عنوان : متن کامل یادداشت عماد بهاور را که در اختیار کلمه قرار گرفته است با هم می خوانیم:
نامه زیر را یک دربند سبز از اوین نوشته و هیچ کجا از ضمیر "ما" استفاده نکرده! حال آقایمختاری با خواندن این نامه کمی تامل کنند و فروتنی بخرج دهند و تکلیف این "ما" را روشن کنند تا همه مراجعه کنندگان به سایت بدانند که این "ما" کدام "از همه بهترون" هستند که تا این حد از مردم و واقعیات موجود درکشور بیگانه اند:

در یادداشتی با عنوان ” مقصد در آغاز راه بود” که در اسفندماه ۱۳۸۸ از سوی نگارنده منتشر شد، آغاز جنبش سبز، خود هدفی مُحصَل بود. می توان برای توضیح بیشتز، این عبارت را بر آن یادداشت افزود: با شروع جنبش سبز اصلاح طلبی از بن بست خارج شد، ذهنیت های کلیشه ای در هم شکست مرزیندی های موهوم بین نیروهای سیاسی کم رنگ شد و جای فعالیت های کلاسیک سیاسی را پویش ها (کمپین ها) و کنش های دسته جمعی گرفت. دستیابی به چنین اهدافی خود پیروزی مهمی به شمار می آمد.

جنبش سبز تحولی جدی در ساختار ذهنی و مکانیسم های عمل نیروهای سیاسی بوجود آورد. در واقع نوعی، عمل گرایی جنبش نمودهای عینی و آشکاری داشت. در پی سرکوب خشونت بار، جنبش از سطح به عمق رفت و کمتر در انتظار عمومی ظاهر شد. عده ای – چه در میان اپوزیسیون و چه درحکومت- این تغییر را پایان جنبش سبز تعبیر کردند، در حالیکه می دانیم اختفای جنبش به معنای مرگ آن نیست و مرحله ای طبیعی در هر جنبش نوین اجتماعی محسوب می شود.

اکنون در آستانه یازدهمین انتخابات ریاست جمهوری فرصتی پیش آمده تا نیروهای سیاسی مختلف توانایی های خود را در مواجهه با مسئله انتخابات و شکل دهی به فضای سیاسی پس از آن به نمایش بگذارند. در نگاهی کلی و مختصر شرایط سیاسی کشور را می تاون این گونه تشریح کرد:

ساختار قدرت، منقلب و استوار سیاسی حکم فرماست. قدرت عیان امنیتی، نظامی و خشونت گرا بر سپهر سیاسی سایه افکنده، نهاد انتخابات ویران شده و نگرانیهای سیاسی، اقتصادی، بین المللی، اجتماعی و فرهنگی بیش از پیش تعمیق شده است.

اصلاح طلبان کلاسیک هم چنان به تغییر از طریق مشارکت در فرآیند انتخابات و حضور در قدرت امید داشته، به دنبال اعتماد سازی و آشتی با نظام بوده و مدافع فعالیت های کلاسیک پارلمانتاریستی هستند.ایشان کششهای جدید سیاسی و اجتماعی را در قالب شبکه های احتماعی بر نتافته و روشهای قدیمی اصلاح طلبی بر ایشان کلیشه شده است. اگر هم تمان آن روشها به جایی نرسید و اقبالی از طرف حاکمیت به آنها نشان داده نشود، همچون فردی مسخ شده به افقهای دور دست خیره خواهند ماند.

اپوزسیون داخل و خارج هم (شامل اپوزسیون قدیم، اپوزسیون جدید و اصلاح طلبان برزخی و به شدت ناراضی) که از فعالیت های کلیشه ای پارلمانتاریستی نا امید شده اند، در دام کلیشه ای دیگر افتاده اند: کلیشه تحریم انتخابات؛ کاری که در سی سال گذشته انجام داده اند و جزء آن بلد نیستند. در ذهنیت و رفتار ایشان نیز تکراری و قابل پیش بینی شده است.

