اخبار روز: www.iran-chabar.de
شنبه  ۱۷ آذر ۱٣٨۶ -  ٨ دسامبر ۲۰۰۷

در این مجال بر آنم تا ابتدا دو وجه جنبش دانشجویی در دوران کنونی را برشمارم. و سپس شمایل ترکیبی جنبش دانشجویی ایران را به نمایش بگذارم. سعی می کنم با بر شمردن خصوصیات و ویژگی های جنبش دانشجویی ایران؛ وجوه برجسته آن را نمایان سازم. یکی از این وجوه شامل اهداف مربوط به «مطالبات تاریخی» است که وجه سیاسی ـ اجتماعی جنبش دانشجویی را رقم می زند، وجه دوم مطالبات صنفی مربوط به «تلاش برای زندگی بهتر» می باشد.
تا از موضوعیت ساقط شدن کامل وجه تاریخی، مطالبات دائمی جنبش، آزادی ، دموکراسی، حقوق بشر و عدالت اجتماعی خواهد بود، در کنار آن مطالبات موسمی وصنفی جنبش دانشجویی نیز در چارچوب «نگاه به زندگی بهتر» دانشجویان را به کنش وا می‌دارد. این دو وجه مکمل و هادی و یاری رسان یکدگر می باشند.
   الف) وجه صنفی: جنبش دانشجویی در نهاد مدرنی به نام دانشگاه و در عصر تلاش برای زندگی بهتر بنا شده است. وقوع در این مکان و زمان، اهداف گذرا و در عین حال مهمی را برای حاملان جنبش به وجود می‌آورد. این اهداف را می توان به عنوان وجه صنفی جنبش دانشجویی با هدف تلاش برای زندگی بهتر شناسایی و معرفی کرد. جنبش دانشجویی در وجه صنفی معطوف به تغییر ساختار نیست و عاملین و حاملین آن از طریق تبدیل نیازهای بالقوه خود و دیگران به نیازهای بالفعل، جنبش را در مسیر منتهی به ایستگاه هدف هدایت می‌کنند. تلاش برای ارتقاء سطح زندگی و خواست خدمات درخور ممکن است به سازمان و گفتمانی نیاز نداشته باشد. هر از گاهی نیازی سر بر می‌آورد که عامل حرکت و جوششی می‌شود. تامین نیاز مساوی رسیدن به هدف است، جنبش فروکش می‌کند، اما در زمان دیگری برای نیاز دیگری سر بر می‌آورد. به عبارت دیگر جنبش به صورت پنهانی و آرام می‌خزد تا روزی دیگر و برای هدفی دیگر سر بر‌آورد.
نگاه به زندگی بهتر، جنبش دانشجویی را به مثابه جنبشی مدرن مطرح می‌کند. سبک زندگی دانشجویی مطالبه خاص خود را می‌طلبد که ناشی از حضور مستمر در نهاد مدرن دانشگاه است. به عبارت دیگر جنبش دانشجویی در درون نهاد مدرنی به نام دانشگاه عمل می‌کند که پذیرای قشرهای متفاوتی از جوانان با ویژگیهای شخصیتی، فرهنگی و دینیِ متعلق به خاستگاههای مختلف اجتماعی است. سرعت فزاینده‌ی گسترش آگاهی همراه با تغییر و تحولات جهان مدرن این جوانان را با چالشهای اساسی در قبال هویتشان مواجه ساخته است. از این رو آنان در کنار تحصیل علم و دانش به طور مداوم در پی بازاندیشی در هویت فردی و جمعی خویش هستند. دانشجویان از خلال بازاندیشی در هویت خویش با مطالباتی مواجه می‌شوند که عموماً تلاش برای ارتقاء سطح زندگی روزمره آنان را در برمی‌گیرد.
