• در دوران برنامه چهارم عمرانی، برنامه‌ریزی منطقه‌ای در ایران وارد مرحله نوینی شد، دوران تهیه برنامه جامع توسعه منطقه‌ای در ایران بکمک شرکت‌های بزرگ مهندسین مشاور. به‌رغم سیاست برنامه سوم، در برنامه چهارم دعوت از مهندسین مشاور خارجی مجددا در دستور کار قرار گرفت ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
يکشنبه  ۱۲ اسفند ۱٣٨۶ -  ۲ مارس ۲۰۰٨

(۱۱)

ارتقای سازمان برنامه به سازمان برنامه‌ و بودجه
در دوران اجرای برنامه سوم بنا به توصیه مشاوران‌هاروارد، هیات‌ دولت تصمیم گرفت بودجه کشور را در سازمان برنامه متمرکز کند.
به همین منظور در ۱۴ تیرماه ۱٣۴۵ با تصویب یک لایحه قانونی در مجلسین، تهیه و تنظیم بودجه عمرانی و جاری کشور و تخصیص اعتبارات (که از وظایف وزارت دارایی بود) به سازمان برنامه سپرده‌ می‌شد و حوزه فعالیت سازمان برنامه گسترش یافته و سازمان موظف ‌شد کلیه امور اجرایی طرح‌های عمرانی را به وزارتخانه‌ها محول کند.
در ادامه این روند و بر‌اساس ماده ٨ قانون برنامه سوم، پیش‌بینی شده‌بود دفتر بودجه به منظور تمرکز بودجه کشور (بودجه عادی و عمرانی) در سازمان برنامه تشکیل شود. به منظور اجرایی شدن این ماده برنامه در مهرماه ۱٣۴۶ به ‌موجب مصوبه مجلسین، سازمان برنامه با ۱۵۲٣ پست سازمانی به سازمان برنامه‌ و بودجه ارتقا یافت و وظایف آن تهیه و تنظیم برنامه‌های عمرانی و تنظیم بودجه کل کشور تعیین شد و به تایید سازمان امور استخدامی کشوری رسید (اقتداری، ۱٣۵۵، صص۱٣۷-۱٣۵).
از نکات مهم دیگر در تهیه برنامه سوم عمرانی، توجه به راهکار برنامه‌ریزی منطقه‌ای جهت ایجاد عمران در مناطق مستعد و عقب‌‌مانده ‌است. در فصل ششم برنامه سوم دو ماده ۱۶ و ۱۷ و تبصره‌های آنها به برنامه‌ریزی منطقه‌ای در کشور پرداخته ‌شده ‌است (‌سازمان برنامه، ۱٣٣٨، صص ۱۶۰-۱۵۹). سازمان برنامه در راستای اجرای ماده ۱۷ قانون برنامه سوم عمرانی، تاسیس دفاتر فنی در مراکز استان‌ها را در دستورکار خود قرار داد. این دفاتر وظیفه مطالعه و بررسی نیازهای اولیه عمرانی مناطق کشور و اجرای طرح‌های عمرانی را به عهده داشتند. دفاتر فنی نوعی سازمان عمران منطقه‌ای بودند. همچنین برای پیگیری و هماهنگی عمران مناطق و نواحی کشور دفتری به نام «دفتر عمران ناحیه‌ای» در سازمان برنامه ایجاد شد. درجهت اجرای ماده ۱۶ قانون برنامه سوم عمرانی، سازمان برنامه اقدام به تاسیس سازمان‌هایی برای تهیه و اجرای برنامه عمرانی در مناطق کمتر توسعه یافته کشورکرد. این سازمان‌ها که در چند منطقه کشور تاسیس شدند، «سازمان عمران منطقه‌ای» نام گرفتند. دوران برنامه سوم توسعه را می‌توان دوران ظهور و پیدایش سازمان‌های عمران منطقه‌ای در روند تحولی برنامه‌ریزی ایران نامید. سازمان‌های عمران منطقه‌ای که در دوران برنامه سوم عمرانی تاسیس شدند، شامل موارد زیر بود (دفتر هماهنگی،۱٣۷۰، صص۱۰۰-۶۷ ):
* سازمان عمران جیرفت که اساسنامه آن در تاریخ ۲۲/٨/۱٣۴۴ به تصویب هیات‌ دولت رسید و فعالیت خود را از اواسط سال ۱٣۴۶ در منطقه جیرفت شروع کرد.
