• هویت هر قومی خود را در قوالب ادب شفاهی و نوشتاری نشان می دهد و با اعلام زیستمندی خویش شرمساری کسانی را موجب می گرد که عطر دلاویز زندگی و اندیشه های دیگران را بر نمی تابند ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
سه‌شنبه  ۲٣ بهمن ۱٣٨۶ -  ۱۲ فوريه ۲۰۰٨

هر کسی کو دور ماند از اصل خویش باز چوید روزگار وصل خویش
هر چه جلوتر می رویم جوش و خروش مردم اندیشه های خفته را بیدار می کند و نوری فرا روی ره پویان نظر سنج می تاباند. هویت و کیستی انسان در متن زندگی اجتماعی و حیات تاریخی او خود را می نمایاند و نوزائی و رنسانسی نو پدید می آورد. این هویت چون در بطن جامعه زنده است از خس و خاشاک زمان سر بر می آورد و موجودیت خود را عیان می سازد. هویت هر قومی خود را در قوالب ادب شفاهی و نوشتاری نشان می دهد و با اعلام زیستمندی خویش شرمساری کسانی را موجب می گرد که عطر دلاویز زندگی و اندیشه های دیگران را بر نمی تابند. و چه زیبا بیان کرده است که " ایران، عصاره رنج و لذت، شادی و سوگ، امید ونومیدی، پژمردگی و بالندگی، بیداد و داد، عسرت و عشرت، تسلیم و ستیز و قهر و مهر دو نمود دارد؛ هر دو آفتابی و روشن، ایرانی که در چهار سوی جغرافیای خاک بر گذر تند بادهای مردافکن خانمان سوز روشنائی کش روزان و شبان تیره و روشن از دور جای تاریخ تا کنون ایستاده است؛ مقاوم و دیر پای، گاهی در میان نیل و سند و گاهی میان اروند وهیرمند؛ و ایرانی دیگر، آتشکده ای همیشه جاوید در سینه های مردم دانای روزگار، با انبوه آتشی که نه مرده است و نه خواهد مرد؛ هیمه اش اندیشه و پرتوش خرد و عشق و شعله هایش مهرورزی، انسان دوستی، تیمار خواری از بشریت و اندهگساری آدمیان از هر دست و نژادی".* بخشی از این کیستی زمردین هویت انسان ایرانی در قالب ادبیاتی زنده است که از عماد الدین نسیمی، فضولی، میرزا فتحعلی آخوند زاده، معجز شبستری تا به شهریار سخن و حیدر بابایه سلام او رسیده است. هویتی که زبان و آثار منثور و منظوم گویای ثبات و استواری مردمی است که در جغرافیای این خاک زیسته و تلاش کرده که آن را از گزند ها حفظ کند. سخن از زبان مردم آذربایجان و ارتباط آن زبان با هویت هر قومی است که در زیر می آید.

ملی کیملیک، کوتلوی وارلیق ، تاریخی هویت
(به زبان ترکی آذربایجانی)

ملی کیملیک هر توپلومون تاریخی هویتیندن قایناقلانیر. ملی کیملیک هر میلتین وارلیغینی دونیا مدنییت تاریخینده گوستریر. ملی کیملیگین کامپوننتللاری هر میلتین تاریخی حیاتیندا اوز خصیصه لرین ناخیشلاییر .بو خصیصه لر آنتروپولوژی پرنسیپلرینه گوره میلتلری بیر بیریندن آییریر، وا ونلارا اوزل بیر تاریخی وارلیق و یونیک مدنیت باغیشلیر. ویل دورانت دونیا مدنیت تاریخین تالیف ائدنده بو اصله اشاره ائدیر ،او هر میلتین دیلین ان اونملی بیر وارلیق نشانه سی کیمی گورور. بشرییتین وارلیغی بیر باشقا سوزله دئسم، میلیتلرین چئشیتلی دیللریندن معنا قازانیر. بو دیللر اوز حیاتیندا میلتلرین حیات نیشانه لرین داشییر و او دیللرده قالان اثرلر و یاردیجیلیقلار دونیا مدنیتین ایشقلاندیدیر، بو دیللرده اولان زنگین خزینه لر گلن نسیللره بیلگی ویریلر. بو گون دیل اوزه رینده چالیشان عالیملر ، میثال اوچون آذربایجان میلتینین تاریخین، وارلیغین، کوتلوی هویتین آراشدیراندا، بیرینجی قایناق آذربایجان خالقینین ملی کیملیکی یعنی اوندان یادگار قالان یازیلی اثرلره دقت ائدیر.آذربایجانین یازیلی دیلی نین تشککولی تاریخی میلتیمیزین گلوبال دونیادا وارلیغینی ثبوت ائدیر.