در وجه صنفی، جنبش دانشجویی بیانگر علایق و نگرانیهای خود در ارتباط با ماهیت دانشگاه، همراه با اعتراض نسبت به وضعیت اخلاقی حاکم بر جو عمومی محل وقوع جنبش است. در این وجه محدودیتهای سازمانی رنگ می‌بازد و عموم دانشجویان خود را با مسئله جنبش درگیر می‌یابند و در نتیجه به آن می‌پیوندند. سیاست اعتراض سمبلیک و عمل به شیوه‌های باز و غیر رسمی به همراه عدم توجه به سلسله مراتب و اتکاء به رسانه‌های جمعی از دیگر ویژگی های جنبش دانشجویی در وجه صنفی و با هدف زندگی بهتر است. ایجاد و گسترش فضاهای دموکراتیک در داخل دانشگاه جهت گفتگو، توجه به کیفیت زندگی صنف دانشجو، اعتراض به قوانین تبعیض آمیز میان دختران و پسران، اعتراض به ستاره دار کردن پیدا و پنهان دانشجویان منتقد، اعتراض به اخراج و ممانعت از تحصیل دانشجویان و اساتید دگر اندیش، اعتراض به زندانی کردن دانشجویان منقد و دگراندیش، اعتراض به برخوردهای حذفی و امنیتی با فعالین دانشجویی، اعتراض به عملکرد امنیتی کمیته های انظباطی، اعتراض و پایداری در برابر تحدید حیات تشکل های مستقل دانشجویی، اعتراض به پایین بودن سطح کیفی زندگی روزمره در محیط های دانشگاهی، اعتراض به پایین بودن کیفیت آموزشی در دانشگاه ها، اعتراض به قوانین دست و پاگیر آموزشی و محدودیتهای بورکراتیک، اعتراض به فقدان آزادی های آکادمیک و اعتراض به نبود آزادی‌‌های مدنی در داخل دانشگاه از مصادیق مطالبات جنبش دانشجویی در وجه صنفی است.
    ب) وجه سیاسی ـ اجتماعی: از اعزام سفیران علم جوی ایران به فرنگ و تاسیس دارالفنون در عهد قاجار (۱۲۲۶ ش) تا تشکیل اولین نهاد مدرن آموزشی در دوران رضا شاه (۱٣۱٣ ش) و گسترش حضور زنان در دانشگاه طی سالهای بعد از انقلاب (۱٣۵۷ ش) دانشجویان و دانش‌پژوهان حامل مطالبات بنیادین ایرانیان بوده‌اند. اما هیچ وقت نتوانسته‌اند ضربه نهایی را بر پیکره استبداد وارد سازند و خود را از شر مقدس تلاش برای استقلال، آزادی، دموکراسی، عدالت اجتماعی و حقوق بشر برای ملت و میهن رها سازند. در تحلیل وجه سیاسی ـ اجتماعی جنبش دانشجویی ایران باید به رسالت تاریخی آن توجه داشت. هر جنبشی برای ایفای نقش تاریخی خود واجد پنج ویژگی جنبش‌های اجتماعی است.
جنبش دانشجویی ایران در وجه سیاسی ـ اجتماعی اش و در زمان کنونی بر مبنای شکافی بنا شده است که حول آن مطالبات اش را پیگیری می‌کند. شکاف و دوگانگی بین دموکراسی و اقتدارگرایی مهمترین شکافی است که طی چند ده سال اخیر توسط روشنفکران و نظریه‌پردازان مسائل ایران تبیین شده است. در واقع می‌توان شکاف و دوگانگی بین دموکراسی و اقتدارگرایی را با توجه به فراز و فرودهای فرایند ترمیم این شکاف به نفع مردم و دموکراسی، مولد و در عین حال جستجوگر گفتمان برای جنبش دانشجویی دانست.
گفتمان حاکم بر وجه سیاسی ـ اجتماعی جنبش دانشجویی در سالیان اخیر بر آن بوده است تا از طریق تقویت عرصه عمومیِ جامعه مدنی به سمت تحقق اهداف تاریخی خویش حرکت کند. شیوه عمل در چارچوب این گفتمان؛ مبارزه مسالمت‌آمیز مدنی است. در این نوع مبارزه کاربرد خشونت تقبیح می‌شود و راه رسیدن به هدف از طریق راهکارهایی نظیر: تشکیل گروه‌های فشار غیر رسمی، عدم همکاری با جریانهای مقاوم در برابر تغییر، افشاگری، انتشار بیانیه‌ها و نامه‌های سرگشاده، تشکیل تشکلها و NGOها با هدف گسترش و تعمیق آگاهی، دنبال می‌شود. در عرصه عمومی توجه به اقلیتها و خرده فرهنگ های اجتماعی و سیاسی از طریق برقراری ارتباط با آنها جهت آگاه کردنشان نسبت به امکان بهبود کیفیت زندگی‌شان مطرح می‌شود. در چارچوب این گفتمان است که دفتر تحکیم وحدت و انجمن های اسلامی به دنبال ارتباط با جنبش های اجتماعی زنان، کارگران، معلمان و هویت طلبان بر می آید.