* سازمان عمران کهکیلویه و بویر احمد که اساسنامه آن در تاریخ ۲٨/۲/۱٣۴۵ به تصویب هیات‌ دولت رسید و فعالیت خود را از آذرماه سال ۱٣۴۵ در منطقه کهکیلویه و بویراحمد شروع کرد.
* سازمان عمران گرگان که اساسنامه آن در تاریخ ۲٣/۷/۱٣۴۵ به تصویب هیات‌ دولت رسید و فعالیت خود را از مهرماه سال ۱٣۴۶ در منطقه گرگان شروع کرد.
* سازمان عمران ماهیدشت و سر پل ذهاب که اساسنامه آن در تاریخ ۱۰/۱/۱٣۴۷ به تصویب رسید.
اهم وظایف سازمان‌های عمران منطقه‌ای عبارت بودند از (‌همان، صص ۷۲-۶۹):
* مطالعه و شناسایی منابع و امکانات عمرانی هر منطقه.
* تهیه و تنظیم برنامه عمرانی برای منطقه در قالب برنامه عمرانی کشور.
* تهیه طرح‌های عمرانی براساس برنامه مصوب و پیشنهاد آن جهت تصویب سازمان برنامه.
* اجرای طرح‌های مورد نیاز در هر منطقه که مسوول و مجوزی برای آنها وجود نداشت.
* نظارت بر اجرای طرح‌های عمرانی دیگر وزارتخانه‌ها در محدوده سازمان عمران و ارزشیابی عملکرد آنها.
* تشویق و راهنمایی مردم منطقه برای شرکت در فعالیت‌های عمرانی و سرمایه‌گذاری در امور تولیدی.
* تصویب، نظارت و هماهنگی کلیه طرح‌های عمرانی سایر وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی در منطقه.

برنامه عمران دشت قزوین
شروع برنامه سوم عمرانی کشور تقریبا همزمان شد با وقوع زلزله شدید شهریور‌ سال ۱٣۴۱ در محدوده بوئین‌زهرا در منطقه قزوین. سازمان برنامه برای جبران خسارات وارد شده به مردم منطقه، تصمیم به تهیه و اجرای یک برنامه عمران منطقه‌ای در دشت قزوین گرفت. برای انجام مطالعات لازم و تهیه برنامه عمران منطقه قزوین با یک شرکت مهندس مشاور خارجی قرارداد مطالعاتی امضا شد. شرکت مهندس مشاور پس از انجام مطالعات منطقه‌ای، در شهریور‌ماه سال۱٣۴۲ گزارش کلی خود را تحت عنوان«برنامه عمران منطقه قزوین» به سازمان برنامه ارائه داد و مجددا ماموریت یافت که طرح اجرایی برنامه عمرانی دشت قزوین را تهیه و به مرحله اجرا درآورد (‌سازمان عمران قزوین، ۱٣۵٣ صص ۱ و ۲). برای اجرای برنامه عمران منطقه قزوین، وزارت کشاورزی اساسنامه سازمان عمران قزوین را در تاریخ ۲۲ اسفند سال ۱٣۴۷ در مجلس شورای ملی به تصویب رساند و فعالیت‌های عمرانی سازمان عمران در منطقه قزوین زیر نظر وزارت کشاورزی آغاز شد (دفتر هماهنگی، ۱٣۷۰، ص٨۰).

برنامه چهارم عمرانی
براساس مواد فصل سوم برنامه سوم، تهیه برنامه عمرانی چهارم شش‌ماه قبل از اتمام برنامه سوم از وظایف سازمان برنامه تعیین شده ‌بود. بر همین اساس، برنامه چهارم عمرانی توسط کارشناسان سازمان برنامه در دوران مدیریت مهندس اصفیاء بر سازمان برنامه در زمان مقرر، تهیه شد. کارشناسان سازمان برنامه، برنامه چهارم عمرانی را در۱۷ فصل، ٣٨ ماده و ۱۰تبصره برای اجرا در ‌مدت ۵‌سال (اول فروردین ۱٣۴۷ تا ۲۹ اسفند ۱٣۵۱) تهیه کردند. برنامه چهارم در تاریخ ۲۷ اسفند ۱٣۴۶ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و در تاریخ ۶ فروردین ۱٣۴۷ به دولت ابلاغ شد. در قانون برنامه چهارم، مجددا ماموریت سازمان برنامه تا پایان برنامه چهارم تمدید و هدایت و نظارت برنامه به آن سپرده شد.
