به بهانه انتشار مجموعه شعر: این جا برقص
حسن حسام، از داستان تا شعر
بخش دوم


علی صدیقی


• نوعی از متن - شعر - وجود دارد که اندیشه و جهان بینی مولف بر آن آشکار است. این که چنان متنی در قامت یک پذیره ادبی مانا است و آیا بر ذات خوانش پذیر زبان استوار است یا نه، موضوعی هر چند جدی است اما من درصدد اثبات آن در شعرهای شاعری که امروزه از اندک شاعران " شعر پرولتری" در زبان فارسی است نیستم. هسته شعر کارگری با یک ادعای مشخص آرمانی همراه است که زدودن واقعیت استثماری و ایجاد عدالت اجتماعی و انسانی، تا کسب قدرت سیاسی می تواند مورد ادعای آن باشد. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۲۹ خرداد ۱٣۹٨ -  ۱۹ ژوئن ۲۰۱۹


 به بهانه مجموعه شعر: این جا برقص
چاپ: نشر مهری، لندن. ۲۰۱٨
-----
بخش دوم

علی صدیقی
-----
شعر اندیشه و اندیشه شعر

شعر که متنی مجاز بنیاد است همیشه در خوانش و تاویل، امکان قطعیت معنایی را بر ما می بندد. درعین حال ما همواره ناگزیریم با کنکاش ذهنی به دنبال خوانشی معنا گرا در برابر متن باشیم، خوانشی پایان ناپذیر که معنا در آن مدام به تاخیر می افتد. این پارادوکس در ذات شعر و زبان مجاز بنیاد است و خوانش ما، همیشه سیال و گشوده و بی پایان است. از این روست که " پل دومان" معتقد است که ارزش " صدق" یک تاویل را نمی توان اثبات کرد. چرا که" ساحت مجاز بنیاد( Figural)- که هیچ خوانشی را گریزی از آن نیست - همیشه با اشتیاق به تثبیت معنایی ثابت برای یک متن در تعارض قرار می گیرد." ( ۱) و به زبانی دیگر" اگر تاویل هرگز نمی تواند به پایان برسد، صرفا به این دلیل است که چیزی برای تاویل وجود ندارد. هیچ چیزی وجود ندارد که صرفا برای تاویل ساخته شده باشد، زیرا در نهایت همه چیز تاویل است. هر نشانه، فی نفسه، آن چیزی نیست که خود را در معرفی تاویل قرار می دهد، بل در حکم تاویل نشانه های دیگر است" ( ۲) )
در همین حال متن های متکی به پیام، هم چون نوشته های سیاسی، متونی نه متن محور، بلکه نیت محورند و آن چه تفسیر و تاویل می تواند آن را بازیابد، پیام مولف است. در متن هایی این گونه، نقش آگاهی و خرد برجسته است و زبان مهار پذیر است و هدایت متن با آگاهی پیش می رود و ناخوداگاه هنری بر آن سیطره ندارد. از این رو تفسیر چنان متنی به دلیل فقدان زبان مجازی در آن، می تواند با قطعیت معنایی تفسیر شود.به تعبیر پل ریکور" در این وضعیت فقط پیام فعلیت دارد و رمزگان صرفا وجودی بالقوه دارند." (٣)
در این میان تردیدی نیست که نوعی از متن - شعر - وجود دارد که اندیشه و جهان بینی مولف بر آن آشکار است. این که چنان متنی در قامت یک پذیره ادبی مانا است و آیا بر ذات خوانش پذیر زبان استوار است یا نه،، موضوعی هر چند جدی است اما من درصدد اثبات آن در شعرهای شاعری که امروزه از اندک شاعران " شعر پولتری" در زبان فارسی است نیستم. هسته شعر کارگری با یک ادعای مشخص آرمانی همراه است که زدودن واقعیت استثماری و ایجاد عدالت اجتماعی و انسانی، تا کسب قدرت سیاسی می تواند مورد اعادی آن باشد. این نوع از شعر با همه تغییرات شگرف سالیان اخیر در جهان بینی آرمانی، اما بر پایه واقعیت های سیاسی و اجتماعی و تضاد های معیشتی، می تواند هم چنان در میان همه ی زبان ها دارای سراینده و نماینده باشد. در زبان فارسی از لاهوتی تا به امروز این نحله شعری هم چنان در شعر پیرو دارد. یکی از نمایندگان امروزی شعر کارگری در ایران، شاعر جوانی به نام " "سابیر هاکا" است که شعرهایش در عین سادگی از ایجاز شاعرانه بهره مند است: (:" پدرم کارگر بود/ مرد با ایمانی/ که هر بار نماز می خواند/ خدا / از دست هایش / خجالت می کشید."(۴)
حسن حسام با پیشینه ی فکری ای که از او در داستان نویسی- در شماره اول این نوشتار - یاد شد، یعنی محور قرار دادن اندیشه هنری بر تعهد و پیام متن، وارد فضای شعر شد. در جهان بیرونی آدم ها، اشخاص و تیپ های داستانی اش ضدیت های اجتماعی و طبقاتی برجسته بود و غالبا درونمایه های داستانی اش بر پایه ضدیت علیه فقر و استثمار شکل می گرفت،.در زندان سیاسی سال های قبل از انقلاب، شعر، به عنوان یک زبان ادبی بر اوغالب شد و تقریبا پس از آن از داستان نویسی دور گردید. حسام با فردیت سیاسی باور مند به جهان آرمانی مارکسیستی که ایدئولوژی آن از جنبه فلسفی با بیان تجربه های فردگرایانه میانه ای ندار، وارد فضای شعر شد..شعر سیاسی باورمند به ایدئولوژی، بی شک پیام محور و مضمون گراست و این که چگونه ارزش های عام یک ایدئولوژی در بازیافت فردی معنای خود ویژه می گیرد و جوهر ادبی و شعریت برجستگی خود را آشکار می سازد، امکانی بس دشوار و گذری سخت از ریاضت دانستگی های ادبیست. همواره در برابر شعر سیاسی و اجتماعی و در مواردی شعر پولتری این پرسش برجسته است که چه یا کدام" تجربه شاعرانه"، یا اتفاق توانسته است یک موضوع و یا رویداد را به شعر تبدیل کند. رخ داده ها در پی کدام تجربه و اجرای شاعرانه، شعر شده اند. به قول داریوش آشوری آن " آن" دیگر که اشیاء و رویدادهای جهان و هستی را بر ما پدیدار می کند کدام است؟
اتفاق خردورزانه سیاسی در شعر، عموما ذات شعر را به چالش می کشد، مگر که اجرای زبانی قدرتمند و هوشیاری ادبی بتواند به کمکش بیاید. چرا که " تجربه ی واقعی شاعرانه نیازمند هوشیاری و بیداری و بینش شخصی ست. و هر چه شاعری از این بهره ها برخوردارتر باشد شاعر تر می شود و کامیاب تر. در این راه هر شاعر با رفتار ویزه ی خویش - به حکم سرشت و نهاد خویش به تجربه ها و یافته های دیگران تکیه نمی زند، بلکه اصالت خود را با فردیت و یگانگی خود نشان می دهد."(۵)

