• برای صحبت از مادرم، ذهنم بیش از هر چیز متوجه زندان می شود. می خواهم روی سفرهای زندان مادرم متمرکز شوم. چون بیشترین وقت کودکی، جوانی و پیری اش را با آن زیسته است. او همنشین زندان بود ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
دوشنبه  ۲۶ مهر ۱٣۹۵ -  ۱۷ اکتبر ۲۰۱۶

برای صحبت از مادرم، ذهنم بیش از هر چیز متوجه زندان می شود. می خواهم روی سفرهای زندان مادرم متمرکز شوم. چون بیشترین وقت کودکی، جوانی و پیری اش را با آن زیسته است. او همنشین زندان بود.
سلطنت اعظمی در تاریخ دهم تیر ۱٣۰٨ خورشیدی در خرم آباد لرستان زاده شد. در سال ۱٣۱۲ چند سالی بیشتر نداشت که پدرش علیرضا خان اعظمی و تعدادی از خویشان او را دستگیر و همراه خانواده به مشهد و سپس کلات نادری تبعید کردند. او از همان کودکی، با زندان آشنا می شود. در مشهد پدرش را اعدام کردند. ویدا حاجبی در کتاب داد و بی داد از زبان مادرم نوشته است: " در مشهد یک روزی دیدم همه دارند شیون و زاری می کنند. از یکی از زنها پرسیدم دده چرا همه گریه می کنند گفت پدرت رو کشتن. من هم شروع کردم به گریه کردن اما نمی‌فهمیدم کشتن یعنی چه. پدرم و شوهر عمه‌ام و چند تن دیگر از کسان‌مان را اعدام کرده‌ بودند و در روزنامه هم نوشته‌ بودند. یکدفعه همه خواب‌ و خیال‌هایم برباد رفته بود. منی که قرار بود درس بخوانم و بعد بفرستندم به خارج یکدفعه تنها مانده بودم. پدرم را کشته بودند و مادرم هم نبود. پدرم در مناسبات ایلیاتی بزرگ شده بود و بیست و سه سال بیشتر نداشت، ولی آدم بسیار فهمیده‌ای بود. در آن زمان که تحصیل کردن زنان مسئله بود، پدرم به فکر تحصیل کردن من در خارج بود. چهره جوان و چشم‌های مهربانش همیشه یادم هست. در وصیتنامه‌اش ...سفارش کرده بود که همه بچه‌ها درس بخوانند و تحصیل کنند."
چند سالی هم پس از مرگ پدر، زندگی سختی را در تبعید گذراند. پس از خروج رضا شاه از ایران به همراه عمویش مرتضی اعظمی به لرستان بازگشت و در همان سنین پائین مسئولیت دو عموزاده اش هوشنگ که بعدها دکتر اعظمی شد و منیر -مادر جمشید سپهوند که در جمهوری اسلامی اعدام شد- به دوشش افتاد. او در سال ۱٣۲٣ ازدواج کرد و صاحب ده فرزند شد. ۵ دختر و ۵ پسر. مادرم که از همان کودکی، در دوره رضا شاه، زندانهای قصر و مشهد و کلات نادری را در ملاقات با پدر و عموهایش تجربه کرده بود، در دوران محمد رضا شاه و در جمهوری اسلامی نیز، بخشی از زندگی خود را برای دیدار خویشان و فرزندانش در سفر به زندانها سپری کرده است. برای هوشنگ اعظمی زندانهای بروجرد، خرم آباد، اصفهان و تهران را تجربه کرد. برای فرزندانش نیز سال های سال را در راه زندانهای اهواز، خرم آباد، بروجرد و تهران و در تهران، جمشیدیه، اوین، غزل حصار، قزل قلعه، قصر و کمیته مشترک گذراند. این زندانها را که نام می برم، هر کدام بخشی از زندگی و خاطره او را ساخته اند. منیره برادران شاید از این روست که در مطلبی او را "مادر زندانها" نامیده است.
