• واژه "بومیایی" را من برای بیان نکته ای که در این نوشته می آورم، ساخته ام. بومیایی، بر وزن مومیایی یعنی اندودن ذهن با ارزش ها، اندیشه ها، آرمان ها، افسانه ها و نگرش های بومی و پرکردن ذهن از آن ها. ذهن بومیایی شده، ذهنیتی محلی، خاک و خون گرا، نژاد پرست، بسته، قبیله ای، ستیزه جو و ناسازگار با جهان کنونی می پرورد ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
شنبه  ۱ آذر ۱٣۹٣ -  ۲۲ نوامبر ۲۰۱۴

واژه "بومیایی"1 را من برای بیان نکته ای که در این نوشته می آورم، ساخته ام. بومیایی، بر وزن مومیایی یعنی اندودن ذهن با ارزش ها، اندیشه ها، آرمان ها، افسانه ها و نگرش های بومی و پرکردن ذهن از آن ها. ذهن بومیایی شده، ذهنیتی محلی، خاک و خون گرا، نژاد پرست، بسته، قبیله ای، ستیزه جو و ناسازگار با جهان کنونی می پرورد. این ذهنیت، دارنده خود را در چنبر سنّت های بومی اسیر می کند. بومیاییان خود را مردمی برگزیده و برتر از دیگران می پندارند و سرزمین خود را مرکز جهان و خانه خورشید می دانند.

هر فرهنگ، مکانیزم نگهدارنده ای دارد که هماره می کوشد تا پیروان خود را سربازانِ آن فرهنگ کند. ارزش های فرهنگی از کودکی با عواطف و احساسات ِ انسان گره می خورند و ذهن وی را خانه خود می کنند. این گونه است که بسیاری از مردم برای پاسبانی از ارزش های فرهنگی خود، تا پای جان می ایستند. اما این چگونگی هرگز راه را بر بررسی و پذیرش ارزش های فرهنگ های بیگانه نمی بنند. پس بومیایی شدن ذهن، چیزی فراتر از بازتاب طبیعی فرهنگ بر ذهن انسان نیست. ذهن انسان - بی که او بخواهد و یا بداند – در روندی ناخودآگاه، بسوی ارزش ها و آرمان های بومی می گراید. اما پیش گیری از این روند، کوششی آگاهانه می خواهد. این چگونگی از آنروست که هر آنچه در خردسالی به ذهن انسان راه می یابد، با دل و جانِ انسان چنان در می آمیزد که وی در بزرگسالی آن ها را طبیعی می داند. این چگونگی زمانی روی می دهد که هنوز خِرَد نقاد انسان شکل نگرفته است و ذهن انسان توانایی ورانداز کردن و سنجش چیزی را ندارد.   پژوهش های روانشناسیک نشان داده است که آنچه نوزادان، پیش از بازکردنِ زبان می آموزند ، ترجمانِ زبانی ندارد و نمی توان آن ها را به زبان آورد و در پرتو چراغ خِرَد بررسید. این آموزه ها از راه حس های بینایی و شنوایی و چشایی و بساوایی، به ذهن نوزادان راه می یابند و در حافظه تصویری و آوایی و چشایی و بساوایی انبارمی شوند. دریافت ها و برداشت های این چنینی از جهان در اوان کودکی، پی ریزِ شالوده چیزی ست که به آن، "شخصیت" می گویند.2
آموزه های پیش از زبان گشایی نوزاد، با عواطف کودکی گره می خورند. برای همین، ابزار بیان آن آموزه ها نیز عاطفی ست و هیچ گونه گزارش زبانی از آن ها نمی توان داد. چنین است که یادآوردِ آن ها، همیشه با انده و یا شادی و اشک و لبخند همراه می شود. همچنین، نیک و بد این آموزه ها را نمی توان با سنجه های خِرَدمدار بررسی کرد. ریشه گرایش های شادی بخش ِنابخردانه را باید در این چگونگی پی جُست.