آیدین دیر کی هر ملتی و یا خود انسانلارین دویغوسونوبیچیملندیرن ، اونلارین حیاتینا آنلام وئرن ، هر مقیاس یا اولچوده اولورسا، هویت کمپلکسیدی. جامعه شناس عالملر انسانی توپلوم لاری آراشدیریب، تدقیقاتلاریندا هویت کونسئپسیاسینی بیر کمپلکس و مرکب فنومن کیمی باخیرلار. انسانین یاشایشی ، داورانیشی، کوتلوی وارلیقی او زامان کونستراکتیو، میوه لی و بارلی بهره لی اولار کی اوز هویت عمانیندا غور ائتسین، اوز دیلداشلاریله ایله قووشوب، یاشام کروانینی آرزی یوللاریندا ایره لی سورسون. آنا دیلی: یازیلی یا شفاهی فورمادا،بوتون آنا دیلده یارادیجیلیقلار، موسیقی ساحه سینده اثرلر و دینی مطبوعات هر میلتین ملی وارلیقی سانیلیر. آنا دیلی مکتبلرده سسلننده بیر بدیعی آتمسفر یارانیر. آنا دیلی غیب اولوناندا   ائلاوبانین یورد یووانین سیماسی توتولور، بوغونتو ایچینده قالیر. هویت انسانا آیدینلیق ،دورولوق وباشاری گوجو باغیشلیر. اوز تاریخی هویتینه باغلانان میلت ساغلام بیر حیات کئچیردیب، کوتلوی وارلیقین ایشقیندا ملی غرورلا یاشاییر. بئله بیر خالق اوزو اوزونو یونندیریب، اوغورلار قازانا بیلر.. پسکلولوژیک استاسی باخیمیندان، اوزونو ، اوز وارلیغینی تانییان خالق گوندن گونه گوجلنیب اوغورلا باجاریقلا یاپیب یارادا بیلر.اوز هویت دنیزینده دالغالانان میلت دیگر میلتلر و جمعیتلره داها حورمتله یاناشار. ملی کیملیک و هویت کونوسی مولتی کولتور ئولکه لرده بیر مرکب فنومن حساب اولور.
ایراندا ترک دیللی سولاله لر مین ایله یاخین حکومت ائدیبلر ، ایرانین استقلالین محافظت ائدیب، علمی- ادبی ساحه لرده ذیروه لر فتح ائدیبلر. پروفسور دکتر هیئت بو عرصه ده ماراقلی یازیلار یازیب، وارلیق ژورنالیندا بو موضوع چئشیدلی یازیلاردا دارتیشیلبدیر. مولتی کولتور و نئچه دیللی ئولکه لرده که دوندورما سیاستلری، یا آسیمیلاسیون پروژه لری اجرا اولور، قیراقدا قالان میلتلر گئری ساخلانیب و جامعه بیر توپلوم کیمی روحی عرصه لرده بویوک خسته لیکلرله اوز به اوز اولور.

ائله بو موضوعون اهمیتینه گوره هویتی بیر الاهی نعمت گورنلر ده وار. هویت بیر دوغال حق کیمی هر انسانه وئرلیر. یاشاماق حقی، کوتلوی وارلیق حقی. دکتر آیرملو مقدس متنلردن قایناق گئتیریرکن بئله یازیر:" ای انسان بیز سیزی مونث مذکر جینسیندن یاراتدیق، سیزلری شعبه شعبه یا قبیله قبیله کیمی قرار وئیر دق، تا بیر بیریزی یاخشی تانیه سیز." دئمک هویت بیر دوغال حق کیمی انسانین دوغوموی ایله اونا باغیشلانیر. نه قدر بو حق حورمتله قارشیلانسا،میلتلرین یاشامی دوغال ، نورمال و قارشیلیقلی حورمتله یون تاپار. هویت عام یا جنرال شکلینده انسانلارین انسان اولدوغوندان نشات تاپیر، بو انسانلار میلتلر شکلی تاپیب .آنا دیلدن هویت اوزونه بیچیچیم وئریب قانادلانیر ، اوچور . ملی هویت توپلوملارین آنا دیللری واسیطه سی ایله آلیش وئریشه باشلیر ، جمعیتلری بیر بیرینه باغلالیر، مدنیتی یئنی افقلره سوق وئریر. دئمک هویتین اوزه یی آنا دیل و او دیلده یاتان بوتون زنگین خزینه لر، تاریخلر بویو او دیله یارانان اثرلردیر.کی یئن نسیللره تاپشیریلیر. داها دوغروسو مدنیت یئنی پروسسله دوام ائدیر. ۱۵ نچی عصرده اوروپادا یارانان رنسانس ، دیقتله باخیلسا، هویت اویانیشی، اوز اصلینه قایتماق کامپانیاسی دیر.
