متون باستانی در پذیرش معاصر
قوانین باستانی بین النهرین و مسئله ی حجاب


هایده ترابی


• در باره ی مفهوم اصل ۴۰ که از آن برداشت حجاب می شود، در این متن، مفهوم "پوشش سر" نمی تواند به معنای حجاب (ستر عورت و مو) در ادیان تک خدائی یهودیت، زرتشتی گری و اسلام باشد. اینجا "پوشش سر" همان "روسری بر سر داشتن" به عنوان حجاب نیست. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
پنج‌شنبه  ٨ آذر ۱٣۹۷ -  ۲۹ نوامبر ۲۰۱٨


 

سال دوهزار و یازده بود که بحثی در ایمیل-لیست "ایران فمینیسم" درباره ی تاریخ حجاب در گرفت. آنجا دوستی اشاره داشت که حجاب، تاریخی سه یا چهارهزار ساله دارد. و کتابی آلمانی هم به عنوان منبع معرفی شد. نویسنده ی آلمانی به قانونهائی از دوره ی آشوریان تکیه می کرد که من ترجمه انگلیسی آن را در اینترنت یافتم و برای دوستان درگیر در آن بحث زنده فرستادم. اصل متن به زبان اکدی (در لهجه ی آشوری میانه، حوالی سده ی 12 ق. م.) به خط میخی است. اکنون سهیلا وحدتی ترجمه ای از همان متن انگلیسی که در اینترنت یافت می شود، در اخبار روز منتشر کرده است. به چند و چون این ترجمه از انگلیسی نمی پردازم و تنها نکته ای را در باره ی مفهوم اصل 40 که از آن برداشت حجاب می شود، پیش می‌کشم. من در آن جمع در چند نوبت توضیح دادم که در این متن، مفهوم "پوشش سر" نمی تواند به معنای حجاب (ستر عورت و مو) در ادیان تک خدائی یهودیت، زرتشتی گری و اسلام باشد. اینجا "پوشش سر" همان "روسری بر سر داشتن" به عنوان حجاب نیست. و نداشتن آن نباید با "برهنگی" یا "برهنگی سر" یکی انگاشته شود. این گونه "پوشش سر" نشانه ی پرستیژ طبقاتی زنان فرادست بوده است. نگاره هائی از زنان برگزیده از این دوره هست که نشان نمی دهد آنان حجاب داشتند. زنانی در پوششهائی بدن نما دیده می شوند. الهگان این منطقه در هیچ دوره ای با حجاب و روبنده ظاهر نشدند. تندیسهای محبوب ترین الهه ی این منطقه، عشتار که در نزد آشوریان نیز جایگاه بسیار والائی داشت، برهنه یا نیمه برهنه پرداخته می شد.

در درک متون باستانی خط میخی باید بسیار محتاطانه پیش رفت. هر مفهومی به نشانه‌هائی وابسته است و نشانه‌ها ارزشهای آوائی چندگانه دارند. ترکیب این نشانه ها با هم نیز می تواند به چندین و چند واژه برگردد. کدام یک را باید برگزید؟ بستگی دارد به بستر متن و نمونه های مشابهی که تاکنون خوانده شده است. نشانه ها که درست خوانده نشوند، گزینشها و مفهومها هم نادرست می شود. بیشتر متنها شکسته و ناکامل هستند. خوانشها هم کامل نیست. گاه سطرهای آسیب دیده، خودسرانه و بنا به نگاه و سلیقه ی مولف معاصر بازسازی می شود. در خوانشها اختلاف نظرهای جدی وجود دارد. در حاشیه ی یک متن کوتاه می توان دهها جلد پژوهش و مقایسه و تفسیر و بحث و جدل یافت. خوانشی که از آخرین پژوهشها، مقایسه ها و توافق های علمی معتبر جهانی مایه نگیرد، پذیرفته نیست. درک یک خطی از مفاهیم باستانی، بر پایه ی نشانه‌هائی که امروز در ذهن پذیرنده ی معاصر، معیار شده است، راهگشا نیست و ما را از بستر تاریخی متون باستانی دورتر می‌کند. منبع اینترنتی مورد اشاره از سوی پژوهشگری بازپخش شده است که زمینه ی کارش، در واقع، ادیان مسیحیت و یهودیت است. از این دست هستند کسانی که متون بابلی و آشوری را با انگاره های دین یهودیت یا مسیحیت اینهمانی می کنند و به شکافها و بستر ناهمخوان تاریخی و فرهنگی در تبیین مفهومها توجه چندانی ندارند. در ترجمه انگلیسی، آن پوشش را به معنای حجاب (veil) برگردانده اند که گونه ای باز-تفسیر معاصر است فراتر از متن. پیشتر در گفتگوئی هم که همان سال درباره ی حجاب داشتم، اشاره کردم که "در سنت دینی و اسلامی تقریبا سراسر بدن زن عورت وی به حساب می‌آید و باید پوشانده شود." به این معنی حجاب "ستر عورت زنانه" است.