بومیایی ذهن در شکل و شیوه کنونی اش، پدیده تازه ای در گستره گیتی ست. اگرچه در روزگاران گذشته، هر قومی که برقوم دیگر چیره می شد، آنان را وادار به پذیرش ِآئین و فرهنگ ِ خود می کرد، اما آنچه در زمان ما رُخ می دهد، کوشش ِ برخی از قوم ها، گروه ها و گروهک ها در بومیایی کردن ذهن خود به گونه ای آگاهانه، برای در امان ماندن از "آلوده شدن" به ارزش ها، نگرش ها و آداب و رسوم بیگانه، بویژه فرهنگ غربی ست. این کوشش، تلاشی ماندگاری- خواه، از سر ِدرماندگی و هراس و بیمناکی از بلعیده شدن و اندر شدن در سیاهچالی ناشناخته و هراسناک است که یکی از نام های آن در زبان فارسی، "غرب زدگی" است. کنُشی امیدوارانه برای نگهداری هویت قومی، ملی و یا دینی. بومیایی کردن ذهن، کرداری ناخودآگاه و واکنشی ست که ریشه در هراس انسان از پدیده های ترسناک و شناخته دارد که همانا هراس از مرگ است.3

روانشناسی رفتاری و کرداری دارندگان فرهنگی که خود را در خطر نابودی می پندارد، روانشناسی ویژه ای ست. دارندگانِ چنان فرهنگی، در واپسین گاهِ تاریخی خود، همه توان خود را آرش وار، در چله کمان نبردی سرنوشت ساز می گذارند و بسوی دشمن رها می کنند. زمانمند ترین پرسش کانونی در چنان فرهنگی، بودن یا نبودن است. پرداختن به برخی از نمایه های رفتاریِ روانشناسی شکست، می تواند برای ما ایرانیان نیز سودمند باشد. پُرنماترین ویژگی های این روانشناسی این هاست:
1. واکنشی بودن همه رفتارها و کردارهای همگانی
2. واپسگرایی
3. خشمگنانگی و ستیزه جویی در نگرش و استراتژی و گرفت و داد سیاسی
4. شتاب زدگی در شناسایی و بررسی و برنامه ریزی
5. آسیب پذیری
6. دادخواهی
7. بُحران
8. عاطفی
9. یک سویه
10. نگرش تونلی
دارندگان فرهنگی که خود را گرفتار در چنبر فرهنگ توانمند دیگری می دانند، رفتارها و کردارهایی واکنشی دارند. این واکنش ها همیشه و در همه جا خشمگنانه و ناسنجیده و پرخاشگرانه است. این چگونگی راه را برهرگونه گفتگوی سودمند و پایانمند می بندد و به کشمکش و ستیز و جنگ کشیده می شود. آنچه در خاورمیانه پس از فروپاشی حکومت عثمانی گذشته است، نمادی از این چگونگی ست. در آن بخش از جهان، غربیان تاریخ و جغرافیِا و هویت مردم را از دیدگاه خود بازتعریف کردند و برآن شدند که نگرش خود از هستی را چون حقیقتی انکار ناپذیر در ذهن مردم جا بیندازند. این چگونگی، بسیاری از مردم آن سرزمین ها را به واکنش واداشت. تاریخ خاورمیانه در سده گذشته را می توان، گزارش این واکنش مردمی پنداشت. این گزارش در برگیرنده رنگین کمانی از واکنش های سیاسی، از پیدایش اخوان المسلمین، پایمردی محمد مصّدق، کودتای عبدالناصر، رویش گروه ها و گروهک های گوناگون راستی و چپی تا به امروز است.

آنچه بر خاورمیانه در دوسده گذشته رفته است، تنها ویژه آن بخش از جهان نیست. این چگونگی چنان فراگیر و جهانی بوده است که مردم بسیاری از سرزمین ها را بناگزیر، پریشان و سرگردان کرده است و آنان را وادار به واکنش هاِیی گوناگون کرده است که برای خودشان نیز شگفت آور است. بومیایی کردن ذهن، واکنشی روانی در راستای کوشش برای ساختن هویتی بومی ست.این واکنش، شگردی روانشناسیک است که مردمِ سرزمین های پیرامونی را وادار به پناه بردن به سنت های کهن خود برای ساختن هویتی بومی می کند. از اینرو، این کوشش همیشه رو به گذشته دارد و در پی بازگشت به روزگاری شکوهمند در گذشته ست.