حیات میلتلره او زامان شیرین، سویملی اولا بیلر، که هیچ بیر انسان اوز ملی کیملیگیندن آرالی دوشمه سین. انسانی بو گون حیرتلره سالان، اوز اوزوندن بیگانه ائدیب،آلیاناسیون ، نیهیلیسمه دچار ائدن ، انسانلارین اوز کیملیکلریندن اوزاقلاشدیرانلاردیرا . دیلچی عالملر بو موضوع حقینده تدقیقات آپاراندا، کولونیالیستی سیاستلره اشاره ائدیب، قیزیل دریلرین بو گونکو استاتوسلارینا گوستریرلر؛ دوندورما و استحاله پروژه لرین اساس دلیل بیلیرلر. مستملکه چیلر اوروپادان امریکا اراضیسینا ایاق قویاندا، بیرینجی ایش که گوردولر، آبوریجینال میلتلرین دیللرین یاساقلاندیردیلار. بو گون او استحاله سیاستلری نتیجه سینده میلیونلار قیزیل دریلی هویتسیز لییه دچار اولوب، بوشلوقدا عومرولرین چورودورلر . بویوک شاعیرلریمیز، نسیمی، فضولی ، شهریار ، دونه- دونه انسانی اوز الاهی کیملیگینه چاغیریبلار.
هویت دریاسی هر انسانین اوز فطری وارلیغی حساب اولونور.بورادا ملی کونول یاشایر، حیات لپه لنیر. آنا لایلالاری، آتا اویودلری زنگین میراث کیمی هر نسلی قوجاقلیر.میلتین آمال- آرزولاری، عادت عنعنه لری اولودوغو کیمی آشکار اولور. بو اثرلر و ادبی نشانه لرله میللتلر اوزلرین واوزگه لری تانییر . مدنیت کروانی یولا دوشور.تاریخ صحیفه لری ایزله نیرر، میللتلرین کوتلوی وارلیغنیین اوزه للیی گلن نسیللره تاپشیریلیر
آپاردی کونلومو بیر خوش قمر یوز جانفزا دلبر
نه دلبر دلبر شاهد، نه شاهد شاهد سرور
ازلده جانیم ایچینده یازیلدی صورت معنی
نه معنی معنی صورت نه صورت صورت دفتر
حسن اوغلو سنه گرجی دوعاچی دیر ولی صادق
نه صادق صادق بنده نه بنده بنده چاکر
معلوم اولان بودور که حسن اوغلو اسفراین لی حراسان ترکلریندن اولان شاعیر ۱٣ نجی عصرین سونلاریندا ۱۴ نجی عصرین باشلاریندا بو شعری یازمیش. بو شعر صنعتی آذربایجان تورکلرینین تاریخی وارلیغیندان بیر نشانه دیر.
اتنوگرافلار اوز تدقیقاتلاریندا میلتلرین ملی کیملیکلرین آراشدیراندا مولتی لینگوآل یا نئچه دیللی توپلوملار اصلینه تاکید ائدیلر؛ بئله اولکه لرده مختلف کولتور و دیل صاحیبلری بیر چترین آلتیندا یاشاییر. عالیملر ساغلام جامعه لرین اوزه للیکلرین سایاندا، میللتلرین کیملیکلری نین اونملی اساسی اولان، اونلارین دیللرینه تاکید ائدیرلر.   دونیا آنا دیلی گونو بو دلیله گوره طرح اولوبدر. ساغلام جامعه ده بوتون میلیتلرین و دیللر صاحبلرینین بیر بیرینین کناریندا، بیر چترین آلتیندا برابر حقوقلا یاشماماقلری ا، او توپلومو گوجلو، او جامیه نی دیری ،ساغلام،باریشیق، و بدیعی آلیش وئریشی داها زنگین لشدیرر. بئله ده یازماق اولور کی ملی کیملیک هر میلتین دیلیندن، تاریخی هویتیندنت ، اراصی سیندان ، کوتلوی وارلیغیندان و حاقلارینا مالک اولماسیندان آسیلی دیر. اونا گوره قلدور سیستملرده قیراغا ایته لنمیش ملتلرین کلی بوتونلوقدا کیملیکلری ازیلیر و دیللری سوسدورولور، اونلارین تاریخی هویتلری اوز آنا توپراقلاریندا دانیلیر. . شاه دورونده، پروفسور جواد هیئت یازارکن" پهلویلرین آشیری شوونیست سیاستی نتیجه سینده آدربایجانین دیلی ائبیاتی دانیلیردی"(۱۱) زامان اوز حوکمونو وئریر ودانیلمیش دوغال حقلرین ایسته یی بو گونکو ایراندا بیر میلی رنسانسین باشلانیشین گوستریر. بو رنسانس میلی کیملیکلرین اویانماسی، تاریخی هویتین دیرچه لیشی ، ملی وارلیغین اونه چیخماسی ودوغال حقلرین ملتلری یونلندیرمه سیدیر. ائله وارلیق ژورنالی بو سوزون بیر اورنه ییدیر
ساغلام توپلوملاردا هئچ میلیتین کیملیکی، که الاهی بیر عطیه حساب اولونور، دانیلا بیلمز. تاریخی هویت بیر چیراغ کیمی ایشیق ساچار ، ظلمتین قارانلیق گوشه لرینه نور سپه لر. تاپدالانمیش انسانلارا کوتلوی وارلیق حقی تانییار
تاریخی هویت میلی کیملیگی اوزونده داشییب ، میلتین وارلیغیندان ،کئچمیشینین معلومات وئریر. نه قدر یازیلی ادبیات و مکتوب مستندات الده ائدیلسه، میلتین کئچمیشیندن وحیات بیچیمیندن داها آیدین دنیشماق اولار. بو گون آذربایجان میلتی نین تاریخی هویتی گوندن گونه آیدینلاشیر، اونون کیملیک خصیصه لری عالیملر طرفیندن آراشدیریلیر، قید ائتدیکیم تاریخی هویت اونا گوره قالیجی و دیشمز بیر جصیصه دیر کی هر میلتین روحونی اوخشایر.بو دانیلماز وارلیق سیجیل یا کیملیک کیمی هر زامان دورور. رنسانس یا میلی اویانیش بوردان منشا تاپیر.