وقتی در برابر شعر حسن حسام می ایستیم واژگان و زبان شعری اش که وامدار زبان شعر دهه چهل است به ما می گویند که در برابر شاعر معترضی ایستاده ایم که عنصر اندیشه در شعرش مارکسیستی و پرولتری است و اعتراض او حتا که به مناسبت بازداشت و شکنجه کارگری در ایران هم به شعر آمده باشد، از تفکر برابری خواهی آرمانی اینترناسیونالیستی سود می برد .از این رو زبان ادبی حسام محصول زندگی و تجربه شخصی خود اوست، از داستان تا شعر و سیاست و این سه بی هیچ تعینی، وفادارانه در بیش از نیم قرن بی تظاهر و تکلف در او زیسته اند. از این رو او آن خودی است که بوده و همان گونه زندگی می کند که زبانش می گوید:
شعر" ماه مه" او یک نمونه از شعرهای پولتری اوست که ۴۰ سال قبل( ۱۹۷۹) آن را نوشته اما در تازه ترین مجموعه شعرش نیز آن را قرار داده است و این بدون تعیین ارزش، اثبات آن وفاداری و ماندگاریست؛ چیزی که ازاو گفته شد. بخش هایی از شعر:
"شیکاگو/ شیکاگو/ در ماه مه/ حمام خون/ گلوله سربی/ تن بیجان کارگران در میدان/ و پرچم خونین در اهتراز/ بعد از گذار سال های گدازان بادپا/ فریاد شان هنوز/ بر گرد خاک/ می پیچد: کارگران جهان/ متحد شوید/ ... پیچیده به بام و بر/ آواز کارگر:/ تقسیم عادلانه ثروت/ مزدی مساوی ثروت/ ... با هم یکی شوید به چون پیچک/ درهم تنیدگان،/ گل می دهند فراوان/ کارگران/ به پیش!"