در این میان اما جنبش سبز به هیچیک از این کلیشه ها متعهد نیست؛ نه به شرکت در انتخابات نه تحریم آن.

سیالیت و پویایی جنبش اجتماعی، پیش بینی رفتارش را مشکل تر می سازد. جنبش های اجتماعی (نوین) رفتار خود را بر اساس معادلات مشخص سیاسی و مکانیسم های از پیش تعیین شده شکل نمی دهند. اقدامات جنبش معطوف به نتیجه عملی آن اقدامات است و جنبش درگیر محتوای عملی که انجام می دهد نمی شود. رفتارهای اجتماعی، تعارف قدیم خود را از دست دداده و از نو تعریف می شوند. در نهاده های سیاسی اجتماعی کارکردهای جدید می یابند و برای افراد خارج از نقش های رسمی و ظاهری، نقش های جدیدی در نظر گرفته می شود. در واقع، هیچ چیز در جای خودش تعریف نمی شود و هیچ کس نمی تواند پیش بینی کند که اقدام بعدی چیست. اینها همه چیزی نیست جز توصیف «عمل گرایی». نمونه هایی از عمل گرایی را در خلال جنبش سبز به یاد می آوریم: استفاده از نمادها و رنگ هایی که پیش از آن در جامعه معانی دیگری داشتند، استفاده از شعارهایی چون «الله اکبر»، و «یا حسین» که دیگر فقط شعارهای مذهبی و مختص افراد مذهبی نبودند، حضور جمعی و اعتراضی در مراسم ها و برنامه ها بدون توجه به محتوا و اهداف آنها مانند حضور در نما جمعه (آن هم به صورت مختلط و با کفش)، شرکت در نظر سنجی یک برنامه ورزشی، تشییع جنازه یک مرجع تقلید یا یک فوتبالیست محبوب، حضور در راهپیمایی رسمی حکومتی، تجمع به بهانه آب پاشی در پارک و غیره…

مدعا و بحث اصلی یادداشت حاضر این است که «انتخابات» نیز نهادی است که می تواند «جنبشی» شود یعنی می تواند مانند تمام موارد فوق از محتوا و اهداف اصلی خود فاصله گرفته و به شکل یک عمل جمعی و اعتراضی نمود پیدا کند. اما پیش از پرداختی به انتخابات پیش رو نگارنده ضروری می داند تا در مورد اصول عملگرایی جنبشی توضیحاتی ارائه دهد.

اصول عمل گرایی جنبشی

عمل گرایی جنبشی از یک زاویه، حداقل شامل سه اصل است: ۱- فرصت شناسی ۲- انعظاف پذیری ۳- غافل گیری

الف) فرصت شناسی: اگر چه همیشه در ادبیات سیاسی، «فرصت طلبی» باز معنایی منفی داشته است اما این جا این مفهوم را نه برای «دستیابی به قدرت» که برای «مقابله با قدرت» به کار می بریم ( که می تواند امری اخلاقی محسوب شود).

فرصت طلبی/ شناسی به معنای استفاده جنبش از فرصت های غیر قابل پیش بینی برای برهم زدن بازی عوامل قدرت است. اصل فرصت شناسی می گوید که «هر موقعیتی»(هر رویداد، حادثه، برنامه، مراسم و…) می تواند یک فرصت برای عمل جمعی باشد.

ب) انعطاف پذیری: یعنی گذشتن از نقش های کلیشه ای، رفتار کلیشه ای و آدمهای کلیشه ای. اصل انعطاف پذیری می گوید که در فرصت های پیش آمده در گیر ذهنیت های کلیشه ای نشوید و تاکید می کند که می توانید قالب ها و فرم های جدیدی برای عمل خوداتخاذ کنید بدون آنکه چندان درگیر معانی و محتوای پیشین آن ها باشید. اصل بر امکان انجام عمل جمعی درموقعیت های جدید است.