مادرم در باره شرایط دشوار ملاقاتها و دستگیری ها به ویدا حاجبی گفته است: " بچه‌هایم را که با آن همه زحمت و عشق بزرگ کرده بودم، یکی یکی دستگیر کردند. ...دوتا از دخترهایم، زیبا و فرشته و پسرم فریدون در دانشگاه اهواز درس می‌خواندند. پسرم فریدون را اول از همه ….گرفته بودند و در زندان شهربانی اهواز زندانی بود. ماهی یکبار تنهایی با اتوبوس از خرم‌آباد می‌‌رفتم اهواز برای ملاقات. ...یک دفعه که رفته بودم ملاقات، گفتند فریدون نیست.. ..برگشتم خرم‌‌آباد. هنوز خستگی راه از تنم در نرفته، شنیدم هوشنگ در کوه‌ها مخفی شده... هوشنگ را خودم بزرگ کرده بودم، بچه‌ام بود. ... بعد از یک ماه و خرده‌ای فریده همسر هوشنگ را هم ..، دستگیرکردند. وامانده بودم با دوتا بچه کوچک او چه کنم؟ دلم به این خوش بود که دختر بزرگترم فریده را که حامله است، نخواهند گرفت. ولی چند روز نگذشته او را هم گرفتند... دلم آتش گرفت وقتی دیدم پسر سه ساله‌اش روزبه را هم با خودش برد. بعد از یک روز ساواک روزبه را برگرداند خانه. بچه یک‌بند گریه می‌کرد و بهانه مادرش را می‌گرفت. دخترکوچکترم فرشته را هم در اهواز گرفتند و پسر بزرگترم محمد را در یزد. آن دو را برده بودند به کمیته مشترک -ضد خرابکاری- در تهران. دختر دیگرم زیبا و همسرش توکل-اسدیان- را هم که از ماه عسل به دزفول برگشته بودند، با هم گرفتند و بعد از مدتی آوردند به زندان بروجرد. جایی که تبدیل شده بود به شکنجه‌گاه فرزندانم، درست همان جایی بود که سیزده نفر از خویشاوندانم، از جمله معین‌السطنه، حاکم لرستان، عموهایم و پدر همسرم، شیرمحمدخان را دار زده بودند. می‌دیدم تمامی آن چه به سرمان آمده بود، اینبار دارد برای بچه‌هایم تکرار می‌شود. با چه نگرانی‌ها و امیدهایی تک تکشان را بزرگ کرده بودم....آخرهای سال ۵٣ بود که ... از کمیته تلفن کردند که بروم بچه فریده را بگیرم. راه افتادم به طرف تهران،. .... وقتی نازی، دختر فریده را بغل گرفتم بغض گلویم را گرفت، بس که بچه لاغر و ضعیف بود. بدتر از همه، هیچ چیز هم نمی‌خورد. ..از روزبه و نازی دیگر نمی‌توانستم یک لحظه هم جدا ‌شوم. هر وقت می‌رفتم به تهران برای ملاقات آنها را هم با خودم می‌بردم. اما از ملاقات خبری نبود. از صبح می‌رفتیم پشت در زندان اوین تا عصر. ..بعد از مدتی، پسرم محمد از طریق خانواده‌ها برای ما پیغام فرستاد که می‌توانیم برویم به ملاقاتش در زندان جمشیدیه. بعد از یک سال و خرده‌ای بچه‌هایم را خرد خرد آوردند به بندهای مختلف قصر. محمد پنجشنبه و یکشنبه ملاقات داشت، فریدون شنبه و چهارشنبه، سه دخترم شنبه و دوشنبه. دیگر ماندم تهران. چاره‌ای نداشتم. تقریباٌ هر روز با دوتا بچه پشت در این زندان و آن زندان بودم. بیشتر وقت‌ها تنها بودم، با یک بچه بغلم و یک بچه به دستم و یک کیف سنگین رو شانه‌ام. ساعت هفت هشت صبح راه می‌افتادم با اتوبوس خودم را می‌‌رساندم به قصر. تشریفات کنترل و بازرسی و به صف ایستادن و غیره چند ساعت طول می‌کشید تا نوبت به ما برسد. توی سرما، توی گرما مجبور بودیم منتظر بمانیم. تازه چه ملاقاتی! "
برای اینکه شناخت را از او و شرایط اش تکمیل کنم باز از گفته های خودش با ویدا حاجبی نقل می کنم:
"انقلاب شد و دانه دانه همه بچه‌ها برگشتند به خانه. دیگر خیالم راحت شد. اما هنوز آب خوش از گلویم پایین نرفته بود که دوباره آواره درب زندان‌ها شدم. همان محل‌های آشنایی که در زمان رضا شاه خویشانم را به دار آویختند، محل شکنجه فرزندانم در دوره محمد رضا شاه شد، با انقلاب هنوز مزه شادی به کامم ننشسته بود که بازهم درست در همان محل بچه‌هایم را به بند کشیدند. اما این بار چهار فرزندی را که به علت سن و سال پایین در دوره شاه از بند جسته بودند، روانه زندان کردند تا هیچ کس در خانواده‌ام از زندان و شکنجه بی‌نصیب نماند. اینبار هم من ماندم و همان زندان‌ها با همان در و دیوارها، با این تفاوت که نگهبان‌ها و بازجوها را به جای سرکار و آقا و دکتر، برادر و حاج آقا خطاب می‌کردند.