برنامه چهارم عمرانی نسبت به برنامه‌های قبل از آن، از انسجام بیشتری برخوردار است. الگوی برنامه، برنامه‌ریزی جامع اقتصادی و ارشادی با استفاده از الگوی اقتصادسنجی، استراتژی برنامه، جایگزینی واردات و هدف رشد برنامه ۴/۹درصد در سال انتخاب شده‌ است. در برنامه چهارم با رویکرد به نظریه قطب رشد، ایجاد قطب‌های رشد صنعتی، کشاورزی و توریستی در دستور کار قرار گرفت که اهم آنها عبارتند از (سازمان برنامه، ۱٣۴۷، صص ۱٨- ۱):
* قطب‌های رشد بخش کشاورزی و دام‌: مناطق انتخاب شده برای این منظور عبارت بودند از رضائیه (ارومیه)، مهاباد، سد زاینده رود، خرامه، کازرون، سد درودزن فارس، داراب، بهپور و سراوان، مریوان و سر دشت، کرمانشاهان، همدان، سرخس و دره گز، مازندران، گرمسار و ورامین، حومه مشهد و اسفراین، حوزه تربت‌جام، زنجان و خمسه‌، کرج و شهریار‌.


(۱۲)

* قطب‌های رشد بخش صنعت‌: هدف‌های پیش‌بینی شده در بخش صنعت عبارت بودند از‌: تکمیل و تجهیز پایگاه‌های صنعتی اصفهان، اراک، تبریز و اهواز که در طول برنامه سوم ایجاد شده بودند و تبدیل این پایگاه‌های صنعتی به قطب‌های توسعه صنعتی کشور، ایجاد پایگاه‌های صنعتی جدید در شیراز، بندر شاهپور و قزوین، انجام مطالعات برای ایجاد پایگاه‌های صنعتی در رشت‌، مشهد و کرمانشاه .
* قطب‌های رشد بخش گردشگری‌: مناطق جزیره مینو، کرند، کلاردشت، لاریجان و اردبیل برای ایجاد قطب‌های جهانگردی انتخاب شده‌ بودند.
در دوران برنامه چهارم عمرانی فعالیت‌های مرتبط با برنامه‌ریزی منطقه‌ای با راهکار تاسیس سازمان‌های عمران منطقه‌ای برنامه سوم، ادامه یافت و در چندین منطقه دیگر کشور سازمان‌های عمران منطقه‌ای توسط سازمان برنامه یا با موافقت سازمان برنامه، توسط وزارتخانه‌های دیگر تاسیس شد. این سازمان‌های عمران منطقه‌ای عبارتند از (دفتر هماهنگی،۱٣۷۰، صص ٨۰-۷۰):
* سازمان عمران منطقه سرپل ذهاب و ماهیدشت کرمانشاه در اردیبهشت سال ۱٣۴۷ که اساسنامه آن به تصویب مجلس رسید.
* شرکت سهامی عمران سفیدرود در دی‌ماه ۱٣۴۷ که اساسنامه آن به تصویب مجلس رسید و با وابستگی به وزارت دفاع تاسیس شد.
* سازمان توسعه استان سیستان و بلوچستان که در آبان‌ماه سال ۱٣۵۱ اساسنامه آن به تصویب مجلس رسید و با وابستگی به وزارت کشور و مرکزیت شهر زاهدان تاسیس شد.
* سازمان توسعه استان ساحلی و جزایر (‌بندر‌عباس) که با وابستگی به وزارت کشور و مرکزیت شهر بندر عباس تاسیس شد.

برنامه‌های جامع توسعه منطقه‌ای
در دوران برنامه چهارم عمرانی، برنامه‌ریزی منطقه‌ای در ایران وارد مرحله نوینی شد، دوران تهیه برنامه جامع توسعه منطقه‌ای در ایران بکمک شرکت‌های بزرگ مهندسین مشاور. به‌رغم سیاست برنامه سوم، در برنامه چهارم دعوت از مهندسین مشاور خارجی مجددا در دستور کار قرار گرفت. بر همین اساس دفتر عمران ناحیه‌ای سازمان برنامه با به خدمت گرفتن شرکت‌های بزرگ مهندسین مشاور خارجی و ایرانی در چند منطقه کشور اقدام به انجام مطالعات منطقه‌ای و تهیه برنامه جامع توسعه برای این مناطق کرد. شرکت‌های مهندسین مشاور و مناطق منتخب عبارتند از:
* گروه مهندسین مشاور ست‌کوپ (فرانسوی) برای تهیه برنامه جامع توسعه استان خراسان.