در دفتر دوم " شعرهای خیابانی" و در دفتر سوم، در" آن سوی پرچین" از مجموعه شعر این جا برقص ( این مجموعه سه دفترشعر است با سه عنوان در یک مجموعه : این جا برقص) شعرها اغلب به مناسبت هایی نوشته شده اند: " ماهی شدی بچه؟!" برای آیلان پسر بچه کرد پناهجوی غرق شده، " کابوس ماه تاریک" برای زنان قربانی در جهاد نکاح داعشی ها. داد و بی داد، هم آوازی با رضا شهابی و رسول بداقی. ستاره راه، برای رفیق شاهرخ زمانی. این جا برقص، برای محمود صالحی و رضا شهابی و همه ی پرومته های در زنجیر... و " دختران کوبانی!" که این گونه آغاز می شود" : آن گاه که عشق و آزادی/ به چون گیسوان تو/ شکن در شکن/ گره می خورد/ آینه/ آب می شود/ در نگاه آهوانه ات/ و دیوار شب/ خراب می شود/ ...
شعر حسن حسام بیش تر شعر سیاسی است تا حتا اجتماعی. شعرش با قاطعیت خشم طبقاتی مایه ای آشکاری در دفاع از کارگران را در خود دارد.در اثبات این ادعا به جز مورد آمده، نمونه ها بسیار است . از "دفترهای شعر زندان"، ۱٣۵۶ لندن. "آوازخروسان جوان"، دو منظومه، ۱٣۵۷ تهران. "در جاده رهایی"، مجموعه شعر، ۱٣۵۷ تهران. و "در ماه مه" منظومه ای که از سوی گروه سیاسی متبوعش در سال ۱٣۵۹ منتشر شد، تا نمونه های نقش بسته در چهار مجموعه شعر دیگرش؛ و تا آخرین مجموعه شعرش " این جا برقص ۲۰۱٨". شعر او در مجموع چنین شاخصه دارد و در دسته بندی شعر سیاسی جا می گیرد اما این سخن بدان معنا نیست که حسام تمامی شعرهایش بر زبانی سیاسی و هدفمند چیده می شود. گاه با تنهایی خود نیز هم سخن می شود و گاه ته مایه های عاشقانه نیز در شعرش جان می گیرد. در دفتر نخست این مجموعه که زخمه ها نام دارد از این دست شعرکم نیست:
آه: به آه گفتم/ آه!/ خسته ام/ خسته از تکرار یک نفس آه!/ و آه،/ با این همه تباهی/ که بر مدار زمین می چرخد، حرفی نداشت/ به جز/ آه.../
هجرانی: و مرگ گفت:/ دردی داری بی درمان/ که در هجران/ پروار گشته است/ رویا گفت:/ این حرف ها دروغ است/ هم چون درخت و باران/ هم سبز می شوی/ هم می باری.
من کجایی ام؟ : من کجائیم / ناخدای من!/ در میان شطی از سراب/ تشنه لب/ چاه می کنم/ چاه می کنم/ در دو سوی من/ دو شعله زار بی کران/ یک سره غریق هرم آتشم/ و تشنه لب/ چاه می کنم/ چاه می کنم/ چاه می کنم.
چشم انداز: غروب/ بر افق دور/ غبار نقره و آتش می ریزد/ و دریا/ مشتعل می شود،/ آسمان هم.
و " انتظار: در این شرار/ این سودا / و لحظه ی شکفتن رویا،/ پیرانه سر/ جز عشق بی قرار/ نمی خواهم/ جز روی یار / نمی جویم/ وقتی که در خیالم می رانی/ بر موج انتظار،/ انگار زهر،/ شکرزا است/ و تلخ، شیرین کام!.
مجموعه شعر" این جا برقص" که عنوانش از سخنی از کارل مارکس اخذ شده ، در سه دفتر و در ۱۴٣ صفحه از سوی انتشارات مهری در لندن که چندی است با مدیریت "هادی خوجینیان" از پرکارترین انتشارات ادبیات فارسی در اروپا تبدیل شده، چاپ و منتشر شده است.
با خواندن شعر هشت مارس! از شعرهای دفتر دوم این مجموعه،" شعرهای خیابانی" مجموعه شعر این جا برقص را می بندیم:
آواز روشنت را/ پرنده ای غریب می خواند/ با بال های بسته/ منقاری شکسته/ در ایران قاریان،/ قمری جان!/ بر گیسوان پرشکنت/ گل سرخی نشانده اند؟!/ نه !/ تاج خاری بر سر/ صلیب سرنوشتی بر شانه / به جرم آوازی بی هماواز/ برابری .../
-----
نروژ ، برگن ۱۹.۰۶.۲۰۱۹
----------------------


۱ - پل دومان، نوشته مارتین مک کوئیلان،ترجمعه ی پیام یزدانجو. صفحه ٣۴. نشر مرکز
۲- میشل فوکو. نیچه، فروید، مارکس. از کتاب هنرمنو تیک مدرن. ترجمه بابک احمدی، مهران مهاجر، محمد نبوی صفحه ۱٨۵. نشر مرکز
٣- پل ریکور، نوشتار به مثابه ی مسئله ای پیش روی نقد ادبی و هنرمنوتیک فلسفی. همان کتاب. صفحه ۲٣۹
۴- پایگاه اینترنتی " شعر نو" آشنایی با سابیر هاکا
۵- داریوش آشوری، شعر و اندیشه، صفحات ۴۶ و ۴۷. نشر مرکز چاپ هفتم
--------------
پوزش! در بخش نخست این نوشتار نام نویسنده گیلانی احمد مسعودی به اشتباه احمد محمودی، و عنوان اولین مجموعه داستان حسن حسام ، "بعد از آن سال ها" ، پس از آن سال ها نوشته شده بود.