• در طول تاریخ مردان و زنان بسیاری برای از بین بردن تبعیض و برقراری عدالت مبارزه کرده و می‏کنند اما متاسفانه جز در انگشت شماری از جوامع آنهم بطور نسبی موفقیتی در این راستا حاصل نشده است. علت این دشواری می تواند این باشد که این ویژگی یکی از تبعات غریزه «صیانت نفس» در انسان است و مبارزه با ویژگیهای غریزی دشوار است ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
يکشنبه  ٣۰ دی ۱٣٨۶ -  ۲۰ ژانويه ۲۰۰٨

قبل از شروع

- اگر وقتی برای اولین بار کسی را به ما معرفی می کنند بلافاصله و به‏گونه ای غیرارادی او را در پله‏ای از پلکان هرم اجتماعی که در ذهن خود داریم قرار می دهیم و رفتار و گفتارمان بر مبنای فاصله‏ای که این فرد در این هرم با ما دارد تنظیم می‏شود؟
- اگر میزان و نحوه پذیرایی ما از یک کارمند جزء یا یک فامیل نادار همانگونه نیست که از رئیس اداره یا یک قوم و خویش ثروتمند (۱)،
- اگر از نام بعضی از مشاغل به‏عنوان ناسزا و یا ابزاری جهت تحقیر افراد استفاده می کنیم (برای مثال از کلمات حمال، عمله، بقال، قصاب و مرده‏شوی و... )،
- اگر برای کوچک کردن مردان آنها را به صفات زنانه و برای تعریف از زنان آنها را به صفات مردانه متصف می کنیم،
- اگر از کلمه "بچه" برای تحقیر بزرگتر ها استفاده می کنیم،
- اگر در چشم ما مهندس، محترم‏تر از بقال، تهرانی بالاتر از شهرستانی، شهری برتر از دهاتی، افغانی و عراقی و پاکستانی کمتر از فرانسوی و آلمانی و امریکایی است،
- اگر هوش بعضی از اقلیتهای قومی و نجابت بعضی دیگر را با نقل داستانهای کوتاه تحت عنوان جوک زیر سوال می بریم و لهجه آنان را به سخره می گیریم (۲)،
- و بالاخره اگر در جامعه‍ی ما هر کس با مُهری، لقبی و عنوانی خود را از دیگری متمایز نموده و در رأس هرم کوچکی که ساخته قرار داده و بین خود و دیگران دیوارهای نامرئی کشیده است، به‏عنوان مثال در ادارات و سازمان‏ها با عناوینی چون رئیس و مدیر، در دانشگاه با عناوینی چون پروفسور، استاد، دکتر و مهندس، مردم عادی با القابی چون حاجی، کربلایی، مشهدی و حتی عارفان که مکتب و مسلکشان در نفی برتری و کهتری انسان‏هاست با قطب، پیر، شیخ و مراد،
عجب نیست چرا که جامعه عدالتمند انسان عادل در خود می پروراند و جامعه غیر عدالتمند انسان تبعیض گر.    (٣)
                                                          ****
«من نمی‏دانم که چرا می‏گویند
اسب حیوان نجیبی است، کبوتر زیباست‏
و چرا در قفس هیچ‏ کسی کرکس نیست‏
گل شبدر چه کم از لاله‍ی قرمز دارد
چشم‏ها را باید شست‏
جور دیگر باید دید» (سهراب سپهری)

در کلیه جوامع، انسانها از جهات گوناگونی منجمله جنس، سن، نژاد، مذهب، قیافه ظاهری، قدرت بدنی، بهره‍ی هوشی و استعدادها از یکدیگر متفاوتند. رفتار غیر یکسان (معمولا تحقیر آمیز) افراد با یکدیگر به دلیل این تفاوتها تبعیض نامیده می شود.
انسانی که از تبعیض رنج می‏برد نمی‏تواند استعدادهای بالقوه‍ی خود را به فعل برساند و ارتباط سالمی با دیگران داشته و نهایتاً در سرنوشت جامعه‍ی خویش نقشی سازنده به‏عهده گیرد.
تاریخ بشر سراسر آغشته به تبعیض بوده است؛ تبعیض بین سیاه و سفید (تبعیض نژادی)، تبعیض بین زن و مرد(تبعیض جنسی)، تبعیض بین کوچک و بزرگ (تبعیض سنی)، تبعیض بین ثروتمند و فقیر (تبعیض طبقاتی) و در یک کلام تبعیض بین قدرتمند و ضعیف.
در طول تاریخ مردان و زنان بسیاری برای از بین بردن تبعیض و برقراری عدالت مبارزه کرده و می‏کنند اما متاسفانه جز در انگشت شماری از جوامع آنهم بطور نسبی موفقیتی در این راستا حاصل نشده است (۴). علت این دشواری می تواند این باشد که این ویژگی یکی از تبعات غریزه «صیانت نفس» در انسان است و مبارزه با ویژگیهای غریزی دشوار است. (۵)