آذربایحان تورکلری "خالقیمیزین یاریسینا یاخین بیر کوتله سینی تشکیل وئریب"، سونرا دکتر هیئت تاریخی هویتیمیزی بئله قیمتلندیریر" آذربایجان تورکلری مین ایل ایران تاریخینده حکومت ائدیب و ایران استقلالی یولوندا جانلاریندان کئچیبلر".(عینی منبع) بئیله تاریخی هویته مالک اولان بیر میلیت ایللر بویو اوز اساس کیملیگی، یعنی آنا دیلیندن محروم اولموشدر. تاریخ بویو دویوشلر، قان تو.کمه لر، هجمه لر و اشغالچیلیک بو حقیقتی ثبوت ائدیر که هر نه قدر بیر چترین آلتیندا یاشایان میلیتلر اوز هویتینه مالک اولوب، الاهی و فطری حقلرینه نائل اولدوسا، او توپلوم بیر هارمونیک حال تاپیب، توققوشمالاردان اوزاق قالاجاقدیر. ائله بو حساس نکته یه واقف اولان مستملکه چیلر و اشغال چیلار چالیشیبلا میلیتلرین آراسیندا واهی اختلافلار یارادیب، مئیدانی قیزدیریب، اونلاری بیر بیرینین قارشیسندا قویسونلار. بوتون تاریخ بو ادعانی ثبوت ائدیر.
ملی کیملیکدن سوز آچیلدی. دیلجی عالیملردن دانیشلدی. آنا دیلی هر میلتین تاریخین و هویتین داشیان بیر فاکت کیمی گوستریلدی، بوردا آذربایجان یازیلی دیلی نین تشکولی حقینده، پروفسور غ. کاظیمزاده نین یازیسیندان بولوملر......

یازیلی ادبی دیلین تشکولی

۱۱-۱۲ نجی عصرلرده آذربایجانین ادبی دیلین تشکولونی شرط لندیرن عامیللر

جسور سرکرده و بویوک دولت خادیمی بابکین ۲۰ ایللیک مبارزه سی مغلوبیتله نتیجه لنسه ده، معنوی جهتدن غلبه چالان خرمیلر خلافته گوجلوضربه ووردولار و اونوسارسیتدیلار. ۹نجی عصرده خلافتین آسیلیلیغیندا اولان اولکه لرده آزادلیق مبارزه سی گوجلندی. آذربایجاندا، ایراندا، سوریه ده آورتا اسیادا یئرلی فئودال دولتلری یارانماقا باشلادی.آذربایجان اراضیلرینده بیر بیرینین آردینجا مئیدانا چیخان شیروان شاهلار، سدادیلار، ساچیلر، یالاریلر رواددیلر دولتلری بئله فئودال دولتلریندیدی.شیروان مزیدیلر دولتلری نین (٨۶۱-۱۱۰٨) اراضیلری شیمالدا دربند و سامور چایی، غربیده گورچای و شکی، شرقده خزر دنیزی ایله حدودلانیردی. جنوبدا اساس سرحد کور چایی اتولسادا، بعضا اراضیلر آرازا قدر اوزانیردی. پایتختی اردبیل شهری اولان ساچیلر دولتی نین (٨٨۹-۹۴۲) اراضیلری آذربایجانی و ارمنیه نی احاطه ائدیردی. اونوجی عصرین اورتالاریندا مرکزی گنجه شهری اولماقلا سدادیلر دولتی (۹۷۱-۱۰٨٨) یارانمیشدی.

بونلاردان علاوه، تاریخ کتابلاریمیزدا سدادیلر(۹۴۲-۹٨۱) و رواددیلر (۹٨۱-۱۰۶۵) حققینده ده مستقل دولتلر کیمی معلومات وئیریلیر. لاکین بونلار اصلینده ساچیلر دولتی اراضیسندا سولاله دئیشیکلیی ایله دولتین دوامی ایدی و بوله لیکله ، داها خیردا فئودالیکلاری نظره آلماساق، آذربایجان اراصیسندا شیروانشاهلار، ساچیلار (سالارسلر، روادیلر) و سدادیلر دولتلری یارانمیشدی.۱۱نجی عصرین سونو، ۱۲نجی عصرین اولینده، سلجوقلارین گلیشی ایله بو دولتلرین وارلیقینا سون قویولدو. اونلارین سقوطو دال به دال ۴٣ ایلین مدتینده اولموشدور.
