرگ ترین مسائل ملی تا کوچک ترین نکته های معنی شناسی semantic می تواند موانع برطرف نشدنی در راه توافق بشود. افزایش ارتباطات به همه مجال می دهد که نظر ویژه خود را عمومی کنند، در حدی که بیشتر این "قلمرو" یا domain های تارنمائی (اینترنتی) می رسند .
چگونه می توان این کاستی ها را چاره کرد، پاسخش در مبارزه است؛ مبارزه نه به معنی هرکس در گوشه خود با هر کس دیگر. به قول عطار، هم (خود) راه بگویدت که چون باید رفت .
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* مصاحبه با "تلاش" در شماره مخصوص صدمین سالروز انقلاب مشروطه، مرداد ۱٣٨۵