• جشن کریسمس با دو گیاه پیوند خورده است. درخت کاج، و بوته ی داروش. هردو ی این گیاهان به نوعی سمبول و فرانمود و نشانه ی زندگی و روح حیات اند ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
يکشنبه  ۲ دی ۱٣٨۶ -  ۲٣ دسامبر ۲۰۰۷

جشن کریسمس با دو گیاه پیوند خورده است. درخت کاج، و بوته ی داروش. هردو ی این گیاهان به نوعی سمبول و فرانمود و نشانه ی زندگی و روح حیات اند.
***
درخت کاج

برخلاف تصور عوام، درخت کاج از ابتدا در مراسم کریسمس به کار نمی رفته است. تنها از قرن شانزدهم میلادی به بعد است که سر و کله ی درخت کاج در جشن کریسمس پیدا می شود. بانی این کار نیز کشیشی به نام مارتین لوتر بوده است. لوتر همان کشیش اصلاح طلبی ست که نهضت پروتستان را در دین مسیح بنیان نهاد. آورده اند که لوتر در شب عید کریسمس، هنگامی که قدم زنان به سوی خانه اش می رفته است، چشمش به درختی می افتد که ستارگان از لابلای شاخه هایش به زیبایی چشمک می زدند. لوتر فریفته ی این منظره ی باشکوه می شود و برای آن که دیگران را نیز در این تجربه شریک کند، درخت کاجی را می برد و آن را به خانه اش می برد. لوتر به جای ستارگان چشمک زن، چندین وچند شمع را به این درخت آویزان می کند. از آن زمان به بعد، مراسم تزیین درخت کاج در جشن کریسمس، معمول می شود. تزیین درخت کریسمس، یک سنت اروپایی قرن شانزدهمی است که بعد ها به وسیله ی سربازان آلمانی که در جنگ های استقلال آمریکا، دوشادوش آمریکاییان می جنگیدند، به سرزمین آمریکا وارد می شود و امروزه در اقصی نقاط ایلات متحده رواج دارد.

درخت کاج از گروه درختان همیشه سبز است و برخلاف درختان دیگر مانند سیب و گلابی و آلو و غیره، برگ های آن در پاییز زرد نمی شود و نمی ریزد. برگ های درخت کاج در سرمای زمستان و در برف و بوران ، همچنان شاداب و سبز باقی می ماند. در فصلی که بیشتر درختان زرد و پژمرده و مرده اند، درخت کاج، سبز و شاداب و زنده است. کاج رمز زندگی است. کاج، سمبول حیات است. آوردن درخت کاج به خانه، نوعی جادوی سرایتی است تا بر اثر مجاورت با این درخت سرسبز، خاصیت سرزندگی و حیات، از درخت به آدم منتقل شود. همان طور که بر اثر مجاورت با گل ، عطر گل به آدم سرایت می کند، آدمی انتظار دارد که بر اثر مجاورت با کاج نیز، خاصیت سرسبزی و سرزندگی، از درخت به او سرایت کند. آویختن شمع به درخت نیز به این سمبولیسم کمک می کند، زیرا شعله ی شمع، سمبول گرما ی زندگی است.

از منظردیگر، مراسم آوردن کاج به خانه و آویختن شمع به شاخه های آن، نوعی جادوی تقلیدی نیز به شمار می رود.   در جادوی تقلیدی، جادوگر می کوشد با انجام مناسکی، طبیعت را مجبور کند تا از او تقلید کند. جادوگر می گوید همان طور که من این درخت سرسبز را به خانه آورده ام و آن را با گرمای شمع آذین بسته ام، تو ای طبیعت نیز از این کار من تقلید کند و مانند این درخت، هرچه زودتر سرسبز شو و از زمستان در گذر و بهاری شو.

