• این نوشتار به زبان ترکی آذربایجانی است و به مقوله ذوق ملی و استتیک ادبی (زیباشناسی) در زندگی و خلاقیت مردم ترک زبان ایران می پردازد ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
دوشنبه  ۱ فروردين ۱٣٨۴ -  ۲۱ مارس ۲۰۰۵

ذوق هنری و خلاقیت فرهنگی از خصایص مشخصه هر ملتی است. یعنی هر ملتی به عنوان یک مجموعه زنده برای تبیین موجودیت خویش و تداوم حیاتش در مسیر کاروان تمدن بشری به خلاقیت آثار بدیع نیاز دارد. و از طریق این آثار خلاقه ذوقی است که ذوق ملی هر ملیتی در عرصه های مختلف برای سایر ملل عیان می گردد و داد و ستد تمدن بشری را ممکن می سازد. از همین عزیمتگاه است که این نوشتار به مقوله ذوق ملی و استتیک ادبی(زیباشناسی) در زندگی و خلاقیت مردم ترک زبان ایران می پردازد. امید که رسانه های فارسی زبان در انعکاس این قبیل آثار بتوانند در این روند زایش فرهنگی مفید افتند.
 
یارادیجیلیق عالمی بیر معنادا گوزللیگی درک ائتمه عالمی دیر. یعنی اینجه لیکی و بیر میللتین روح و روانین دوشونمک  دیر. استئتیک استاتوسون و یا وضعییتین الده ائتمک و سونرا بیر قالیجی اثر یارادماق ، هر حالدا، میللی بیر ذوقا  احتیاجی وار. باشقا سوزله دئسم یارادان عالیملر بیر قالیجی اثر یارادماق ایچون گره ک اوز میللتی نین تاریخی عادت- عنعنه لرینین چالا جوققور و ایستی  سویوقی ایله آشینا اولوب و او میللتین وارلیقین و تاریخی مدنیتین درک ائتسینلر. یارادماق، اوزللیکله ادبی بدیعی اثرلر زمینه لرینده، بیر باشقا سوزله دئسم؛ او میللتین یاشانتی ذوقون، حیات نبض لرین و اوره ک دویونتولرین ، خیال ایماژلاری ایله دوشونوب و اونلاری ائستتیک و ادبی ژانرلارلا فورمالاشدیریب و تبیین ائتمک دیر.بورادا آنا دیلی بیر اساسی رول اوینایر.
دئمک اولارکی هر میللتین بیر توپلوم یا تاریخی انتیتی اولاراق بیر میللی ذوقا مالیک دیر. میللی ذوق هر میللتین آینا کیمی وارلیق خصیصه لرین عکس ائدن بیر حالتدیر. بو ذوق و یا یارادیجیلیق اوزون ادبی بدیعی یارادیجیلیقلاردا  عیان ائدیر و هر میللتین وارلیقین و کاراکترلارین دونیا مدنییت کروانینا  باغلیر و بویله اولور کی انسانلیک گوجله نیر و بشریتین مدنییتی غنالانیب و زنگینله شیر.
حال بو ذوقی نئجه ده یرلندیر مه لییک؟
بو ذوقون آخیشی آذربایجاندا میللتیمیزین تورک کوکلی دیلینده یارانان ذوقی اثرلرده گوزه ده ییر. دئمک اولورکی میللی ذوقون ایماژلاریندا بیر میللت اوزون تاریخی پروسس ده منیمسه یر و بیان ائیر. میللی ذوق بیر میللی ده یر دیر. میللی ذوقدان یارانان اثرلر میللتین اوره ین ، اونون عاطیفه لرین تیخیر ائدیب و او میللت یئر کوره سینده وارکن، یاشیاجاقدیر. میللی ذوقدان یارانان اثرلر بیر میللتین آنتروپولوژیک کاراکترلارین عکس ائتمه سینه گوره، باشقا دیللره چئوریله بیلر. میثال اوچون لاتین امریکادا یاشیان اینسانلارین میللی ذوقون گابربل گارسیا مارکزین "یوز ایل تکلیک" اثریندن آلماق اولار. بو اثرده لاتین امریکا میللتلری دانیشیر و تاریخ و اوزون بیر میتولوژیک کیملیک، اسپانیول دیللی میلیونلارین وارلیقی گورسه نیر. آذر  بایجاندا میثال اوچون حیدربابایه سلام منظومه سی ده میللی ذوقدان یارانان بیر اثردیرو بو یارادیجیلیق شاهکاری قرینه لر یاشیاجاقدیر و هر زامان اوز یئنی لیک و الهام وئریجی سویه سین حفظ ائده جکدیر.