گونه ایرانی این کوشش، روشنفکران ایرانی را پس از انقلاب مشروطیت، به دو راهه ای رساند که یکی رو بسوی ایران باستان داشت و دیگری بسوی گذشته اسلامی. این دو چشم انداز، در سده گذشته دو حکومت نیز پدید آورده اند؛ حکومت پهلوی که در پی بازسازی شکوه باستانی ایران بود و حکومت اسلامی که بازگشت به خویش را در بازگشت به دوران آغازین اسلام می جست. این دوگانگی را ما در سده گذشته در گستره های سیاست و فرهنگ و هنر و ادبیات نیز داشته ایم. در گروه نخست، کسانی چون فروغی، رضازاده شفق، ملک الشعرای بهار، هدایت و اخوان ثالت و در گروه دوم افرادی مانند؛ شیخ فضل الله نوری، آل احمد، خمینی، بازرگان، شریعتی، شایگان، فردید و شریعتی.

تاریخ ایران در سده گذشته، تاریخ ِ بازتاب های زیانمندِ پی گیری این دو چشم انداز بوده است. نگرش نخست، برآن بود تا ایران را از تاریکای هزاره های کهن به اتوبان صنعت بکشاند و آنچه راه "پیشرفت"، پنداشته می شد را برای آن هموار کند. چشم انداز دوم در پی کشاندن ایرانیان به دوران پیامبر اسلام. دورانی که از چشم اندازِ پیروان این گروه، خداوند در کتاب آسمانی مسلمانان، به آن سوگند یاد کرده است4. شتاب زدگی پیروان این دوچشم انداز، سبب شده است که در سده گذشته هراین دو نگرش در ایران در بوته آزمایش گذاشته شود و ناسازگاریِ هر دو با نیازهای کشور و دنیای کنونی آشکار گردد.
شتاب زدگیِ قومی که هویت خود را رو به نیستی می پندارد، همانند کسی ست که از دست مرگ می گریزد. آسیمه سر و سودایی وبی باک. چنان کسی را نمی توان به بررسی همه رویه ها و سویه های رفتارها و کردارهای خود در پرتو بردباری و شکیبایی و خِرَد فراخواند. ذهن بومیایی شده، با شعارهای آتشینی چون، "حکم جلودار است، سر در پیش داریم"، "هر روز عاشوراست و هر سرزمینی کربلا"، "من اگر بنشینم، تو اگر بنشینی، چه کسی برخیزد؟"، "همه سربسرتن به کشتن دهیم"، دمخوتر است تا با چاره جویی روشمند و خِرَدمدار. چنین است که شتاب زدگی را باید یکی از ویژگی های ذهنیت بومیایی شده پنداشت که نسخه شکست پایانی هر خیزش واکنشی را در خود دارد.
ویژگی دیگر این ساختارِ روانی، ستیزه جویِی و رویارویی با خطر برای از پا درآوردن آن است. درگیری یکراست با آنچه انسان آن را دشمن می پندارد، نخستین بازتاب روانی انسان است. اگرچه آتشِ خشم و خشونت در هر رویداد، هردو سوی آن آتش را می سوزاند، اما این آتش در هر کشمکشی خودبخود به گونه ای غریزی در انسان افروخته می شود و آسان می تواند شعله ور شود و چنان کند که نه از تاک نشان مانَد و نه از تاک نشان. این کردار جانوری، ریشه در شیوه رفتاری بسیار کهنی دارد که از روزگار جنگل زیستی انسان در او به یادگار مانده است. شعارهای ؛ "می کشم، می کشم"، "اعدام باید گردد."، "نابود باید گردد."، همه فریادهای غریزه کورِ کهنی ست که از ژرفای هزاره های برآیشی پیشین در نهادِ انسان بیادگار مانده است.

