• بیشترین و بالاترین هدف نظام جمهوری اسلامی بهره برداری تبلیغاتی از نشست تهران است، زیرا توان مقابله با کشور های پیرامونی بویژه فدراسیون روسیه را ندارد و بشمارش شکست خود در بازی و رینگ دریای خزر با حسرت می نگرد. جمهوری اسلامی در ضعیف ترین موقعیت دیپلوماسی بسر میبرد ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
سه‌شنبه  ۲۴ مهر ۱٣٨۶ -  ۱۶ اکتبر ۲۰۰۷

بر اساس اعلام رسمی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در ۲۴ مهر ماه( ۱۶ اکتبر) نشست سران کشور های پیرامونی دریای خزر در تهران برگزار می شود. در این نشست بار دیگر سران کشور ها در رابطه با نظام حقوقی دریای خزر گفتگو خواهند کرد. به نظر نمی رسد در این نشست هم به توافقی که مورد پذیرش همگان باشد، دست یابند و شکل نهایی به گفتگو ها بدهند و آن را امضاء و یا تأیید کنند. آنچه برای جمهوری اسلامی مهم است بهره برداری سیاسی از این نشست است که بتواند سران کشور ها از جمله پوتین و نظربایف را در تهران بنمایش بگذارد و به دنیا نشان دهد که در انزوا قرار ندارد در منطقه و جهان جایگاه دارد.
نظام حقوقی دریای خزر نزدیک به دو دهه است که به معظل مهم در روابط خارجی جمهوری اسلامی تبدیل شده و هر روزدر سایه ناتوانی دیپلوماسی جمهوری اسلامی بخشی از منافع ملی از بین می رود و یا محدود تر می شود، تا جاییکه سهم پنجاه درصدی کشور از دریا به حدود یازده تا سیزده درصد تنزل یافته است، این همه در حالی اتفاق افتاده است که ایران از ظرفیت های بزرگی برخوردار بود و می توانست با بهره گیری از آنها و دیپلوماسی فعال از حقوق خود دفاع کند و آن را گسترش دهد.
دریای خزر در چند قرن گذشته بین ایران و روسیه تقسیم شده گاهی در کنترل ایران و گاهی هم در کنترل روسیه قرار گرفته است. در زمان نادر شاه بخش مهمی از دریا به ایران تعلق داشت و نادر آن را دریای ایران می خواند. در زمان پتر کبیر و کشور گشایی روسیه در قفقاز و آسیای مرکزی و در پی شکست های پی در پی ایران در جنگ با روسیه که به عقد دو عهدنامه گلستان( ۱٨۱٣) و ترکمنچای( ۱٨۲٨) منجر شد، دریای خزر در کنترل روسیه قرار گرفت. در ماده هشت از عهدنامه ترکمنچای همه حقوق ایران در دریای خزر به روسیه تزاری واگذار می شود و ایران تنها در بخش ساحلی حق تردد و ماهیگیری بدست می آورد. با انقلاب اکتبر و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی فصل نوینی در روابط ایران با آن کشور پهناور گشوده شد، ماده هشت از عهد نامه ترکمنچای ملغی گردید و ایران از حق کشتیرانی با پرچم خود را در دریای خزر بدست آورد، در مقابل قرار داد ۱۹۲۱ با ایران بسته شد. در فصل پنجم و ششم این قرارداد آمده است که ایران تهد می کند که روس های سفید امکان فعالیت را از این منطقه بر علیه اتحاد جماهیر شوروی را نداشته باشند، این دو فصل همواره مورد مناقشه ایران با اتحاد جماهیر شوروی بوده است. در سال ۱۹۲۷ موافقت نامه ای با اتحاد شوروی به امضاء رسید که در آن صید مشترک و بهره برداری مشترک مطرح گردید. در عهد نامه ۲۵ مارس ۱۹۴۰ قدم های بلند تری برداشته شد و دریای خزر دریای مشترک ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی خوانده شد، در فصل اول حق تساوی دو کشور قید شده، در فصل دوم آمده است که این دریا به روی بیگانگان بسته خواهد بود. در فصل های دیگر ده مایل از مرز هر دو کشور آب داخلی محسوب شده، از صید در آن منطقه خود داری خواهد شد. در سال های بعد نامه های الحاقی به آن افزوده شد، ولی آنچه اهمیت دارد همان معاهده مودت منعقده در سال ۱۹۲۱ و موافقتنامه بازرگانی و ناوبری ایران و شوروی در سال ۱۹۴۰ است.
دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان در شمال ایران نقطه تلاقی آسیای مرکزی و قفقاز است. دریاچه جفرافیای طبیعی ویژه ای دارد، طول دریاچه ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض آن بین ۲۲۰ تا ۵۵۰ کیلو متر است، بنابرین مساحت آن به حدود ۴٣۶۰۰۰ کیلو متر مربع می رسد، عمق آب در بخش های شمالی به ۱۰ تا ۱۲ متر ، در بخش های میانی به ۷۷۰ متر و در بخش جنوبی که مرز های آبی ایران محسوب می شود به ۱۰۰۰ متر می رسد، سطح دریای خزر ۲٨ متر از سطح دریا های آزاد پایین تر است، دور ساحلی دریا به ۶۵۰۰ کیلومتر می رسد که ساحل ایران ۶۵۷ کیلومتر، ترکمنستان ۱۷۶٨ کیلومتر، قزاقستان ۱۹۰۰ کیلومتر، روسیه ۱٣۵۵ و جمهوری آذربایجان با ٨۲۰ کیلومتر در آن سهم دارند. همانگونه که مشاهده می شود دور ساحلی ایران از همه کشور های پیرامونی دریای خزر کمتر است. همزمان با این کمی ساحل عمیق ترین نقطه دریا هم در نزدیکی های ساحل ایران قرار دارد. این ویژگی طبیعی دریا به فعالیت های اقتصادی و سونداژ های نفتی ایران لطمه می زند و هزینه های سونداژ را به شدت بالا می برد. از این رو شرکت های خارجی تمایلی به سرمایه گذاری و یا مشارکت در پروژه های نفتی را در این منطقه از خود نشان نمی دهند.
پژوهشگران بر این باورند که دریای خزر ۱۱۰۰۰ سال پیش از دریای مدیترانه و دریای سیاه جدا شده، باقی مانده دریای ً پاراتئیسً است که به شکل امروزی در آمده است . بیش از ۱۵۰ رودخانه کوچک و بزرگ که بیشتر آنها از مناطق اتحاد جماهیر شوروی سرچشمه می گیرند، به دریای خزر می ریزند. ۷۶ درصد از آب های وردی دریا را رودخانه ولگا و چند روخانه دیگر تأمین می کنند، آبهای ورودی از سوی ایران به ۲ تا ٣درصد می رسد. به هر رو دریای خزر در حمل و نقل دریایی اهمیت ویژه و مهمی برای ایران و کشور های منطقه دارد و نادر آن در پنج کشور ساحلی برای بارگیری و تخلیه آماده است. اهمیت نفت وگاز آنهم هرروز افزایش می یابد از آن رو فعالیت های سیاسی و نظامی در منطقه گسترش می یابد.
در پی انقلاب ۱٣۵۷ رویکرد دیگری در روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد، شورای انقلاب در سال ۱٣۵٨ فصل پنجم و ششم ازمعاهده ۱۹۲۱ را کان لم یکن اعلام کرد و موضوع را به دبیر کل سازمان ملل گزارش کرد و از همین نقطه نظام حقوقی دریای خزر مطرح شد. در روز های نخست سخن پراکنی هایی در رابطه با سهم ایران آغاز شد که آن را خطی بین بندر آستارا تا خلیج حسینقلی خواندند . با فروپاشی شوروی و تشکیل کشور های مستقل در پیرامون دریای خزر شرایط دیگری پیش آمد و تقسیم دریا بین این کشور ها مطرح شد. ایران همواره یاد آور می شد که کشور های جدا شده از ترکیب اتحاد جماهیر شوروی باید به معاهدات ایران و شوروی احترام بگذارند و اجرای موافقتنامه ها برای آنها الزام آور است، شوروی هم در ظاهر با این خواست ایران موافق بود. جمهوری های شوروی در نشست خود در آلماتا در ۲۴ دسامبر ۱۹۹۱ معاهده ای را تصویب کردند که رعایت الزامات معاهدات شوروی را بجا آورند و به آنها پایبند باشند، کشور های ساحلی دریای خزر هم متعهد به اجرای معاهدات منعقد شده از سوی کشور شوراها شدند. ایران از آن استقبال کرد زیرا بر اساس آن به ۵۰ درصد دریای خزر هم در بستر و هم در سطح صاحب می شد. ولی رخداد های بعدی بگونه ی دیگری پیش رفت. کشور های ساحلی به اقدامات دیگری دست زدند، در نتیجه اجلاس وزیران کشور های ساحلی در ۱۲ نوامبر ۱۹۹۶ در عشق آباد تشکیل شد و بار دیگر نظام حقوقی دریای خزر مورد رسیدگی قرار گرفت. در همه این نشست ها نماینده فدراسیون روسیه دوگانه بازی می کرد ، در گوش نماینده ایران می گفت ما پایبند به تعهدات پیشین هستیم، در گوش شهروندان سابق خود هم می گفت، باید باهم باشیم و قرارداد های دوجانبه و یا چند جانبه ببندیم، گویا منتظر گذشت زمان بود که خود را بازیابد.
ایران به استخراج نفت در جمهوری آذربایجان اعتراض می کرد و فعالیت های شرکت های خارجی را در پروژه های نفت و گاز به رسمیت نمی شناخت و توافقنامه بین روسیه و قزاقستان را در دریا باطل می دانست، ولی آنان بدون توجه به خواست های ایران بکار و فعالیت خود ادامه می دادند، و ایران هم از خواست های پیشین خود عقب نشینی می کرد و به تفسیم مشاع بین پنج کشور راضی می شد. در این میان همکاری کشور های ساحلی را در حفظ محیط زیست و ماهی خاویار مطرح می کرد. جمهوری اسلامی بار ها تکرار می کرد که ما خواهان ۲۰ درصد سهم خود در بستر، زیر بستر، آب و فضای بالای آن هستیم ولی توجهی به آن نمی شود و روسیه با بازیابی توان خود به میدان آمده و اقمار پیشین خود را در راستای منافع خود تحریک می کند.