استاد شهریار بو اثری خشکناب ماحالیندا اولان حیدر بابا آدلی داغا خطابه کیمی قرار وئریب و سونرا اینجه، ظریف ایماژلارلا میللتین عادت عنعنه لرین و یاشایش طرزلرین اوز بدیعی پوئزیاسیندا یارادیبدیر. حیدر بابا منظومه سی بیر میللی ذوقون کورکملی میوه سی حساب اولور. "فیظظه خانیمین بال بئله سی، محمد حسینین دام کوره مه سی، میر مصطفی دائی نین اوجا بویی، تولسنوی کیمی اوزون ساققالی و قارا چیمن جاداسیندا "چووشلارین سسی صداسی" و نوروز علی نین خرمنده ول سورمه سی و شال سالما رسملری"هامیسی بیر دیری و دولغون میللی ذوقدان نشئت تاپیر ، اومیللی ذوق و ائستیک کی ائتنوگرافی علمینده اونلار بیر میللتین  وارلیق نیشانه لری حساب اولونور. ائله اونا گوره میللی ذوقدان دولو اولان بیر اثر، و میللی ائستئتیک حیسسلری ایله یارانان پوئما میللتین روحون اوخشایب و آنالارین آتالارین حافظه لرینده یئر سالیر و یاشیور. آذربایجان میللتی نین بویوک شاعری شهریار یالنیز حیدر بابایه سلام |وئماسی ایله اوزون بیر قالیجی میللی شاعری آذربایجان تاریخینده حک ائتدی، بو شاعرین مزاری تبریز شهری نین اینالی اتکلرینده مقبرت الشعرا دا هر گون اوز زیارتچیلرین قبول ائدیر. میللی ذوق و میللی طنطنه بیر بدیعی شکلیده اویله ائستئتیک قورالاری ایله باغلانیب، کی بو اثر بیر رومانتیک  و اعجاز کتیره ن اثرلردن حساب اولونور.رحمته  کئتمیش استاد دوکتور روشن ضمیر اوز مقدمه سینده که بیرینجی دفعه حیدر بابایه یازیب، بو اثری فرانسانین رومانتیک یازارلارین اثرلری ایله برابر سانیب و مولیرلر کیمی بیزیم اولو شاعیریمیزی آدلاندیریبدی. ائله بو میللی ذوق ایله بسله نن اثردی کی بوتون آذربایجاندا بیزیم ساوادسیز آنالاریمیز دا بو اثری اوره ک تئللری ایله قبول ائدیب و دیللرینین ازبری اولوبدو.
"هانی آت سوردیگیم بوراندا قاردا
گزدیم عاشیق کیمی مین بیر دیاردا
گولوب اوینادیغیم طویدا، ماغاردا
قیزلارین قولباقی یادیما دوشدی"
بو اثرده آذربایجانین بیر باشقا تانینمیش شاعری، بو میللی ذوقی و میللتین یاشایش دئیرلرین ائستئتیک بیر فورمادا بیان ائلیر. ائله دی صمد وورغون، آذربایجانین وورغونو و اونون دانیشان بئینی.
"سن بیزیم ائللرین روحونا بیر باخ،
بیزدن اینجیمه میش بیر عزیز قوناق.
نیشانلی قیزلارین گوروشدن قاناق
تئلینی سایماقی یادیما دوشدو."
بوردا آذربایجان میللتی تصویر اولور.بومیللت تاریخده اوز سیماسین عیان ائدیر. نیشانلی قیز و اونلارین ذوقی و تئللرینی سایماسی  نه بدیعی حالتده بیان اولور.  میللی ذوق داشیر و میللتیمیزین طوی چاغی رسملری و نیشانلی قیزلارین روح و روانی گوستریلیر. صمد وورغون اوزی اعتراف ائدیر کی بو میللی ذوق کاغاذ اوسته توکولور. و شاعریمیزین خیالی آذربایجان میللتی نین هویتین ،بیر معین شعورلی میللت اولاراق بیان ائدیر.
"توکولدی کاغاذا سینه مین سوزی،
او آنا یوردومون اوجاغی گوزی،
جیرانین دوروشو، دورنانین گوزی،
کهکلیگین ایاغی یادیما دوشدو."
 
  دئمک اولار کی میللی ذوقی و وارلیق کوکلری درک ائدن بیر آذربایجانلی، او دیاری جنت ائتمکه چالیشار. میللی ذوقدن یالنیر یارادیجیلق توره نه بیله ر. ذوق عالمی بیر میللتین درین مدنی وارلیقیندان خبر وئریر. اوجادان اعلان ائدیر کی منده بیر میللت کیمی وارام. بودور منیم یارادیجیلیقیم. ائله انا گوره شاعیر تاریخ بویو فشارلارا معروض قالان میللتینی اوز یارادیجیلیق ذوقی ایله بئله خطاب ائدیر:
"اهل تمکینم منی بنزه تمه ای گول بولبوله
درده یوخ تابی اونون هر لحظه بیر فریادی وار"
بیر کوچری و قیسا باخیشلا آذربایجانین آغیز (شفاهی) ادبیاتینا معلوم اولور کی بو میللی ذوق و درین ائستئتیک نئجه خالقیمیزی تاریخ بویو یاشادیب و بیزیم زنگین پوئزیا آنتولوژیلاری، بایاتیلار مجموعه لری و آتا بابا سوزلری بو گونه دک دیللرده ازبر اولوب و منظومه لرده قید الوبدی.