ج) غافل گیری: کنش جمعی در حداقل زمان ممکن موجب «غافل گیری» عوامل قدرت خواهد ش. ویژگی غافل گیری آن است که یا طرف مقابل توان واکنش را از دست می دهد یا با واکنش شاب زه متحمل هزینه های گزاف و مضاعف می شود.

معمولاٌ در «دموکراسی صوری» حاکمان چهره عریان قدرت را پشت ظاهری دموکراتیک پنهان می کنند و برای این کار با صرف وقت زیاد به مهندسی شرایط و محاسبه پیشامدها و تدوین سناریوهای مختلف می پردازند. اصل غافل گیری تمام این محاسبات و مهندسی را بر هم می زند و چهره واقعی قدرت را عریان و آشکار می سازد. از این زاویه، غافل گیری اگر هم منتهی به نتایج عینی برای جنبش نشود باعث افشای واقعیت ساختار سیاسی و رسوایی آن خواهد شد.

با توجه به سه اصل فوق، فرمول عمل گرایی جنبشی این گونه خواهد بود: اگر در «فرصت» مناسب از خود «انعطاف» نشان دهید، عوامل قدرت را «غافل گیر» خواهید کرد.

انتخابات نیز موقعیتی است که بسته به توان انعطاف پذیری ما می تواند تبدیل به فرصتی برای عمل جمعی و غافل گیری عوامل قدرت و برهم زننده بازی مهندسی شده آنها شود.

برای عملیاتی کردن فرمول فوق، در وهله اول نیاز به این است که موقعیت های مناسب را تبدیل به فرصت کنیم.

در این رابطه ذکر چند نکته ضروری است:

نگارنده در یادداشتی با عنوان «متد فشار اسمی» در سال ۸۶ خاطر نشان ساخت از آن جا که به دلیل بسته بودن فضای سیاسی امکان برگزاری تجمعات آرام و مسالمت آمیز وجود ندارد، می توان با حضور در راهپیمایی های رسمی حکومتی یا در فرآیندهای انتخاباتی به نوعی عمل دست جمعی دست زد. در حالی که اکنون کشور در «وضعیت جنبشی» قرار داشته و جنبش اصیل و پویا در زیر پوست جامعه جریان دارد، هر از گاهی این جنبش در رویداد یا حادثه ای اقدام به «آشکار سازی» خود می کند.

علاوه بر این گونه ظهورگاه به گاه، می توان با رویکردی عمل گرایانه از موقعیت های رسمی نیز برای آشکار سازی جنبش استفاده کرد. یکی از مناسب ترین موقعیت های رسمی«انتخابات» است.

نگارنده هم چنین پس از کناره گیری آقای خاتمی از انتخابات سال ۸۸، در یادداشتی با عنوان «کاندیدای بی صورت» بر لزوم اجماع حول یک فرد بدون در نظر گرفتن (یا الویت بخشی به) ویژگی ها یا سوابقش تاکید کرد. درست است که «در عمل» و چه در پروسه اجماع تا حدی صلاحیت های فردی کانیدا مد نظر قرار می گیرد اما اصل بر «اجماع» است یعنی ممکن است فردی با ویژگی های بهتر وجود داشته باشد اما به دلایلی امکان اجماع بر سر او نباشد.

در یادداشتی دیگر در سال ۸۶ با عنوان «زنجیره اصلاح طلبی در فرصت آخر» نگارنده میان «دموکراسی خواهان» و «حاملان دموکراسی» تفاوت قائل شده است. بدین معنی که ممکن است فردی دموکرات نباشد، اما «حامل دموکراسی» به حساب آید، با این توضیح که ممکن است جایگاه و نقش او، چه در قدرت و چه در جامعه، به فرآیند دموکراتیزاسیون و پیشبرد پروژه دموکراسی خواهی یاری رساند.