شاید یکی از دلیل های بنیادی این که هیچ گونه گفتگو وداد و ستدِ فرهنگی معناداری میان کشورهای کانونی و پیرامونی رُخ نمی دهد، شتاب زدگی و ستیزه جویی حاکم بر ذهنیت سردمداران سرزمین های پیرامونی ست که آنان را از درک و دریافت جایگاه خود و دیگران در جهان ناتوان می کند. آگاهی از دانستن این که دونکته اساسی که ما کیستیم و در کجای جهانیم، پیش نیازِ هرگونه راست اندیشی و برنامه ریزی راهگشاست. تا زمانی که انسان نداند که کیست، نمی تواند بداند که چه باید بکند و تا نداند که کجاست، هرگز نمی تواند بداند که به کجا باید برود. این سخن را درباره ملت نیز می توان گفت. ملتی که نمی داند در کجای تاریخ ایستاده است، نمی تواند بررسی درستی نیز از جایگاه خود در جهان کنونی داشته باشد. چنان ملتی، بسیار آسیب پذیر و فرصت سوز می شود و در جهان کنونی، کشوری همیشه خبر ساز خواهد داشت.

آسیب پذیری دهنیت بومیایی شده در زندانی بودن آن است. چنان ذهنیتی، بجای آن که سود و زیان فرهنگ و سرزمین خود را با چشمداشت به سیاست و اقتصاد و دیپلماسی جهانی بررسی کند، رفتاری واروی آن می کند و رویدادها و روندهای جهانی را از دریچه تنگِ ارزش ها و آرمان های بومی خود می نگرد. این که امروز حکومت ایران بسیاری از رویدادها در کشورهای غربی را، از حق ازدواج برای همجنس گرایان تا کانال های ماهواره ای و سخن درباره حقوق بشر، کوششی برای براندازی حکومت اسلامی می داند، نمونه ای از این چگونگی ست. چنین حکومتی با استراتژی های سیاسی و فرهنگی ِخود، دشمنانش را از بهانه تراشی بی نیاز می کند. ذهنیت بومیایی شده، کارکردی ایدئولوژیک دارد. همه ایدئولوژی ها نیز، چاه را بجای راه به انسان نشان می دهند و او را بی که بخواهد و یا بداند، قربانی آزمازیش های ابلهانه خود می کنند و به ژرفای سیاهچالی بی نشان می فرستند.
بومیایی کردن ذهن، پیامد پیروی از ایدئولوژی خود- برتر- انگاری سنت گرایانی ست که داد و ستد فرهنگی با دیگر سرزمین ها را خطری برای ساختارِ قدرت خود می پندارند. از این چشم انداز، سنَت، مرزی فرهنگی ست که مردم هر سرزمین را به ارج گذاری و برتر انگاریِ ارزش ها و راه ها و روش های بومی می خواند. این چگونگی از آنروست که مردم هر سرزمین از نگاه قدرتمندانِ آن، بخش بزرگی از دارایی حکومت بشمار می روند.   