صیانت نفس از فرزند من، خانواده‍ی من و فامیل و دوست من شروع و به همسایه و همشهری، هم‏دین و هم‏مسلک من رسیده و سر از هموطن من یا (ناسیونالیسم) در می‏آورد و نهایتاً به نژاد من یا نژادپرستی (راسیسم) ختم می‏شود. آری چشم‏ها را باید شست و جور دیگر باید دید اما جور دیگر دیدن کار چندان ساده‏ای نیست به خصوص در جوامعی که قانونی از حقوق فردی انسانها دفاع نمی کند. در این جوامع مردم مجبور می شوند که در جهت بدست آوردن امنیت از هر نوع آن به افراد قدرتمندتر از خود باج داده و محبت آنها را به خود جلب نمایند. در این راستا جلب رضایت از طریق زبانی (استفاده از کلمات زیبا و ستایش انگیز)، رفتاری (تعظیم و تکریم و دست بوسی) و مادی (دادن هدیه و رشوه)، امری اجتناب ناپذیر می شود و این اعمال همانگونه که درنوشتارهای قبل گفته شد با نام احترام انجام می شود. (۵).
و چنین است که در این جوامع با هر کس که در مصدر کار و مرجع قدرت و یا واجد ثروتی است از ادارات گرفته تا کوچه و بازار و حتی گردهم آیی های خانوادگی بهتر و باصطلاح محترمانه تر رفتار می شود. رفتار خوب و انسانی با ضعفا و مراعات حقوق آنان معمولا به انصاف و رحم انسانها واگذار می گردد و طبیعی است آنجا که اخلاق و انصافی در کار نباشد بی توجهی و رفتار تحقیرآمیز نسبت به هر کس که نفعی نرساند و یا ترسی بر نیانگیزد مجوزی برای انجام می یابد.
بیت زیر اشاره به این پدیده اجتماعی دارد:
آنچه شیران را کند روبه مزاج – احتیاج است احتیاج است احتیاج
اینکه در جوامع مدرن باج دهی، زبان بازی و اعمالی از این دست دیده نمی شود به این خاطر است که مردم احتیاج چندانی به یکدیگر ندارند چرا که نیازهای مردم را در حد یک زندگی معقول بر آورده شده است. هر چند باید گفت عدم نیاز مردم به یکدیگر در این جوامع به سست شدن روابط قومی، قبیله‏ای، حرفه‏ای و صنفی و حتی خانوادگی منجر گردیده است، اما به موازات و در نتیجه‍ی آن رفتارهای تبعیض‏گرانه نیز بشدت کاهش یافته است. حمایت قانون از حقوق شهروندان هم چنین باعث شده است که افراد نتوانند احساسات منفی (غرض‏ورزی، کارشکنی) و احساسات مثبت (پارتی‏بازی و رفیق‏نوازی) را در انجام وظایف خود دخالت دهند. هم چنین بیان حرف و انجام هر حرکتی که نشان از تحقیر و تمسخر کسی به‏خاطر رنگ پوست، مذهب، ملیت، جنسیت، سن، عقیده، لهجه، قیافه و یا نقص عضو و در یک جمله متفاوت بودن او داشته باشد تبعیض تلقی می‏شود و مجازات قانونی در پی دارد. در این کشورها حتی به افراد خطاکار (چون دزد و متجاوز) نیز نمی‏توان بی‏حرمتی نمود به این دلیل که مجازات آنان با قانون است و افراد نباید دخالتی در این امر داشته باشند. به بیان دیگر احترام نه فقط درخور گروهی خاص بلکه مشمول همگان و یک "باید و الزام قانونی" است.
و البته این بدان معنا نیست که کارشکنی و غرض‏ورزی و سایر رفتارهای نامناسب در این جوامع دیده نمی‏شود بلکه بدین معناست که ترس از مجازات قانون باعث کاهش چشمگیر این‏گونه رفتارها گشته است.
    ***
در اینجا ممکن است گفته شود اگر در جامعه‍ی ما نیز امنیت اقتصادی شهروندان فراهم شود و اِعمال تبعیض مجازات قانونی در پی داشته باشد رفتارهای ما نیز با همگان بهتر تر خواهد شد.
این سخن کاملاً منطقی به نظر می‏رسد. قانونمند شدن جامعه و دفاع از حقوق انسانی افراد شرط لازم برای رسیدن به جامعه ای غیر تبعیض گرا و عدالتمند است اما شرط کافی نیست باین دلیل که بخشی از رفتارهای ما که منجر به تحقیر دیگران می گردد و شرح آن در شروع این مقاله گذشت در تکرار خود آنچنان برای ما بصورت عادت در آمده که دیگر متوجه زشتی آن نیستیم و علی رغم عدالتخواهی، خوش قلبی و نیک اندیشی مان آنها را انجام می دهیم و بخشی دیگر چون سکوت، موافقت با عقیده، بله قربان گوئی و تعظیم و تکریم و ... را نیز احترام و ادب دانسته و بعنوان بخش مثبتی از فرهنگ خود به آنها نگریسته و به انجام آنها افتخار می کنیم. مقولاتی که می توانند مانع بزرگی در راه رسیدن به جامعه‏ای عدالتمند گردند.
بدون شک، گذار از جامعه‏ای غیر قانون مند، مبنتی بر غرایز، روابط و احساسات به جامعه‏ای قانونمند و مبتنی به ضوابط و عقل کاری دشوار است اما ناممکن نیست. این گذار با آگاهی از خصوصیات و عاداتی که شرایط نابسامان اجتماعی در ما بوجود آورده اند و تلاش در کنار گذاشتن آنها به‏مراتب سریع‏تر صورت خواهد پذیرفت.