در نهایت در یادداشت دیگری از نگارنده با عنوان «آرامش در حضور دیگران» که در پاسخ به برخی انتقادات به ستاد مهندس موسوی به دلیل استفاده از نیروهای اصول گرا، در خرداد ۸۸ منتشر شد، تاکید گرید که «هر» نیروی سیاسی پتانسیل اصلاح طلب شدن را دارد.

در تمام موارد فوق و موارد متعهدد دیگر بحث بر سراین است که عمل گرایی ایجاب می کند که بر فرآیندها و جایگاه و نقش افراد در آن فرآیندها تاکید شود نه بر خود اشخاص و سوابق گذشته آنها، انسان ها تغییر می کنند چنانچه می توان صدها نفر را مثال آورد که طی ۳۰ سال گذشته تا ۱۸۰ درجه تغییر کرده اند.

جنبشی کردن انتخابات

نکته اول آن است که برای جنبشی کردن انتخابات ابتدا باید از «کلیشه تحریم» ( به ویژه تحریم منفعل) عبور کرد. تحریم منفعلانه انتخابات مهمترین مانع بر سر راه جنبشی کردن آن است. تحریم به انفعال و خانه نشینی دامن می زند و از تبدیل شدن «انتخابات» به یک «فرصت» برای عمل جمعی جلوگیری می کند.در ایران به دلایل مختلف نمی توان «تحریم فعال» داشت ، همواره تحریم، معادل «انفعال و خانه نشینی» بوده است.در نتیجه برای جنبشی کردن انتخابات باید گزینه «تحریم انتخابات» را کنار گذاشت.

واقعیت آن است که در طی سی سال گذشته ، با وجود برگزاری انتخابات متعدد دوره ای، یک «دموکراسی صوری» در کشور برقرار بوده است، برای تحقیق این امر، همواره «عقیم سازی انتخابات» همیشه با یک «پروژه مکمل» همراه بوده و عمل کرده است. تحریم انتخابات همان پروژه مکمل است. عوامل قدرت برای آنکه بتوانند انتخابات را با کمترین درد سر مهندسی کنند نیازمند آن بوده اند تا آن ۳۰-۴۰ درصد مردم به شدت ناراضی در فرآیند انتخابات وارد نشده و قهر و خانه نشینی پیشه کنند. در آن صورت با کمی هدایت نیروها و کمی «تخلف» و کمی تبلیغات به آسانی می توانند انتخابات را مهندسی کرده و گزینه مطلوب را بر کرسی بنشانند.

برای خانه نشنینی کردن آن جمعیت معترض، پروژه مکمل( یعنی تحریم) همواره به یاری آن ها شتافته است. اما هرگاه آن جمعیت معترض به هر دلیلی تصمیم به حضور در انتخابات گرفتند، پروژه مهندسی و عقیم سازی انتخابات به مشکل برخورد و عمل نکرد. انتخابات سال های ۷۶ و ۸۸ مثالی روشن از آن وضعیت است.

از طرفی دیگر، تحریم، بدیهی ترین واکنش اپوزسیون در قبال انتخابات غیر آزاد بوده و به راحتی از سوی عواما قدرت قابل پیش بینی است. وقتی حرکتی مانند تحریم قابل پیش بینی باشد قابل کنترل و برنامه ریزی هم خواهد بود. بدین معنی که می توان به آن جهت داد و از آن استفاده کرد. (مثلاٌ برای خانه نشین کردن معترضان در موسم انتخابات) حتی می تاونبا ترفندهایی به تشدید آن دامن زد.(مثلاٌ با تصمیمات محیرالعقول چون رد صلاحیت هاشمی یا تکرار مکرر عباراتی چون رای دادن، رای به مشروعیت نظام، تثبیت نظام، تایید نظام، و… که در تمام این موارد«قابل پیش بینی» است که معترضان به صورت واکنشی مصمم به رای ندادن خواهند شد.)