اما هرگز باورم نمی‌شد که پسرم فریدون را هم دوباره به زندان بیندازند. با این که خودم هراسان و نگران سرنوشت او بودم، اما نامه‌ای برایش نوشتم که با این شعر شروع می‌شد: پسرم مشکلی نیست که آسان نشود / مرد باید که هراسان نشود. روزی که دختر‌هایم ازم پرسیدند، «دلت می‌خواهد ندامت کند و آزاد شود یا اعدام؟» اگر چه همه امیدم این بود که ورق برگردد و پسرم سالم به خانه بازگردد، اما گفتم، سرشکستگی میان مردم را برای هیچ کس آرزو نمی‌کنم، تا چه رسد برای فرزند و جگرپاره‌ام. فریدون را هم در سال ۶۱ اعدام کردند. یاد مردانگی و مهربانی‌هایش که می‌افتم، اشک‌هایم سرازیر می‌شود.‬‬"
ما در خانواده متوسطی پرورش یافتیم. پدر و مادرم هر چند تحصیلات چندانی نداشتند، اما در جریان زندگی آنچنان پرورش یافته بودند که رفتار و سطح برخورد آنها بسیار فراتر از تحصیلات شان بود. افزون بر این، خمیرمایه انسانی قدرتمندی داشتند. این خصایل انسانی در مادرم با مهربانی و لطافت زنانه درهم آمیخته شده بود و بر زمینه موقعیت نسبتا بالای خانوادگی اش، از او انسانی بسیار مهربان، بلند طبع و فهمیده ساخته بود. شرایط و فرهنگ ایلیاتی او را به زنی جسور و دریا دل تبدیل نموده بود. افزون براین ها، افتادگی و کم گوئی و نداشتن روحیه خود نمائی در او برجسته بود. مهمترین اتفاقات و سخت ترین شرایطی را که از سر گذرانده بود، چنان ساده و عادی تعریف می کرد که در نظر اول بسیار پیش پا افتاده جلوه می کرد. مجموعه خصوصیت او و رفتارهایش به شکلی بود که با بیان چند خاطره نمی توان شخصیت او را ترسیم کرد. برای او باید رمان نوشت تا زندکی او را شناخت. او آرام آرام اثرگذار می شد و به تدریج مهرش را در دلت می کاشت.
مجموعه رفتارهای پدر و مادرم به خصوص مادرم، منزل ما را به کانون گرم تجمع افراد فامیل تبدیل کرده بود. به بیان رضا معینی برادرزاده اش "خانه ‌او چون لبخندش هماره گشوده بود بر روی همه، هم خانه‌ی شادی‌ها بود و هم گریزگاه دل اسایی از غم و رنج. افسوس که رنج‌های آن سالیان به ناگاه چو طوفانی بر جانش نشست و در سال‌های پایانی عمر فراموشی خاموشش کرد." علاوه بر فرزندانش، هوشنگ و منیر نیز، هر چند از او زاده نشده بودند، مثل برادران و خواهران ما بودند. و به رغم اینکه پدرشان- مرتضی خان اعظمی- در همان شهر زندگی می کرد، اما این دو نیز پس از مرگ مادرشان در همان کودکی، با مادرم می زیستند. از آنجا که چندان تفاوت سنی نداشتند او را آباجی صدا می کردند. از زبان هوشنگ، مادرم آباجی عموم افراد فامیل شد، البته نسل نوه ها او را مامان سلی نامیدند و به تدریج آن را روی زبان ما فرزندان، عروس ها و دامادها نیز انداختند و همه او را در این اواخر مامان سلی می نامیدیم. جالب اینجاست رفتار مادرم با این مجموعه به شکلی بود که هر کدام از ما فکر می کردیم مامان سلی ما را در مرکز توجه خود دارد و بارها این بحث که چه کسی برای مامان سلی عزیزتر است باعث بحث و گفتگوی مان می شد. گاه مادرم نیز حضور داشت و نظرش را می خواستیم. او نیز با لبخند مهربانانه ای آرام حرف همیشگی خود را با لهجه لری تکرار می کرد: "همه تو عزیزید. هر گلی بو خوشه داره"