فراموش نکنیم که:
ده‏ها هزار مأمور قانون از پس تغییر رفتار و گفتار یک جمعیت چندین میلیونی بر نخواهند آمد اگر فرد فرد آن ملت با تلاش در تغییر رفتارها و گفتارهای عادتی خود به کمک آنها و به عبارت بهتر به کمک خود نشتابند.

tshey47@hotmail.com

--------------------------------------------------------------------------------
۱- توجه داشته باشیم که اگر رفتارمان نیز جلوه و ظاهر یکسانی داشته باشد علت یکسانی ندارد، باین معنی که رفتار محترمانه و خوبمان در برابر افرادی که در رده های بالاتری از ما قرار دارند می تواند باین دلیل باشد که روزی ممکنست به آنها احتیاج پیدا کنیم یا بترسیم از اینکه رفتار غیرمحترمانه یا کم احترامانه ما به آنها بر بخورد و جایی آن را تلافی کنند. اما رفتار محترمانه مان به ضعیف تر از خود از سر دلسوزی است. این واقعیت موقعی بر ما آشکار می شود که مسئله جدی در کار بیاید مثلا فرزندمان بخواهد با یکی از آنها وصلت نماید در اینجاست که تبعیض آشکار می گردد. شاید بتوان گفت ترحم سکه‏ای است که روی دیگرش تحقیر و احترام سکه ایست که روی دیگرش نیاز، ترس و یا علاقه است.
۲- این که بسیاری از ما از صحبت کردن به زبان خارجی در حضور یک هموطن اکراه داریم ریشه در همین امر دارد چرا که این احتمال را می دهیم که لهجه و اشتباهاتمان در غیابمان در نزد دوستان یا آشنایان مشترک به تمسخر گرفته شود.
٣- بطور حتم شدت این اعمال در همگان یکسان نیست. ویژگیهای فردی و تربیت خانوادگی ممکنست این رفتارها را در ما تشدید یا تعدیل کرده باشد اما از آنجا که همگی ما هم در خانه شاهد رفتارهای تبعیض گرایانه والدینمان با دیگران هستیم هم از شش سالگی با ورود به مدرسه وارد جامعه ای طبقاتی می شویم این ویژگی کم یا بیش در اکثریتی از ما مشاهده می شود بطوریکه می توان از آن بصورت خصوصیتی ملی نام برده شود.
۴- با تمام پیشرفتی که بشر در زمینه های مختلف کرده است هنوز زنان حتی در کشورهای مدرن برای احقاق حقوق انسانی خود مبارزه می کنند و هنوز کودکان چه در شرق و چه در غرب مورد ظلم و سوء استفاده بسیار قرار می گیرند.
۵- بعنوان مثال از عدم موفقیت بعضی مذاهب در سرکوب غریزه جنسی و بعضی مکاتب در سرکوب غریزه مالکیت می توان نام برد.
۶- رجوع کنید به نوشتار "دروغگوئی و علل آن" در همین سایت.