حاملان وجه سیاسی جنبش دانشجویی کنشگران دانشجوی مومن به آزادی، دموکراسی، حقوق بشر و عدالت اجتماعی هستند. این حاملان با خاستگاه های اجتماعی متفاوت، از پایین ترین لایه‌های اجتماعی تا بالاترین آن را در بر می‌گیرند. پراکنش پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی دانشجویان آنها را در برابر نیازها و مطالبات قشرهای متفاوت مردم قرار داده است. به طوری که جامعه از آنان انتظار شنیدن و بیان مطالبات خویش را دارد. دانشجویان با استفاده از این فرصت همواره به تعمیق و گسترش آگاهی در خاستگاه های اجتماعی خویش می پردازند. در واقع ارتباط دانشجویان با لایه های اجتماعی به آنان شمایل کنشگران سیاسی ـ اجتماعی را بخشیده است. این ارتباط که در عرصه عمومی به وقوع می پیوندد فرصت مناسبی را جهت ارتباط کنشگران دانشجو با جامعه و فعالین اجتماعی فراهم ساخته است.
سازمانِ این وجه از جنبش دانشجویی همچنان «دفتر تحکیم وحدت» و انجمنهای اسلامی عضو آن هستند. هرچند اقدامات سرکوبگرانه و در عین حال مهندسی شده ای در جهت ایجاد مانع در مسیر دفتر تحکیم و انجمن های اسلامی صورت گرفته است، اما تعمیق مطالبات سیاسی ـ اجتماعی در ناخودآگاه و وجدان همبستگی ساز دانشجویان در کنار سیالیت موجود در انجمن های اسلامی این تلاش ها و اقدامات را با شکست مواجه ساخته است.
جنبش دانشجویی ایران توجه دارد که نیروهایی در برابر مطالبات سیاسی ـ اجتماعی، و به تبع آن تفوق دموکراسی بر اقتدار گرایی مقاومت می کنند. تجربه جنبش دانشجویی در مواجه با حاکمیت نشان داده است که این جنبش با اتخاذ عقلانیت استراتژیک ـ که در آن نیروهای مقابل، صاحب طرح و برنامه در جهت منافع خویش قلمداد می‌شوند، ـ توانسته است ضمن بقاء به اهداف خویش نیز نزدیک‌تر شود. عقلانیت استراتژیک جنبش به حاملین خویش گوش زد می کند که می‌توانند با خوانش بازی حاکمیت و طرح ریزی استراتژی و تاکتیک های مقتضی، بیش از پیش به اهداف خود نزدیک‌تر شود.
   آمیزش دو وجه: در تحلیل جنبش دانشجویی ایران در دوران کنونی باید هر دو وجه پیش گفته را توامان مورد بحث و تحلیل قرار داد. توجه توامان به مطالبات سیاسی ـ اجتماعی و مطالبات صنفی ویژگی شاخص جنبش دانشجویی ایران در دوران کنونی است. در نگاه ترکیبی، جنبش دانشجویی در جایگاه یکی از اجزای عرصه عمومی با ترکیب مطالبات صنفی و سیاسی ـ اجتماعی، شکل نوینی از روابط دموکراتیک را در تمامی وجوه زندگی و فعالیتهای دانشجویی رقم می‌زند. در این نگاه شاهد استثمار جنبش دانشجویی توسط احزاب و دولت نخواهیم بود، چرا که جنبش با نگاه به زندگی بهتر و فقط جهت تسهیل در پیگیری مطالبات تاریخی خود در پی برقراری ارتباط متوازن با احزاب و گروههای سیاسی خارج از دانشگاه بر می‌آید. این ارتباط نه در عرصه نابرابر قدرت و سیاست که در عرصه عمومی شکل می‌گیرد. در نگاه ترکیبی به هیچ وجه مطالبات صنفی و نگاه به زندگی بهتر مغفول نمی‌ماند. و تلاش برای ارتقای کیفیت زندگی دانشجویی به صورت فزاینده‌ای جایگاه خویش را در جنبش باز می‌یابد. همچنین مطرح شدن همزمان این دو وجه در