و اما در انتخابات پیش رو؛ به نظر می رسد که نباید ذهن خود را درگیر مفهوم «انتخابات» کنیم. اگر می خواهیم « نهاد رسمی انتخابات» را به مثابه یک موقعیت مناسب به یک «فرصت» برای عمل جمعی کنیم، قالب و فرم آن برای ما اهمیت خواهد داشت نه محتوا با معانی ذاتی آن. از این زاویه، انتخابات پیش رو آن چیزی که در غرب به آن election می گویند نیست، یعنی ممکن است به معنای واقعی «آزاد و منصفانه» نباشد یا از استانداردها و تضمین های سلامت آن گونه که در غرب مطرح است، برخوردار نباشد (که نیست)، اما بر اساس مدعای یادداشت حاضر، معیار شرکت یا عدم شرکت در انتخابات«انتخابات پیش رو» این نیست که آیا این انتخابات آزاد است یا خیر یا استانداردهای لازم را دارد یا خیر؛ معیار شرکت یا عدم شرکت این است: آیا انتخابات می تواند «فرصت» یک عمل جمعی معنادار را فراهم کند یا خیر.

بنابراین درست اسنک هاین انتخابات یک election نیست، اما می تواند یک «میتینگ» یا «گردهمایی» یا «تجمع» باشد. فضایی گسترده برای گردهمایی سبزها؛ تجمعی به وسعت خاک ایران و به گستردگی جنبش سبز، تجمعی برای «آشکار سازی» جنبش سبز پس از سه سال و برای فریاد این که «ما هستیم» و جنبش زنده است.

انتخابات بهترین فرصت برای شکل دهی به گسترده ترین کنش جمعی است. هیچ موقعیت دیگر به اندازه انتخابات موثر، گسترده و دارای نفوذ در جامعه نیست، فرماوش نکنیم که جنبش سبز نیز از طریق یک انتخابات خود را آشکار ساخت. عینیت یابی جنبش سبز مبدایی انتخاباتی داشت.

بنابراین موضع نگارنده درباره شرکت در انتخابات نه به عنوان یک فعالیت کلاسیک پارلمانتاریستی بلکه به عنوان فعالیتی پویشی در راستای جنبشی کردن انتخابات است. عوامل قدرت فکر می کنند که رد صلاحیت هاشمی ضربه ای کاری را به جنبش زده و فشار روانی لازم را به افکار عمومی جنبش برای فعال سازی «ذهنیت تحریم» وارد کرده است. اما اگر آقای روحانی را «کاندیدای بی صورت» و انتخابات را «فرصت» و عرصه کنش جمعی به حساب آوریم، آنگاه حرکت جمعی برای رای دادن به روحانی، عملی «انعطافی» و «عامل گیرانه» خواهد بود.

مسئله این نیست که روحانی رای می آورد یا خیر. حضور وی و آقای هاشمی در انتخابات بسیار قابل ستایش است. اما حتی در صورت رای نیاوردن روحانی به دلیل تخلفات و مهندسی ها، آن چه اصلاح طلبان و فعالین جنبش سبز به دست می آورند بسیار با ارزش تر خواهد بود، جنبش خود را آشکار و فعال کرده است؛ اصلاح طلبان به «مکانیسم اجماع» و تقویت رهبری خویش دست یافته اند، شکاف «جنبش – اصلاحات» کاهش یافته است؛ در میان نیروهای سیاسی «ظرفیت های جدید» پدید آمده است، بخشی از بدنه اجتماعی عوامل قدرت «مسئله دار» شده اند؛ و بسیار دستاوردهای دیگر که در تاریخ جنبش دموکراسی خواهی ایران از آن ها یاد خواهد شد.
۵۴۹۵۶ - تاریخ انتشار : ۲۲ خرداد ۱٣۹۲