۱۱ نجی عصرین اورتالاریندا اوغوزلاردان عبارت اولان سلجوق تورکلری خزرین جنوبی ایله حرکت اوده رک، تورکستاندان آرالیق دنیزینه، دربندن فارس کورفزینه قدر بویوک بیر اراضیده قدرتلی سلجوق دولتی (۱۰٣٨-۱۱۵۷) یاراتدیلار. سلجوقلار ۱۰۵۵ ایلده حلافتین پایتختی بغدادی ایشغال ائده رک سیاسی حاکمیتی اله آلدیلار. لکن جمی ۱۱۹ ایل دوروش گتیرن سلجوق امپریاسی دا عمرونو باشا ووراراق، اوز یئرینی آذربایجان آتابیک لر دولتینه (۱۱٣۶-۱۲۲۵) وئرمه لی اولدو.
آتابیکلر دورونده شیروان اوز مستقل لیگینی ساخلاماقا، قوروماقا چالیشمیش، آرران و بوتون جنوب توپراقلاری آتابیکرین اداره سی آلتیندا اولموشدور. قیزیل ارسلان ۱۱۹۰ نجی ایله سلجوق سولطانی سلطان طغرولون حاکمیتینه سون قویماقلا آذربایجانین تام مستقل لیگینه نائل اولموشدور.
نظردن کئچیردیکیمیز دوره ده آذربایجانین اجتماعی سیسی وضعیتی بئلیدی. ساجوقلار فئودال دولتلرینی لغو اوتدیکدن سونرا آذربایجانین شمالی ایله جنوبی عینی مرکزدن اداره اولونوردی. آتا بیکلر دورونده بو بیرلیک، داها دا محکملندیریلمیشدی و بئله لیکله مونقول اسغال عره فه سینده جنوبلا شمال بیرلیکده ایدی.ابن ال اثیر (۱۱۶۵-۱۲٣۴( "الاکمل التاریخ (مکمل تاریخ( اثرینده گوستریر کی، تبریزین اصل حاکمی اوزبا بن پهلوان.. *فعلیتسیز* بیر امیرایدی. آذربایجان و اران تمامیله اونون اختیاریندایدی.(۵-۱۴٣(
اوغوزاارین ۱۱ نجی عصرین اوللرینده اون آسیایا آخینی سرکرده سلجوقون آدیلا باغلیدیر. ۱۰ نجی عصرین اورتالاریندا اویغور آسیلیلیغیندان خلاص اولان اوغوزلارین قاراچوق داغیندان خزره قدر بویوک بیر اراضیده تاراتدیقلاری دولته یابقو(حکمدار) دولتی دئیلیردی. ۱۰ نجی عصرین سونلاریندا قیبچاقلارین باشقینی یابقو دولتینه سون قویدو. سلجوق یابقونون یانیندا سرکرده ایدی (سوباشی)او، یابقودان آیریلیب سیردریا اطافیندا مسکن سالمیش، اطرافینا یغیلان ٣۰ طایفه اونون آدیلا سلجوقلار آدلانمیشدیر. سلجوقون نوه سی طغرولون زمانیندا (۱۰٣٨-۱۰۶٣) سلجوقلار داها دا گوجلنمیش، ایرانی، زاقافقازیانی، عراقی، سوریه نی، آنادولونی اشغال ائده رک قدرتلی بیر سلجوق دولتی یاراتمیشلار.(۷و٣۲(
یالنیش کونسئپسیانین یالنیشلیغی سلجوقلارین بو حرکاتی،بو گلیشی لیله باغلیدیر.ادعا ائدیرلر کی، یئرلی"ایران دیلی" اهالی اوغوزلارین محض بو گلیشی ایله اوز دیللرینی ایتیرمیش و ترکلشمیشدر؛ آدربایجاندا ترک منشالی دیلین تاریخی سلجوقلارلا باشلانیر، مونقوللاریم گلیشی ترکلشمه پروسسینی گوجلندیرمیشدر و سائره.
بو جور ملاحظه آذربایچان خالقینین اوتنیک انکشاف تاریخینی غیر- علمی شکیلده ایضاح ائتککله، هم ده سلجوقلارین رولونو حدسیز درجه ده شیشیدمیش اولور.