عرصه عمومی، زمینه را برای برقراری ارتباط تکمیلی بین آنها فراهم می‌سازد. به عنوان مثال : تلاش برای تحقق دموکراسی در بستر عرصه عمومی فضا را برای استقلال دانشگاه فراهم می‌کند. همان طور که مطرح شدن نارسایی‌های صنفی و رفاهی نیز زمینه بسیج دانشجویان با گرایش های سیاسی گوناگون را جهت پاسخگو کردن مسئولان در قبال مسئولیتشان فراهم می‌کند. با نگاه ترکیبی، جنبش دانشجویی در جایگاه یکی از ارکان جامعه مدنی قدرت حاکم را نقد و اقتدار آن را به چالش می‌کشد. طرح مطالبات فزاینده و متنوع دانشجویان در این مدل، جنبش دانشجویی را از پشتوانه لازم جهت کنش سیاسی برخوردار می‌کند. فعالیت دانشجویی در زمینه‌های صنفی، با نگاه به زندگی بهتر به ارتقاء امر سیاسی نزد آن دسته از دانشجویانی می‌انجامد که در وهله نخست نسبت به مطالبات سیاسی ـ اجتماعی جنبش اهتمامی نمی‌ورزند. در جامعه‌ای که حاکمیت با دست اندازی بر تمام وجوه زندگی مردم سعی در شکل دهی به آراء، افکار و اخلاقیات آنان دارد، طبیعی است که طرح مطالباتی هر چند صنفی توسط دانشجویان و دیگر اقشار جامعه، ناگزیر آنان را به انتقاد از حوزه سیاسی و قدرت وا می‌دارد. در اینجاست که نقادی جنبش دانشجویی از هر چیز، نه برای نقد و نه نقدی آکادمیک در حیطه آنچه که در آموزشهای رسمی می‌آموزد، بلکه صورت نقدی برای فراتر رفتن از مرحله اجتماعی خاص به سوی مرحله‌ای تکامل یافته‌تر را به خود می گیرد. که همان نیل نهایی به جامعه‌ای آزاد و دموکراتیک است. در نقد از این منظر ساختارهای سنتی و منحطِ اجتماعی و سیاسی مورد چالش جدی واقع و برای رفع مشکلات و مسائل به جای پرداختن به ظاهر قضایا و ترمیم نما به ریشه‌های آنها پرداخته می‌شود. جنبش دانشجویی با پرداختن به مطالبات مربوط به ارتقاء سطح زندگی روزمره دانشجویان خواهان پاسخگویی حاکمیت در برابر حجم عظیمی از مطالبات می‌شودکه در ظاهر ربطی به امر سیاسی ندارد. با توجه به ناتوانی حاکمیت در پاسخ گویی به هجم عظیم مطالبات، جنبش دانشجویی از این طریق ضمن روشنگری و آگاه‌سازی، به سازماندهی دانشجویان جهت اعتراض مسالمت‌آمیز نسبت به ساخت سیاسی غیر دموکراتیک و غیر پاسخگو می‌پردازد. در اینجا کسب اعتماد و همراهی دانشجویان باید با کاهش فزاینده بوروکراسی حاکم بر جنبش همراه باشد تا زمینه مشارکت افراد بیشتری جهت حرکت به سمت اهداف فراهم شود. در پایان تاکید می کنم که در نگاه دو وجهی به جنبش دانشجویی ایران در دوران کنونی؛ تلاش برای استقرار دانشگاه منتقد قدرت به همراه عرصه عمومی قدرتمند به عنوان دو واقعیت ماهیتاً مستقل از حیطه قدرت دولت، ضامن بقاء و فراهم کننده زمینه تحقق مطالبات تاریخی و غیر تاریخی جنبش دانشجویی است.
آن چه گفته شد مدعای بنده در خصوص جنبش دانشجویی در دوران کنونی بود.
آزاد و سربلند باشید
مجتبی بیات ـ ۱۷/۹/۱٣٨۶
www.iist.blogfa.com
bayatmojtaba@gmail.com


* متن سخنرانی ارائه شده در سمینار «امروز و فردای جنبش دانشجویی» که توسط انجمن اسلامی دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در تاریخ ۱۷/۹/۱٣٨۶ برگزار شد.