* گروه مهندسین مشاور آبکاو (ایرانی) برای تهیه برنامه جامع توسعه منطقه کرمانشاهان.
* گروه مهندسین مشاور (I.D.C) بکتل ( کنسرسیومی از چند شرکت خارجی) برای تهیه برنامه جامع توسعه منطقه بندر عباس بزرگ.
* گروه مهندسین مشاور سوگرآ برای تهیه برنامه توسعه منطقه گیلان (برنامه توسعه منطقه گیلان با وابستگی به وزارت دفاع انجام شده‌است).
برنامه توسعه استان (منطقه) خراسان (‌سازمان برنامه، ۱٣۵۱، صص٣۰-۱): در برنامه چهارم عمرانی، توسعه استان خراسان با وسعت ٣۱۴‌هزار کیلومتر مربع (۲۰‌درصد مساحت ایران) و جمعیت استان در سال ۱٣۴۵ حدود ۵/۲‌میلیون نفر در دستور کار سازمان برنامه قرار گرفت. سازمان برنامه در تاریخ ۲۶ اسفند سال ۱٣۴۶ یک قرارداد مطالعات منطقه‌ای برای تهیه برنامه توسعه اقتصادی
استان خراسان با شرکت مهندسین مشاور «‌ست کوپ» فرانسه منعقد کرد. در این قرارداد انجام مطالعات منطقه‌ای شامل شناسایی منابع طبیعی، اقتصادی و اجتماعی شامل بخش‌های کشاورزی، صنایع، نیرو، خدمات، بهداشت، فرهنگ و امور زیر‌بنایی شهر و روستا در استان خراسان بود و به مهندسین مشاور واگذار شد. هدف از انجام این مطالعات منطقه‌ای، تهیه و تنظیم برنامه توسعه
اقتصادی- اجتماعی استان با افق ۲۰‌ساله، از سال ۱٣۴۶ تا سال ۱٣۶۶ یعنی مدت چهار برنامه توسعه اقتصادی کشور (‌از برنامه چهارم تا برنامه هشتم) بوده است.
برنامه توسعه منطقه بندر‌عباس بزرگ: منطقه بندر‌عباس بزرگ از جمله مناطقی است که در برنامه چهارم عمرانی (سال ۱٣۴۷) برای تهیه و اجرای یک برنامه توسعه منطقه‌ای در دستور کار سازمان برنامه قرار گرفت. منطقه بندرعباس بزرگ با وسعت ۵/۶٨هزار کیلومتر مربع و جمعیت حدود ۵۲۰‌هزار نفر شامل استان هرمزگان و قسمتی از جنوب استان کرمان شامل شهرستان سبزواران (جیرفت) و نواحی‌هامون و جازموریان می‌شود. سازمان برنامه برای انجام مطالعات منطقه‌ای و تهیه یک برنامه جامع توسعه منطقه‌ای برای اجرا در یک دوره ۱۰‌ساله
(۱۹٨۰-۱۹۷۰) از گروه مهندسین مشاور «‌کنسرسیوم عمران ایران (I.D.C)» (بکتل) که یک شرکت مختلط ایرانی و خارجی بود، دعوت به همکاری کرد. (سازمان برنامه، ۱٣۴٨، صص۲-۱ ).