ذهنیت بومیایی شده، ذهنیتی هماره دادخواه و شهید پرور و شهید نماست. این ذهنیت ریشه همه شکست ها و ناکامی های فردی، قومی و یا ملی را در جلوگیریِ دیگران از پیشترفت او و سرزمین اش می داند. دارنده چنان ذهنیتی، افسونِ پنداره های و انگاره های افسانه های فرهنگ و هنر خویش است و در جهانی خیالی زندگی می کند که در آن، قوم، قبیله، هم کیشان و یا پیشینیانِ او، پیش آهنگانِ نوآوری در تاریخ بوده اند و اکنون نیز جهان ریزه خوار سرمایه تاریخی تمدن و فرهنگ اوست. این ذهنیت، از جامعه بُمبی روینده و ویرانگر می سازد که اگر خنثی نشود، روزی بنیاد آن جامعه را به آتش می کشد و مردم را از خویشتن خویش و تاریخ و تمدن و فرهنگ بیزار می کند. این چگونگی برای ما ایرانیان، نیازی به نمونه آوردن ندارد.   
ذهنیت بومیایی شده، ذهنیتی بُحرانی ست، زیرا که کنُش ها و کوشش های آن در پاسخ به نیازهای زندگی روزمره شکل نمی گیرند. این ذهنیت را عواطف خامی که با افسانه های حقیقت نمای ذهنی درهم تنیده اند، می راند و می رواند. چنین است که دارنده آن، نازکدل و زود رنج و آماده پرخاشگری و انفجار است. روانشناسی شکست، روانشناسی مارِ زخمی ست. این چگونگی سبب می شود که ذهن بومیایی شده، خواهان داوری شتابزده و یک سویه، بسود او باشد و خود را برحق بداند.
نگرش کسی که جهان را از دریچه تنگ ارزش های بومی خود می نگرد، نگرشی تونلی ست5. این گفتمان از دانش چشم پزشکی وام گرفته شده است و درباره گونه ای کاستی بینایی ست که بیننده را ناتوان از دیدن هرآنچه در دیدرس اوست می کند. بیماری که دیدِ تونلی دارد، تنها می تواند آنچه را که در انتهای دیدرس اوست ببیند و از دیدن دیگر پدیده ها در گستره دید خود ناتوان است. گاه چشم درون انسان نیز، دچار نگرش تونلی می شود و تنها می تواند نورافکن ِآگاهی خود را برروی یک پدیده، اندیشه و یا گفتمان بتاباند. ذهن بومیایی شده، این نورافکن را هماره برروی فرهنگ بومی و پدیدارهای آن نگه می دارد و به رویدادها و روندهایی که او آن ها را، "بیگانه" می پندارد، بهایی نمی دهد و می کوشد که با برچسبی ساده بر آن ها، بسادگی از کنارشان بگذرد. نمونه این برچسب ها، گفتمان هایی مانند؛ کفرآمیز، امپریالیستی، استعماری، غرب زده و پوچ گراست. البته گاه نیز، اندیشه های تازه ی فرهنگ های دیگر، در واژه ای آشنا ریخته می شود و این همانیِ شگفتی پدید می آورد. مانند؛ دولت، ملت، مجلس و آزادی. امروز در زبان فارسی، هر یک از این واژه ها، ظرف زبانی گفتمانی مدرن است. اما چون هر واژه پیش تر نیز معنای دیگری داشته است، اکنون تاب کشیدنِ بار ِمعنایی گفتمانی را که در آن ریخته اند، ندارد.

پیشینیان ما دربرابر سه واژه انگلیسیِ؛Freedom, Liberty & Emancipation, ، واژه ی" آزادی را گذاشته اند که شاید برایFreedom   مناسب باشد اما معنای آن دو واژه ِ دیگر را ندارد. اگر چه هرآن سه واژه، با آزادی سروکار دارد، اما هریک معنای ویژه خود را دارد که برابری برای آن ‏ها در زبان فارسی نمی ‏توان یافت. این گرفتاری، ویژه این سه واژه نیست و دامنه درازی در فرهنگ و زبان ما دارد. ترجمه گفتمان ‏های فرهنگی، زبان و فرهنگ ‏های پیرامونی را با بحران معنا رویارو کرده است. در فرهنگ ما این بحران سبب شده است که ما با آنچه "مدرنیت" خوانده می شود، از راه مفاهیم سنتی فرهنگ خود آشنا شوِیم و دریافتی نادرست از آن داشته باشیم. این چگونگی برخی را برآن داشته است که نگرش مدرن به انسان و جهان را از پیشداشت ‏های فرهنگی خود ما بدانند و ریشه های تاریخی آن را در دین و آئین و تاریخ ما بکاوند.6
نگرش تونلی، یک سویه، تک زاویه، کوررنگ و جزمی اندیش است. در این نگرش، نه تنها جایی برای نسبی گرایی و چشم اندازهای دیگر نیست، بلکه هیچ گونه "دیگری"، پذیرفتنی نیست.
بومیایی ذهن، پدیده ای تاریخی- سیاسی ست. اگرچه این پدیده، واتابِ هراسِ مردم سرزمین های پیرامونی از فرهنگ فراگیرِ غربی و گرایش جهانگیری آن است، اما در کشورهای پیرامونی، گروهک های سیاسی و حاکمان خودکامه نیز از آن در بیگاری کشیدن از مردم بهره می برند.