سلجوقلارین آذربایجانا اساسلی گلیشی ۱۱-نجی عصرین ۵۰-نجی ایللرینده ساجوق دولتی نین باشچیلاریندان سلطان طغرولون زمانینا تصادف اولور. طغرول آذربایجانا گلن کیمی شددادی حاکیمی شاویر و روادی جاکمی وحسودان خراج وئرمکله اولکه لرینی محاربه دن خلاص اویر. طغرل در حال ارمنییه یه حرکت ائدیر. اورانی اشغال ائتدیکدن سونرا بغدادا یونه لیب ۱۰۵۵- نجی ایلده خلافتین پایتختینی توتور و سیاسی جاکمیتی اوز الینه آلیر. اونون آردینجا حامییته کئچن قارداشی اوغلو آلپ ارسلان (۱۰۷۲-۱۰۶٣) شددایلر و شیروانشاهلاریدا *وصلا* آسیلیلیغی ایله اداره ائدیر.، عصیانلاری یاتیرماقلا مشغول اولور. ارمنستان و گورجستان اشغالی ایله مشغول اولور؛ ۱۰۷۱- نجی ایلده ملاذ گرد شهر ی یاخینلیغیندا بیزانس اردولاری ایله محاربه آپاریر و غالب گلیر، کیچیک آسیانین خیلی حیصه سینی اله کئچیریر.آلپ ارسلا نین اوغلو ملک شاه (۱۰۷۲-۱۰۹۲) شدادیلرین جاکمیتینه سون قویور، شیرواندان گوجلو خراج آلیر و باشقا اراضیلرده اشغالچیلیق ماحاریه لری آپاریر. ملک شاهین اوغلانلارینین(بورکی یاریخ-محمد-سلطان سنجر) وقتینده ساجوق امپریاسی بیر نئچه یئره پارچالانیر، تنزل ائدیر و محو اولور.
بو قیسا اجمالدان گوروندویو کیمی، سلجو.قلار باشلیجا اولاراق؛ اردو شکلیندیدیلر، و بیر یئرده مسکن سالیب اوتورموردولار. دائم اشغالچیلیق محاربه لری آپاریب، یئرلی عصیانلاری یاتیرماقلا مشغول اولوردولار. اونلار نه قدر ایدیلر کی، بوتون جنوتی قفقازی، آذربایجان، اران اراضیلرینه تورکلشدیریر دیلر. ۱۱۹ ایل عمور سورن بو امپریا ئیرلی اهالی نین دیلی نی نه جور دئیشه بیاردی؟ دوغرودور، بو اراضیلرده تورک دیلی نین اوستون موقعیه یوکسلمه سینده، قول – قاناد آچماسیندا سلجوقلارین معنوی رولو اولموشدور. لکن آذربایجان تورک دیلینین فورمالاشماسی اونلارین خیدمتی ایله باغلی دگیلدیر. آذربایچاندا تورک دیلی نین تاریخین وراقلایا- وراقلایا گوردوخ کی تورکلر آذربایحانین ان قدیم و ازلی ساکینلریدیر. آذربایجان تورک دیلی نین تشککولونو سلجوقلارین بوینونا باغلاماقلا بو دیلین اوندان اول کی ۴ مین ایللیک انکیشاف یولونون اوزرینه قارا پرده چکمک اولماز، معناسیز صحبتدیر و تاریخچیلر اوزلری ده آرتیق حقیقتی درک ائتمک و سویله مک اقتیداریندادیرلار."اوغوزلارین منبعهلرینده قید ائدیلمیش ۲۴ طایفاسیندان بعضیلرینین (افشار، بایاندر، بیک دیلی کایی، بایات، ایمور، چپنی، خلج و بقیه)آدلارینی عکس ائتدیرن توپونیملار آذربایجانین هر ایکی حیصه سینده واردیر. لاکن اونلار گلدیکده آذربایجان خالقی و اونون تورک دیلی واریدی. سلجوق اوغوزلاری آذربایجان خالقی نین ائتنوژنسینده حل ائدیجی یول اوینامامشلار . بو یول اونلاردان قاباق کی یئرلی تورک ائتنوسلارینا مخصوصدور.(۲۰۵-۱۱)
سلجوق دولتی داخلینده اولدوغو کیمی، آتا بیکلرین حاکمیتی ایللرینده ده)۱۲۲۵-۱۱٣۶) آذربایجان و اران بیرلیکدیدی. اصلینده، ماکادونیالی اسکندرین، پارفیا دولتی نین، ساسانیلرین، عرب خیلافتینین ، سلجوقلارین و اتایسکلرین اداره سی آلتیندا اران و آذربایجان اراضیلری دائم بیر اولموش، آز مدت عرضینده دوام ائدن کیچیک و نسبی فئودال دولتلرینی نظره آلماساق، بیر بیریندن آیری دوشمه میش و یازیلی ادبی دیل تام تشککول تاپانا قدر بویوک بیر دوره ده بیرگه حیات یولو کئچمیشلر. اقتصاذی، سیاسی و مدنی ساحه ده ملی بیرلیک یارانمیش، بیر بیرینی جذب ائدن ایکی پیک کیمی ائنشلی یوخوشلو یوللار کئچرک، ۲۵۰۰ ایل اول بیر بیرینه قوشموش، مین ایلیکلری بیرلیکده یولا سالمیشلار. تورک خالقی اوز ترکیبینده کی تات لاری، تالیشلاری، کوردلری، لزگیلری و باشقا قافقاز و ایران دیللی خالقلاری اوز دوغمالاری سایمیش، دائم اونلارلا بو یئرین دوغما ائولادلاری کیمی داورانمیشلار.