کژفهمی های بسیار از متون باستانی وجود دارد. برای نمونه: فمینیستی آلمانی متن گیل گمش را می خواند و می رسد به جائی که شَمخَت (کاهنه مقدس) برای اغوای انکیدو (مرد غول آسای جنگلی) از تن خود "پوشش زدائی" ((enthüllen می کند. آن فمینیست ممکن است به این نتیجه برسد که این نشانی از حجاب زنانه است و زنان خاورمیانه از زمان خلق اسطوره ی گیل گمش محجبه بودند. بی ربط است. زیرا هر تن پوش زنانه‌ای حجاب نبود و نیست. کاهنه‌های سومری یا بابلی در نگاره های سنگی یا گِلی که محجبه نیستند. در متن اصلی گیل گمش منظور این است که شمخت برهنه شد. همین.

در مورد این مجموعه قانونها یا نظائرش نیز نباید به نتیجه ای یک خطی رسید. هیچ دلیلی در دست نیست که تک تک این احکام به ناگزیر در جوامع باستانی بین النهرین جاری و ساری شده باشند. اسناد قضائی و حقوقی بسیاری با نام افراد حقیقی از همان دوره ها به دست آمده است که در تضاد با چنین قوانینی قرار می‌گیرند. برای نمونه، زنی با گذاشتن نشانی بر سر در خانه، می‌توانست شوهرش را طلاق بدهد و آن مرد دیگر حق ورود به آن خانه را نداشت. تک همسری قانونی و رایج بود. چیزی به نام "صیغه کردن" که در فقه زرتشتی و شیعه رواست، وجود نداشت. اگر چه بهره کشی جنسی از بردگان زن مجاز بود. در "قانون حمورابی" (1700 ق. م.) زنان آزاد از حقوقی شگفت انگیز در زمینه‍ی مالکیت برخوردار هستند. حق سرپرستی فرزندان پس از طلاق با مادران است. اما در موادی دیگر قربانی بربریت و خشونت و تبعیض جنسی می شوند. شاید حمورابی و کاتبانش در تدوین متن قوانین از منابعی بهره جسته بودند که به دوره‌ها و مکانهای گوناگونی برمی گشت و خود هم بر آن مفادی افزوده بودند. نیز هر کاتبی، در هر دوره ای، هنگام رونویسی و کپی برداری می توانست در قوانین دستکاری کند. نوع دستکاریها به پیشینه ی آئینی، فرهنگی، سیاسی، محلی و منافع آن کاتب وابسته می شد. چندین و چند لوح و سنگ‌نوشته، در کپی های گوناگون، به عنوان مجموعه ی قوانین از بین النهرین به دست آمده است. کهن ترینشان (قانون اور-نامو) عمری چهارهزار و دویست ساله (سده ی 21 ق.م.) دارد و از دوره ی سومریان در جنوب عراق کنونی است. هیچکدام از آنها در مورد حقوق زنان یک دست نیستند. گرچه می توان گفت که زنان آزاد در قوانین سومری که کهن ترین هستند، از حقوق بسیار بیشتری (و گاه حتّی برابر با مردان) برخوردار هستند. نباید فراموش کرد که با وجود همه ی تفاوتها، حقوقی را که زنان آزاد سومری و بابلی و آشوری و مصری داشتند، زنان در یونان باستان به خواب هم نمی‌دیدند.

در قانونهای کهن تر (دوره ی سومر) به ندرت به مجازاتهای سنگین و خشونت بار اشاره می شود. اما هیچکدام از قوانین به تنهائی نشان دهنده ی وضعیت قضائی و حقوقی مردمان آن روزگاران در این منطقه باستانی نیست. همه ی این متون می بایست در مقایسه با اسناد گوناگون دیگر خوانده شود تا بتوان به کاربرد آنها، مفهومهایشان و محدوده ی تأثیرشان نزدیک شد.

------------------------------
[1] Lerner, Gerda 1997: Die Entstehung des Patriarchats, Kapitel: die Verschleierung der Frau, S. 174.

[2] Humm, Alan. “Middle Assyrian Law Code Tablet A Based on a Comparison of the Translations of G.R. Driver & J. C. Miles with That of Theophile Meek.” Middle Assyrian Law Code, Alan Humm, 14 Dec. 2010, jewishchristianlit.com/Texts/ANElaws/midAssyrLaws.html#FN35
[3] گپی با هایده ترابی در مورد حجاب / اکرم موسوی
shabakeh.de