ما در دوران کودکی بروجرد زندگی میکردیم. در چند روستا، زمین داشتیم. اما در یکی از آنها-چگنی کش" پدرم خانه ای ساخته بود که مصالحی بهتر از منزل روستائیان داشت و در آن دوره مثل ساختمان های "شهری" بود. تابستانها و در تعطیلات لحظه شماری میکردیم به چگنی کش برویم. مدتی مادرم نیز پیش ما به دهات می آمد. ورود او به چگنی کش نعمتی بود برای روستائیان. هم "پزشک عمومی" روستا بود و هم نقش دکتر ماما را داشت. افزون بر این ها، دادرس و معلمشان نیز بود. معمولا هر بار که دهات می آمد، مقداری قرص و شربت و داروهای گیاهی همراه داشت و به مریض هایش می داد. البته او بیمارانش را بیشتر با مواد غذائی درمان می کرد. هر کس که مریض می شد و یا پس از زایمان، تا مدتی سهمیه مواد غذائی داشت. مادرم برای روستائیان جایگاه ویژه ای داشت. "سلطنت خانم" را خیلی دوست داشتند و ضمن فاصله – بدلیل خانزاده بودن- به او نزدیکی زیادی نشان می دادند و از انواع کمک های او بهره مند می شدند. به یاد دارم در مواردی به جانش قسم می خوردند.
رفتار مادرم با فرزندان روستائیان نیز جالب بود. در "چگنی کش" آنها، همبازی هایمان بودند. مادرم با ما و آنها رفتاری یگانه داشت. با همه ما یکسان برخورد می کرد. همیشه نوع رفتار دوستانم در روستا برایم پرسش انگیز بود. تا سالها متوجه آن نمی شدم. معمولا پیش از غذا زمانی که مشغول بازی بودیم به دلیل فعالیت زیاد زود گرسنه می شدیم. مادرم ما را برای گرفتن نان و یا خوردنی صدا می زد. می دیدم که دوستانم راحت نیستند و با فاصله از من، جلو می آمدند و سهم خود را میگرفتند. سهم همه ما چه برای پیش غذا و یا غذا مساوی بود. رفتار با فاصله آنها، برایم قابل درک نبود. بعدها متوجه شدم که دوستانم در روستا تحت تاثیر آموزش خانوادگی خود قرار داشته اند. مرا بچه خان می دانستند و "ممد خو" صدایم می کردند. آنها در خانواده خود آموخته بودند که با ما بچه خان ها نابرابرند. من هم تحت آموزش خانواده نگاه برابری به همبازی های روستائیمان داشتم. به رغم این که مادرم از تفاوت فرهنگی و انتقال آن به ما نگران می شد، اما هشدارهای او از زاویه برتری و امتیاز طبقاتی نبود. از اینرو هیچ حس خان و خانزادگی نداشتیم و آنها برعکس متاثر از آموزش خانوادگی خود رفتار متفاوتی داشتند. شاید امروز این خصوصیت طبیعی پنداشته شود و غیر از این ناپسند جلوه کند. اما در آن دوره چنین نبود. درست عکس این رفتار، عمومیت داشت. در دور و بر خود ما رفتارها با روستائیان با فاصله بود و مرز خان و رعیت رعایت می شد. حس نداشتن برتری به دیگران، به دلیل موقعیت خانوادگی، بذری بود که مادرم در دل فرزندانش کاشت.
خصوصیت دیگری از مادرم را توضیح میدهم و صحبت را تمام می کنم.