http://goob.blogspot.co.uk

یادداشت ها:
1. ما از هنگام رویارویی با فرهنگ غربی، ناگزیر از یافتن واژه های فارسی مناسب برای برگرداندن واژه های فرنگی بوده ایم. اما در اینجا من در پی واژه مناسبی در زبانی فرنگی هستم که بتوانم آن در برابر بومیایی بگذارم. اما چنین واژه ای را در زبان انگلیسی سراغ ندارم. پس برای بومیایی ذهن، می گذارم ؛ "Nativisation of Mind". البته در معنایی که من از واژه بومیایی مراد کرده ام، واژه مرکب "Gingo-culturalization" را نیز می توان بکار برد، اما چنان واژه ای در زبان انگلیسی کاربرد ندارد، اگرچه معنا دارد.
2. شخصیت شناسی، رشته دراز دامنی در روانشناسی مدرن است که در پی جدال ها و کشمکش های پُر فراز و فرودی شکل گرفته است. پهنا و ژرفای این رشته چنان است که برخی از دست اندرکاران این رشته، روانشناسی شخصیت را، شبه رشته ای در همسایگی گستره روانشناسی می دانند. با این همه، هنوز به این پرسش که، آیا شخصیت بنیادی ژنتیک دارد یا فرهنگی، پاسخ روشنی داده نشده است. برای آگاهی بیشتر در این باره، نگاه کنید به این کتاب:
Hall, Lindsey (1997), Theories of Personality. Willey, UK.
3. نیچه، فیلسوف آلمانی، این کردار واکنشی را بازتاب خشمِ ناشی از رشک (Resentment) دانسته است. این خشم زمینه ساز انقلاب های ویرانگر و خانمانسوزی در کشورهای پیرامونی مانند، ایران شده است.
4. وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ (قران)
5. Tunnel Vision
همه فرهنگ‏ های جهان، گمانه های ویژه خود را درباره کیستی انسان و چیستی جهان و چگونگی آمد و رفت او دارند. هر جا که انسان می زید، ادبیات سیاسی و فرهنگی و اقتصادی نیزشکل می گیرد. پس آشکار است که درهمه زبان ‏ها، همه واژه هایی که بکار انسان و زیستبتوم ویژه او می آید، هست. اما نکته این است که آیا معنای این واژه‏ ها را می توان با یافتن برابرهای آن ‏ها در زبانی دیگر از صافی ترجمه گذر داد؟ برای نمونه می توان پرسید که آیا مراد از " Economics "، همان " اقتصاد است که در زبان فارسی، یک پیشوند "علم" هم به آن افزوده اند تا شّر ِکار را کنده باشند؟ بار معنایی مفهومی که در فرهنگ ما "اقتصاد"، خوانده می ‏شود، چیزی ست و آنچه درغرب بدان Economics می گویند چیزی دیگر. آن یک درباره حق خورد و برد از نعمت‏های الهی و انفال است و این یک رشته ای ست که سررشته داران آن می کوشند تا شیوه تولید و توزیع و کاربرد فراورده ‏های کشاورزی و صنعتی و خدماتی را شناسایی و رده بندی کنند و نیز رفتارها و کردارهای بازرگانی مردم را بررسند. در نمونه بالا، هنگامی که ما از آزادی سخن می گوییم، روشن نیست که آیا مراد ما معنای سنتی آزادی ، یعنی آزادی در تقلید و برخی از احکام و آداب دینی است و یا آنگونه که در جهان مدرن از آن مراد می ‏شود؟ آن یک با آن شعار انقلابی، استقلال، آزادی،.... بسِیار همخوان تراست تا این یک، اما شوربختانه بسیارانی که این شعار را سردادند، از خود نپرسیدند کدام آزادی ؟