بیر مین ایللیین بیرینجی یاریسندا بوتون تاریخی پروسس آذربایجان خالقی نین و اونون دیلی نین تشککولونو باشا چاتدیرمیشدیر. سونرا کی ۵۰۰ ایلیک دور شیفاهی و یازیلی ادبی دیلین تشگگولی و جیلالانماسی دورودور.
بونو اجتماعی سیاسی قورولوش، اراضی و اقتصادی حیات بیرلیکی، دین و دیل بیرلیکی، ائتنیک بیرلیکله یاتاشی، باشقا عامللری شرصلندیریردیر.
تورک دیلی گئنیش اراضیده یایلمیشدی، اون آسیانین بویوک بیر حیصه سینی، جنوبی قفقازی؛ آنادولونون شرق ایالتلرینی احاطه ائدیردی.ا. دمیرچی زاده سرحدلرینی داها دقیف تصویر ائتمیشدیر." بو دورده ( ۹-۱٣ عصرلر آراسی) حتی دربند- تهران- بغداد و شرقی آنادولو دائره سینده عمومی لشمیش حاله ایشله دیلن دیل، دئمک اولار کی، واحد ترک—آذربایجان دیلی ایدی.(۷٣-٨)
أ‌. دمیرچی زاده آذربایجان شفاهی ادبی دیلی نین تشککولون. بیر قدر سونراکی دوره عائد ائده رک یازیر:" بئله لیکله، آیدین اولور کی، آذربایجان ادبی دیلی نین شیفاهی قولو یازیلی قولوندان اول، تقریبا ٨-۱۰ نجی عصرلرده فورمالاشمیش در".۷۵-٨)اگر تاریخی فاکتلار آذربایجان خالقی نین تشککولونو ۵-٣ نجی عصرلره عائد ائدرسه، اونون شیفاهی قولونون تشککولو ده بو دورره دن باشلانمیشدی.۵ نجی عصردن ٨ نجی عصره قدر کی ٣۰۰ ایللیک دوری بیر بوشلوق کیمی تصور ائتمک غیر ممکوندیر. عکسینه، ۶-٨ نجی عصرلر آذربایجان شفاهی ادبی دیلی نین ان ایتنسیف انکشاف دورو سایلا بیلر. گلجکده الده ائدیله جک فاکتلار گوشترجکدیر کی، حتی بو دورون اورتالاری ( آلبانیا تاریخی نین یاراندیغی دور) یازیلی ادبیاتین طبیعی نمونه لرینین یاراندیغی دور اولموشدر. بونو م. محمودوفون ۱۲- ۷ نجی عصرلرین عرب دیللی آذربایجان شاعیر و ادبیات شناسلاری نین تدقیقیندن آلدیغی تاثرات اساسیندال ا. دمیرچی زاده نین اوز سوزلری ده تصدیق ائدیر. "دئمک اولار کی آذربایجانلیلار آرایندان چیخان و اوز دورونه گوره مکمل تحصیل آلمیش اولان خصوصی ضیالیلار طبقه سی ۱۱-٨ نجی عصرلرده آرتیق تشککول تاپمیش، عربجه، فارسجا ، حتی تورکی دیلده آدربایجانجا یازان شاعیر و عالملرده یئتیشمیشدی(۷۹-٨)
ب‌. عمومیلشمیش حالدا دئمک اولار کی ٨-۶ عصرلر آراسیندا تام تشکول تاتپان آذربایجان شفاهی ادبی دیلی ۱٣-۹ نجی عصرلرده یازیلی ادبی دیل کیمی تشکولونو با شا چاتدرمیشدیر. بیز عنعنه نین تاثیری ایله بیر قدر او طرفه گئدرک بوله بیر فیکیر سویله سک ده یازیلی و شفاهی ادبی دیلین بو جور سرحدلنمه سینی داخیلا ناراحاتلیغلا قبول اودیریک. ف"ده ده قورقودون" ۱٣۰۰ ایلیینی بین الخلق مقیاسدا قید ائندیک. عالیملریمیز و بو داستانلارا شریک چیخماق ایسته ینلر اونون تاریخی نین داها داها قدیم اولدوغونو قید ائدیلر( ترکمنلر ۱۵۰۰ ایلیینی کئچیرمیشلر). "دده قور قود" ساده بیر اثر اولمایب، سون درجه کامل بیر یارادیجیلیق نمونه سیدیر.دیلیمیزین بوتون فونتیک و بیر قدر اول قید ائتمیشیک کی، بو کتاب ان یوکسک یازیلی ادبیات نمونه لریندن داها یوکسک یازیلی ادبیات نمونه سیدیر." ده ده قورقود " کامل ادبی دیل نمونه سیدیر.