در مراسم تزیین درخت کریسمس، ما با دونوع جادو سر و کار داریم: جادوی تقلیدی و جادوی سرایتی. در جادوی سرایتی، جادوگر می کوشد تا از راه تماس با یک جسم مقدس و یا از راه طواف به گرد یک ضریح مقدس، مقداری از خاصیت باروری و برکت را، از راه تماس و یا از طریق نیروی گریز از مرکز، از آن جسم به خود منتقل کند. جادوی سرایتی، مانند علم، بر مشاهده استوار است. جادوگر مشاهده می کند که مثلا با تماس با یک جسم خوش بو، مانند گل، می تواند بوی خوش گل را از راه تماس و سرایت از گل به خود منتقل کند. او این موضوع را به همه ی امور تعمیم می دهد و فکر می کند که می تواند با دست مالیدن به شاخ و برگ درخت، مقداری از نیروی باروری و برکت درخت را از راه تماس و سرایت، از درخت به خود منتقل کند. همه ی مراسم و سنت های زیارتی در ایران براین مکانیسم جادویی، یعنی بر اساس جادوی سرایتی، ساخته شده است. هدف اصلی این مراسم، انتقال نیروی باروری و برکت از ضریح مقدس به شخص زیارت کننده است.

جادو، برادر دو قلوی علم است. جادو، مانند علم، بر مشاهده و کشف رابطه ی علت و معلولی بین پدیده های طبیعی، استوار است. جادو با مذهب که بر نیروهای آسمانی و لاهوتی استوار است، تفاوت عمده دارد. در عصر جادو یعنی در زمانی که هنوز خدایان از زمین به آسمان نرفته بودند، آدمیان، برای بر آورده شدن خواسته هایشان، به جای آن که به آسمان و نیروهای آسمانی متوسل شوند، سعی می کردند با تکیه بر زمین و نیروهای زمینی به خواسته های خود برسند. جادو، از این نظر، یعنی از نظر تکیه زدن بر نیروهای زمینی و ناسوتی، برادر دوقلوی علم است و با مذهب که خوارکننده ی آدمی ست، تفاوت بسیار دارد.

بگذارید با آوردن مثالی این موضوع را روشن کنم.

در طبیعت اگر مقداری خاک درمجاورت گلبرگ های گل خوشبویی قرار بگیرد، عطر گل و خاصیت خوشبویی آن از گل به خاک سرایت می کند. این پدیده، که سعدی نیزدر داستان "گلی خوشبوی در حمام روزی / رسید از دست محبوبی به دستم" به آن اشاره کرده است، یک پدیده ی زمینی است و از قوانین فیزیکی پیروی می کند. در این جا یک رابطه ی علت و معلولی بین مجاورت و تماس با گل و خوشبو شدن خاک مشاهده می شود. اگر این پدیده ی طبیعی، یعنی "سرایت عطر گل بر اثر مجاورت و تماس" را به سایر امور، مانند مجاورت و همنشینی یک دختر مجرد با یک تازه عروس، تعمیم بدهیم، به جادوی سرایتی می رسیم و مانند عوام معتقد می شویم که "ینگه شدن باعث سفید بختی است"

در نمونه ی بالا، اثری از توسل به آسمان و خدایان آسمانی برای سفید بختی مشاهده نمی شود. ینگه ی عروس، به جای توسل به آسمان و التماس و ندبه به درگاه خدایان،سعی می کند از راه های زمینی و با نشست و برخاست با تازه عروس جوان، خاصیت سفید بختی را، از راه جادوی سرایتی، از تازه عروس به خودش منتقل کند. عوام در ذهن خود استدلال می کنند که همان طور که بر اثر همنشینی با گل نوشکفته، عطر گل به انسان منتقل می شود؛ بنابراین بر اثر همنشینی با عروس نوشکفته نیز خاصیت سفید بختی او به انسان سرایت خواهد کرد. ینگه ی عروس می خواهد از راهی کاملا زمینی و این-جهانی و دنیوی و ناسوتی، و نه آسمانی و آن-جهانی و مذهبی و لاهوتی ، خود را سفید بخت کند.