مادرم زنی آگاه بود و در تمام دوره های مختلفی که فرزندانش گرفتار زندان شدند هیچگاه فریب سیاست های رزیلانه حاکمان را نخورد. در زمان شاه ساواک پس از دستگیری مبارزان، سیاستش این بود که خود را از زیر ضرب افکار عمومی خارج کند و انگشت اتهام را متوجه خود مبارزان نماید. ساواک علت دستگیری افراد را اعتراف این یا آن فرد مبارز بیان می کرد. این تاکتیک تا حدودی در میان برخی خانواده ها اثرگذار می شد و بعضا به کدورت رابطه ها می انجامید. در رابطه با خانواده ما نیز تلاش زیادی کرد چنین کند. مادرم یکی از کسانی بود که نگذاشت این تاکتیک در محدوده فامیل اثر گذار شود. او که در میان خویشانمان سخنش اثرگذار بود و اعتبار و اتوریته ای داشت، می گفت گول ساواکی ها را مبادا بخورید. آنها می خواهند ما را به جان هم بیاندازند. حتی رو در روی ساواکی ها هم می ایستاد و زمانی که گفته بودند تقصیر فلانی است که کتاب جزوه به آنها داده است، گفته بود اصلا کتاب خواندن ایرادش چیست و شما چرا کتابخوانها را دستگیر می کنید. به جای اینکه دست از این کارها بردارید فرزندانمان را هم گناهکار می کنید! در زمان جمهوری اسلامی نیز به دنبال کشتاری که از نزدیکانمان شد همیشه به فامیل توجه می داد که مقصر خود حکومت است. مبادا دوستان و یاران فرزندانمان را در این ماجرا سهیم کنیم. خود او به گواه تمامی رفقایم، که از آن سرکوب ها جان بدر برده اند، یکی از افرادی بود که هیچگاه مهرش را به رفقای فرزندان و اقوام جانباخته اش، از دست نداد. اهمیت این رفتار سنجیده در این است که حکومت های استبدادی همیشه کوشیده اند قربانی ها را مقصر جنایات خود معرفی کنند. این تاکتیک تا همین چندین سال پیش هم کارائی داشت. زندانی را در زیر شکنجه وحشیانه وادار به بیان برخی مسائل می کردند و بعد افکار عمومی را علیه این اعترافات تحریک می نمودند. خوشبختانه امروز این تاکتیک کارائی خود را از دست داده و عموم مردم به جای زندانی شکنجه شده، زندانبان شکنجه گر را زیر سئوال می برند. مادرم اما از همان دوران شاه، هیچگاه از زیر ضرب بردن هدف اصلی منحرف نشد.
سلطنت اعظمی در صبح چهارشنبه ۱۴ مهر ماه پس از چندین سال بیماری، قلب مهربانش از تپش بازایستاد. پدرم نیز کمتر از سه ماه پیش درگذشت. بلافاصله ناصر رحیم خانی در همدردی با ما نوشت: "پدر که می رود آدم اگر کوچک هم باشد بزرگ می شود، مادر اما که می رود آدم بزرگ هم که باشد ، یتیم می شود."
لازم می دانم بگویم مراقبت و نگهداری پدر و مادرم را اساسا فرزندانش در ایران به عهده داشتند. من در اینجا برخلاف رویه جاری می خواهم از خواهران و برادرانم، به ویژه خواهر بزرگتر و بزرگ منشم، فریده اعظمی تشکر کنم. به واقع آنها فداکارانه و مسئولانه، محبت های پدر و مادرم را، یعنی سالها سختی و دربدری در برابر زندانها را، خستگی ناپذیر و با گشاده روئی پاسخ دادند.
هم در جریان مرگ پدرم و هم درگذشت مادرم، آشنایان و دوستانم زحمات زیادی کشیدند. جریانات و شخصیت های سیاسی محبت کرده به اشکال مختلف پیام همبستگی دادند، نشریاتی چون عصرنو و اخبار روز تمامی مطالب را در این زمینه بازتاب دادند. خانواده و دوستانمان بار سنگین برگزاری چندین مراسم در شهرهای مختلف ایران و تعدادی از عزیزانم مسئولیت برگزاری دو مراسم در پاریس را بدوش گرفتند. آگاهم که این زحمات را به حرمت مبارزه همه جانباختگان راه آزادی و خانواده آنان، بر خود هموار کرده اند. اما می خواهم تاکید کنم که مهر و محبت این یاران فراموشم نمی شود. از طرف خود و خانواده و خویشانم قدرشناس همگی، از جمله شما که در این بزرگداشت حضور دارید، هستم. سپاس، سپاس و هزاران سپاس.