برنامه جامع توسعه منطقه کرمانشاهان: توسعه منطقه عقب‌مانده و مستعد توسعه کرمانشاهان با وسعت حدود ۴۵‌هزار کیلومتر مربع و ۵۲۴/۱ میلیون نفر جمعیت در برنامه چهارم عمرانی در دستور کار سازمان برنامه قرار گرفت. منطقه کرمانشاهان (محدوده مورد مطالعه برای توسعه) از نظر تقسیمات کشوری شامل تمام استان کرمانشاه، قسمتی از استان کردستان (شهرستان مریوان و سنندج)، قسمتی از استان همدان (شهرستان‌های ملایر، اسدآباد، نهاوند و تویسرکان) و قسمتی از شمال استان لرستان (شهرستان نورآباد و قسمتی از شهرستان بروجرد و همچنین شهرستان شازند اراک) و قسمتی از شمال ایلام بود. منطقه کرمانشاهان از نظر جغرافیای طبیعی حوضه آب‌ریز سه رودخانه سمیره، الوندرود و رودخانه سیروان می‌شود. به‌رغم اینکه مرزهای منطقه مورد مطالعه از تقسیمات کشوری پیروی نمی‌کند، مع‌هذا عوامل طبیعی، این منطقه را از اطراف خود مجزا و متمایز ساخته است. سازمان برنامه برای انجام مطالعات منطقه‌ای و تهیه برنامه جامع توسعه منطقه کرمانشاهان در سال ۱٣۴۷ از شرکت مهندسین مشاور ایرانی «‌آبکاو» دعوت به همکاری کرد‌. گروه مهندسین مشاور پس از انجام فعالیت‌های مطالعاتی و تعیین خط مشی توسعه منطقه، یک برنامه جامع توسعه اقتصادی- اجتماعی را برای منطقه به سازمان برنامه ارائه دادند (‌آبکاو، ۱٣۵۱، صص۴۹۴- ۴۹۱ ).
تحولات سازمان برنامه در دوران برنامه چهارم عمرانی
در سال شروع برنامه چهارم (۱٣۴۷) دو جابه‌جایی در راس نهادهای اقتصادی ایران اتفاق افتاد. در ٣ آذرماه، خداداد فرمانفرمائیان، از متخصصین با سابقه سازمان برنامه که در اسفند ۱٣۴۱ به دلیل مخالفت با ایده‌هایش در تهیه برنامه سوم، از سمت خود در معاونت اقتصادی سازمان استعفا داده و در پست رییس موسسه علوم بانکی مشغول به‌کار شده‌ بود، به سمت مدیر‌کل بانک مرکزی منصوب و مهدی سمیعی (لیسانس حسابداری از موسسه حسابداران خبره لندن) که تجربه طولانی در امور مالی و بانکداری داشت و مدت ۵ سال (۱٣۴۲ تا ۱٣۴۷) پست ریاست بانک مرکزی ایران را برعهده داشت، در ۱۰ دی‌ماه ۱٣۴۷ به سمت
مدیر عامل سازمان برنامه (پس از یک دوره طولانی ثبات در راس سازمان برنامه با مدیریت مهندس اصفیاء) منصوب شد. مدیریت مهدی سمیعی به‌رغم آشنایی او با برنامه و سازمان برنامه، بیش از حدود ۱۷ ماه دوام نیاورد (سازمان برنامه،۱٣٨۲، صص ۵۷-٣۷).

(۱٣)

منطقه‌بندی یازده‌گانه برنامه‌ریزی: در سال ۱٣۴۹، جابه‌جایی سال ۱٣۴۷ در راس نهادهای اقتصادی ایران در جهت معکوس انجام شد.
در ۲۷ خرداد ۱٣۴۹ خداداد فرمانفرمائیان (‌دکترای اقتصاد از دانشگاه استنفورد آمریکا با گرایش برنامه ریزی اقتصادی در کشورهای درحال توسعه) از طرف نخست‌وزیر (هویدا) به سمت مدیر‌عاملی سازمان برنامه منصوب شد و مهدی سمیعی مجددا به سمت مدیرکلی بانک مرکزی رسید. خداداد فرمانفرمائیان از متخصصین اقتصادی مورد توجه ابتهاج بود که در سال۱٣٣۵ برای عضویت هیات‌ علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه پریستون آمریکا دعوت به همکاری و مشغول به‌کار شده ‌بود، برای کار به سازمان برنامه دعوت و ابتدا به‌طور موقت مشغول کار شد و در ادامه در سازمان ماندگارشد. فرمانفرمائیان در زمان انتخاب شدن به سمت مدیر‌عاملی سازمان برنامه دارای تجربه طولانی در سمت‌های مختلف سازمان از جمله اولین رییس دفتر اقتصاد، مدیریت امور‌‌اقتصادی، معاون اقتصادی و مالی سازمان برنامه و عضویت شورای‌عالی اقتصاد را داشت و به‌رغم حدود ۷ سال فاصله گرفتن از سازمان برنامه وکار در مجموعه بانک مرکزی، رابطه نزدیک خود با سازمان برنامه را به دلیل سمتش در بانک مرکزی، در تهیه برنامه‌های عمرانی حفظ کرده بود (همان، صص۱۲۷ -۱۰۷).