در ژانویه و فوریه ۱۹۹٨ در پی ملاقات سران دو کشور روسیه و قزاقستان تقسیم بستر دریا در بخش شمالی و تهیه کنوانسیونی در رابطه با نظام حقوقی دریای خزر که بعد ها از سوی وزارت امور خارجه قزاقستان تأیید شد نشان داد که آنها توجه چندانی به اعتراض های مکرر ایران ندارند و به کار خود ادامه می دهند. ایران با تمام ظرفیت هایی که در منطقه دارد به علت عدم آگاهی و کار آیی تنها مانده است و با همه تلاش خود قادر به سیاست گذاری های کار ساز و کار آفرین نیست. این در حلی است که بعد از فروپاشی اتحاد شوروی بهترین فرصت بدست آمده بود تا با ایجاد رابطه بین مردم هم زبان و هم تبار دو سوی مرز همبستگی ملل را گسترش دهد و دریای خزر را به دریای دوستی ملل ساکن در این گستره تبدیل کند. بازار های مرزی بوجود آورد، مردمی که هم زبان و هم فرهنگ هستند و می توانند به سادگی به تفاهم برسند به گسترش و توسعه اقتصادی و فرهنگی یاری رسانند. در ایجاد نظم نوین و حل بحران موثر باشند.
در سال های اخیر بویژه در دو سال گذشته بار دیگر نظام حقوقی دریای خزر از اهمیت بیشتری برخوردار شده ، در اجلاس وزرای امور خارجه کشور های پیرامونی دریای خزر و یا سران کشور ها مطرح شده است. هر چند در پی هر نشستی گفتگوی کارشناسی آغاز شده و به نتیجه نرسیده است ولیکن ادامه کار به نشست های بعدی موکول شده و بیشر نشست ها جنبه تبلیغات بخود گرفته است. آخرین نشست در تهران است که برای ایران از اهمیت فراوانی برخوردار است. جمهوری اسلامی از هفته ها پیش تبلیغات وسیع و گسترده ای را در سطح کشور و جهان آغاز کرده که به دنیا نشان دهد که در انزوای سیاسی نیست و قادر است سران کشور های مهم مثل فدراسیون روسیه و دیگران را در تهران گرد آورد و با آنها گفتگو کند. ایران پیش از آغاز نشست و مذاکرات یادآور شده که به آینده و پایان نشست و نتیجه آن خوشبین نیست و کار کارشناسی ادامه خواهد یافت. در این میان فدراسیون روسیه با الگو برداری از دکترین مونرو رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا که خود را حافظ کانال پاناما و دریای کاراییب می دانست و دخالت در آن را با منافع خود مغایر می خواند به دریای خزر می نگرد و برای رسیدن به منافع خود از هیچ اقدامی فروگذاری نمی کند. بنابرین همه اقدامات پوتین در این راستا خواهد بود، از ضعف جمهوری اسلامی که با چندین قطعنامه تحریم شده و با خطر نظامی هم روبرو است، آگاهی دارد. از این رو با در خواست تشدید تحریم ها در شرایط فعلی مخالفت کرد تا خوشنودی تهران را قبل از سفر فراهم آورد. ولی به نظر نمی رسد در نهایت با تشدید تحریم ها در ماه نوامبر مخالفت کند.
جمهوری اسلامی در راستای باور های خویش به رسالت جهانی می اندیشد، به منافع ملی ایرانیان در دریای خزر توجه چندانی ندارد، این در حالی است که میلیون ها ایرانی در حاشیه ی این دریا می توانند از نعمت های نهفته در این دریا بهره مند شوند، برای میلیون ها ایرانی در بخش توریسم امکان اشتغال بوجود آید و بخش شمالی کشور از تحرک لازم در راستای توسعه اقتصادی و اجتماعی برخوردار شود. بنظر نمی رسد که جمهوری اسلامی در این راستا عمل کند، بیشترین و بالاترین هدف نظام جمهوری اسلامی بهره برداری تبلیغاتی از نشست تهران است، زیرا توان مقابله با کشور های پیرامونی بویژه فدراسیون روسیه را ندارد و بشمارش شکست خود در بازی و رینگ دریای خزر با حسرت می نگرد. جمهوری اسلامی در ضعیف ترین موقعیت دیپلوماسی بسر میبرد، در سیاست داخلی و خارجی خود ناتوان است. دریای خزر از اهمیت جهانی برخوردار است، بیش از ۶۶۰ میلیارد بشکه نفت و گاز در بستر این دریا نهفته است، این مقدار انرژی توجه جهانیان را به خود جلب کرده است، از این رو تنش و بحران در این منطقه در آینده هم ادامه خواهد یافت...

سوئد. دکتر محمد حسین یحیایی