اگر "عقیده ی سخیفه" ی سفید بخت شدن ینگه ی عروس را که بر اصول جادویی استوار است، با داستان کمال همنشین سعدی که بر اصول علمی استوار است، مقایسه کنیم، متوجه می شویم که هردوی آ ن ها از رابطه ی علت و معلولی بین پدیده های طبیعی سرچشمه گرفته است. سعدی روایت می کند که یک روز، در حمام، گِل (با کسره ی گاف) خوشبویی از دست محبوبی به دستم رسید. از گِل پرسیدم که تو مشک و یا عبیری که از بوی دلاویز تو مست ام؟ گِل پاسخ داد که من گِلی ناچیز بودم، اما مدتی با گل (با ضمه ی گاف) نشستم. در اثر تماس و مجاورت با گل ، عطر وبوی خوش او به من سرایت کرد و مرا خوشبو ساخت و گرنه من همان خاکم که هستم.

گِلی خوشبوی، در حمام، روزی / رسید از دست محبوبی، به دستم.
بدو گفتم که: "مشکی یا عبیری، / که از بوی دلاویر تو مستم؟"
بگفتا: " من گِلی ناچیز بودم، / ولیکن مدتی با گل نشستم.
کمال همنشین در من اثر کرد /وگرنه، من همان خاکم که هستم."

عوام معتقدند که اگر گلی ناچیز می تواند مدتی با گل بنشیند و کمال همنشین در او اثر کند، بنابراین دختری مجرد نیز می تواند مدتی با تازه عروس جوانی بنشیند و انتظار داشته باشد که کمال همنشین در او اثر کند و او نیز بزودی عروس شود.
***
بوته ی داروش یا "می سل تو" Mistletoe   

در عید کریسمس، ازبوته ی داروش یا "می سل تو"، دسته گلی درست می کنند و آن را به دیوارخانه آویزان می کنند و عشاق، همدیگر را در زیر این دسته گل، می بوسند. به این ترتیب بوته ی داروش نیز با عشق و دلدادگی و بوس و کنار ارتباط دارد و سمبول و فرانمود و نشانه ی زندگی است. بوس و کنار عشاق، نوعی جادوی تقلیدی است و هدف از آن این است که طبیعت را مجبور کند تا او نیز به تقلید از دلدادگان، به باروری و زایایی به نشیند. بوسه ی های عید کریسمس نیز مانند بوسه های عید نوروز، نسخه ی بهداشتی شده ی جادوی باروری ست که در عصر جادو در معابد بین النهرین به صورت جماع مقدس اجرا می شده است و در این مراسم جادویی، کاهن معبد درروی سکوی مخصوصی با فاحشه ی مقدس هم آغوش می شده است، رسمی که در معابد آناهیتای خودمان نیز متداول بوده است. رسم صیغه شدن زنان بیوه در هنگام زیارت اماکن متبرکه در ایران نیز ریشه در آیین بین النهرینی جماع مقدس دارد.

داستان بوته ی داروش نیز داستان جالبی است. داروش، در حقیقت، نوعی بوته ی انگلی است که معمولا به درخت بلوط می چسبد و شیره ی درخت بلوط را می مکد و سرانجام باعث می شود که درخت بلوط خشک شود و بمیرد. بوته ی داروش در حقیقت قاتل و کشنده ی بلوط است. اما چون پس از مرگ بلوط، مدتی به صورت شاداب و سرسبز، بر روی تنه ی خشیکده ی بلوط، به زندگی خود ادامه می دهد، عوام فکر می کنند که این روح درخت بلوط است که پس از مرگ بلوط، زنده مانده است. این اعتقاد عوام باعث شده است که بوته ی انگل و درخت کش داروش، به عنوان سمبول روح درختی وارد مراسم کریسمس بشود.

اعتقاد به روح درختی و این که روح باروری و برکت در تنه ی درختان زندگی می کند، متعلق به عصر جادو ست. عصر جادو پیش از عصر مذهب بوده است و همان طور که در این مقاله نشان دادم، بیشترمراسم مذهبی، ازسنت های عصر جادو سرچشمه گرفته اند. این گونه حرکات و اعما ل، نشان می دهد که چگونه انسان های عصر علم، پس از گذشت هزاران سال، همچنان به رسم ها و سنت ها ی عصر جادو دلبسته اند.

Abbas.Ahmadi@MailCity.Com