  داغلار داغیمدیر منیم،
غم اولاغیمدیر منیم،
دیندیرمه قان آغلارام
یامان چاغیمدیر منیم.
یارادان خالقیمیز "یامان چاغیندا دا" اوز اوره گینین " غم اولاغی" اواماسینی نه گوزل ذوقیله بیان ائیر.
میللی ذوقدان یارانان اثرلر و اوره ک خزینه لریندن ریشه تاپان  سوزلر ائله  درین معنالیدر کی بیزیم عارف شاعیرلریمیز ده بو ذوقی  چئشیتلی ژانرلاردا بیان ائدیبلر. بو سوزلرده میللتیمیزین اورک نبضی چالینیر و تاریخ اوردا عکس اولونور. دئمک شاعیرلریمیز بو ذوق و شوق ایله زامانه نین معین وضعییتین تصویر ائدیرلر. یانیز او میللی ذوقون گوجو و قودرتی بو اثرلری قرنلر یاشادیر و هر زامان نوروز گوکی تک صفالی قالیر.
نی کیمی، هر دم که بزم وصلینی یاد ایلرم،
تا نفس واردر قوری جسمیمده، فریاد ایلرم.
اینجیمم هر نئیجه کیم، اغیار بیداد ایلسه،
یار جوریچون، کونول، بیداده معتاد ایلرم.
لوح عالمدن یودوم اشک ایله مجنون آدینی،
ای فضولی، من دخی عالمده بیر آد ایلرم.
آذربایجانین ادبیات و اینجه صنعتی  دورت دفعه اورتوگرافینین دئیشمه سینه باخمیاراق، ائله بو میللی ذوق و گوزللیکی سئومکله اوز یارادیجیلیقین تاریخلر بویو دوام ائدیبدر. آذربایجان تورکی دیلین کوکدن و ریشه دن قوروماق ایچون، پهلوی سلاله سی تبریزین و دیگر بویوک شهرلرین میدانلاریندا تونقال قوروب  ، تورکی کیتابلارا اود وورب، قالاق قالاق میللتینیزین ذوقی اثرلرین یاندیردیلار، و اونا "جشن" آد وئردیلر؛ اما بیر بویوک میللتین ذوقون قورودماق اولارمی؟ کیتابلار کول اولدو، اما  برتولت برشت دئمیشکن، الفابت اولمه دی. ۴ دفعه یازی فورماسی دئیشدی، یئنه بو میللتین ذوقی یازدی، یاراتدی. اود کیمی کول آلتیندا قیزاردی، دوزدی، دوزدی، دورمادان. گوزللیکی سئومک و ائستئتیک ذوقی یوزلرجه اثرلر یاراتدی.
اورگی داغلانان عاشیق او یارالی کونلی ایله باخدی و بئله دئدی:
شاه سن اونودساندا تاریخ اونودماز،
سینه سی داغلانان آنا باجینی.
سونرا بو ذوق چاغداش یازیچیلارلا اوجا سسله سسلندی:
ساوالانین آغ باشی نین حورمتین
تاریخ دانسا اونون یوزو قارادر
روزگاردان جفا گورموش اوجاداغ،
اوزون ساغلام، اما کونلون یارادر.
بو داغ داغلادی بیزی. اما بو داغلانان میللت اوز درین ایلاهی ذوقی ایله دایاندی و اوز وارلیقین ثبوت ائتدی، بیر باشی اوجا و حریت آختاران بیر خالق کیمی ایچریدن جوشان ذوق و کاراکترلار، ده یر و اثرلر یاراددی، یاشادی و بو گونه قدر تاریخده اوز ایزین حک ائتدی. داها داناق اولماز بو میللتین وارلیقین. داها انفورماسیا دورونده بو میللت اوز یولون ، اوز یارادیجیلیق سویه سین تاپیب، گوندن گونه بو اویانیش و هویت چلنگی گوجله نیر. آخی بو بیر میللتین اوره گیندن قالخان ذوق و اویانیشدر.بوردا زلال گوز یاشی کیمی بولاخلار آخیر، افقلره خومار خومار باخیر. بوردا یالنیز ذوق و یارادیجیلیق چشمه لری  قاینیور. بوردا سوز ، آنا دیلی ، و آنا لایلاری سسله نیر. گوزللیکلر میدانیدر بیر میللتین ذوق و ائستئتیک دونیاسی. آذربایجان رسپوبلیکاسینین ٣نجی صنیف درس کیتابیندا بو ذوقی و آنا دیله باغلیلیقی بئله گوستریر:
منه هر شیئ دن عزیز وطنیمدیر، ائلیمدیر،
بابالاردان یادگار گولشنیمدیر، گولومدیر.
آنامین صاف سودی ایله دوز قانیما یئری ین،
بولبولی.ده مات قویان دوغما آنا دیلیم دیر.
دئمک اولور کی هر میللتین ذوق عالمی او نون آنا دیلینده یارانیر و بسله نیر.هر میللتین دیلینه کور باخانلار ، گرچکلیک عالمینده او میللتین یارادیجیلیق ذوقون و دوشونجه قووه لرین یاندیرماق ایستیورلر.