ت‌. تدقیقاتچیلار آلبانیا تاریخی کیمی ۷ نجی عصرین قیمتلی   بیر عابده سینین آران دیلیندن ارمنی جیه اولوندوغونو قید ائیرلر. بو اثردن آیدین اولور کی، آلبانیانین مکتبی ده وارمیش؛ یاریسیدا، ادبیاتیدا ، ۵ مین اول حکایه لر، ایری پوئمالار، داستانلار یارادان سومرلرین سونراکی نسیللرینین بیزیم بیرینجی مین ایلیین اورتالاریندا ادبی دیلی، بدیعی و علنی ادبیاتی اولدوغونا شوبه ایله یاناشماق تاریخی حقیقته گوز یومماقدیر و جدی قبول ائدیله بیلمز. او باشقا مسئله در کی، قورویا بیلمه میشیک، الیمیزده یوخدور. اولانلاردا آختارمامیش، الده ائده بیلمه میشیک. لکن عینی زاماندا، الیمیزده "ده ده قورقور" کیمی نهنگ و عظمتلی بیر اثر وار. بو اتر ادبی دیلیمیزین اورتا عصر ونظره سی بارده تام تصور یارادر. ٨ –نجی عصردن گلیب چاتان خسن اوغلو غزللری،" داستان احمد حرامی" پوئماسی، " قارا مجموعه" " قیسیه یوسف" کیمی اثرلر او قدر طبیعی، سلیس و ادبی اثرلردی کی، هر بیر اوخوجو حس ائده بیلر کی؛ بو اثرلر یاراندیغی عصرین ادبی دیلینین دئیل، نئچه عصر اولدن باشلامیش بویوک یولون سونداکی محصولودور.
عرب اشغالی عرفه سینده آذربا یجان خلقینین فورمالاشمیش مختلف ترک ائتنوسلاری نین دیلی نین عمومیلشمه سی؛ عمومی ادبی فورکلور دیلی نین تشکولی پروسسی ایله سجیه له نیر. عرب الفباسی قدیم تورک الفباسینی، آلبان یازیسینی سیرادان چیخاریر. مکتب، مدرسه تحصیلی سوادلیلارین ساینی آرتیریر. عرب دیللی علمی ادبیات، فاری دیللی پوئزیا آذربایجانلیلار آراسیندا گئنیش یایلیر. استعدادلی عالیم و شاعیرلر یئتیشیر. فولکلور نمونه لری قیده آلینیر. ۶ – نجی عصریت اورتالاریندا " ده ده قود قود" کیمی بیر عانیده نین یئنیدن یازیا آلینماسی (۱۰۷۴) فولکولور نمونه لرینین اوزونون کئچیریلمه سی پروسسینه هله اولکی عصرلردن باشلانمیش اولدوغونو گوستریر. عینی دورون مخصولو اولان "م. کاشغری دیوانی "ندان ۱۰۷۵-۱۰۷٣) آیدین اولور کی؛ تورکلرده زنگین فولکلور نمونه لرینی قید آلماق " عنعنه" سی قدیمدیر. خاص حاجب یوسف ون عینی دورون محصولو اولان مشهور " کوتادکو بیلیک"(۱۰۶۹) پوئماسی بویوک مثنوی در و بو اثردن اول دخ بئله مثنوی لرین اولدوغونا شبهه یئری قویمور. بو جور اثرلرین میدانا چیخماسی طبیعی بیر پروسسیدی و بوتون بونلار هر بیر اراضیده کونسولیداسییا اوغرامیش طایفالارین شفاهی ادبی دیللری نین یازیدا ثابیتلشمه سیدی.: ادبی دیل عمومیلشدیریمش و نورماللاشدیریلمیش بیر دیل در. بئله عمومی لشمه و نورمال لاشما ایسه اولجه شفاهی یوللا آپاریلیر. و نتیجه ده شفاهی ادبی دیل یارانمیش اولور، سونرا ایسه محض محض شفاهی ابی دیل یازیا کوجورولدوکده اونون اوزرینده بیر آز یازی طلبلرینه اویغون عملیات آپاریلیر. بئله لیکده ده ادبی دیل یازیدا داها دا ثابیتله شیر. و قانونی لشیر.بونونلا دا یازیلی ادتی دیلین اساسی قویولموش اولور."۷۶-۷۵-٨) عمورنی ادبی دیلین تاریخی اوزرینده دوشونجه لرله باشا ووران ا. دمیرچی زاذه نین بو تاریخی تجربه سیندن آیدین اولور کی، شفاهی و یازیلی ادبی دیلین سرحذلری بویوک دئیل." یازی صلب لرینه اویغون" عملیات شفاهی ادبی دیل ایله یازیلی دیل آراسیندا فونتیک سیستمی، لکزیک فورمالاشمانی، سینتاکتیک استراکتورو داغیدا بیله جک فرقلر یاراتمیر. شفاهی عمومی لشمه یازیلی ادبی دیل اوچون حاضر مقامدر. بیرینجی دن او بیرینه کئچید اوچون جدی عملیاتا، یئنی دیل استروکتورلارینا احتیاج یوخدور. اونا گوره ده یازیلی ادبی دیل اکثرین شفاهی ادبی دیل ایله بیرلیکده، بیرینجی ایکینجی نین ایچری سینده یئتیشیر.(آردی وار)


*-زبان و ابیات فارسی، چاپ ۴۴-دکتر ح. ذوالفقاری از مقدمه اثر
توضیح: شرح کامل منابع در پایان بخش نعدی آورده می شود.