فرمانفرمائیان پس از انتصاب به ریاست سازمان، تغییر در روش و راهکار تهیه برنامه‌های عمرانی (متمرکز) را مد نظر قرار داد و تمرکز‌زدایی از مرکز و راهکار توسعه منطقه‌ای و محلی را برای تهیه برنامه پنجم در دستور کار قرار داد. در سال ۱٣۴۹ کارشناسان سازمان برنامه برای انجام مطالعات لازم به منظور شناسایی نیازهای عمرانی مناطق مختلف کشور و هماهنگ ساختن فعالیت‌های عمرانی در سطح کلیه استان‌ها و همچنین برای اجرای سیاست عدم‌تمرکز در فعالیت‌های اقتصادی کشور و مشارکت مقامات محلی در امور برنامه‌ریزی و اجرایی، محدوده کشور را بر‌اساس ضوابط و عوامل تعریف و تعیین شده، به ۱۱ منطقه برنامه‌ریزی تقسیم کردند. هر یک از مناطق یازده‌گانه شامل محدوده جغرافیایی چند استان و فرمانداری کل همجوار در آن زمان می شد. مناطق یازده‌گانه تعیین‌شده کشور عبارت بودند از (کسمائی، ۱٣۵۱، صص ۵-۱):
* منطقه ۱ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های گیلان، مازندران و گرگان
* منطقه ۲ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های آذربایجان شرقی و غربی
* منطقه ٣ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های تهران، سمنان و زنجان
* منطقه ۴ شامل محدوده جغرافیایی استان خوزستان و کهکیلویه و بویر‌احمد
* منطقه ۵ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های لرستان و همدان
* منطقه ۶ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های اصفهان، یزد و چهار‌محال بختیاری
* منطقه ۷ شامل محدوده جغرافیایی استان فارس
* منطقه ٨ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان
* منطقه ۹ شامل محدوده جغرافیایی استان خراسان
* منطقه ۱۰ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های کرمانشاه، کردستان و ایلام
* منطقه ۱۱ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های ساحلی (‌بندر‌عباس‌) و بوشهر.

برنامه جامع توسعه ملی- منطقه‌ای
در سال‌های آخر برنامه چهارم، سازمان برنامه برای انجام مطالعات منطقه‌ای و تهیه برنامه عمران مناطق یازده‌گانه و همچنین همکاری و مشاوره در تهیه یک برنامه ملی- منطقه‌ای برای برنامه پنجم عمرانی کشور، از شرکت مهندسین مشاور «بتل مموریال» آمریکا دعوت به همکاری کرد. قرارداد نهایی گروه مشاوران بتل جهت انجام مطالعات کلی توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق یازده‌گانه کشور در تاریخ ۵ مهرماه ۱٣۵۰ به امضا رسید. سازمان برنامه در این قرارداد انجام دو دسته فعالیت‌های برنامه‌ریزی (در دو فاز) را به شرکت بتل واگذار کرد که عبارتند از:
۱ - وظایف برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شامل مطالعات منطقه‌ای و تهیه و تنظیم برنامه جامع و هماهنگ توسعه اقتصادی- اجتماعی برای کلیه مناطق ۱۱گانه کشور. این وظیفه شرکت بتل شامل مطالعه کلی هشت منطقه از یازده منطقه ایران و بررسی و تلفیق نتایج حاصل از این مطالعات با مطالعات منطقه‌ای انجام‌شده در دو منطقه بندر‌عباس و خراسان و مطالعات در دست انجام در منطقه کرمانشاهان و گیلان در یک برنامه جامع و یکنواخت کشوری بود (وحیدی، ۱٣۵۰، صص۱٣-۱۲) (علوی،۱٣۵۱‌، صص۵-۱).
۲ - وظیفه دوم، برنامه‌ریزی ملی و شامل تهیه مدل برنامه‌ریزی خطی و تنظیم جدول داده- ستانده برای اقتصاد ایران برای سال‌های ۱٣۵۱ و ۱٣۵۶ شروع و خاتمه برنامه پنجم بود. گزارش نهایی مشاوران بتل زیر عنوان گزارش کلی «‌برنامه عمران منطقه‌ای‌» در تاریخ ۱۹ مهر‌ماه سال ۱٣۵۱ به سازمان برنامه ارائه شد.
قانون برنامه‌ و بودجه و دائمی شدن سازمان برنامه
در سال آخر دوره برنامه چهارم، سازمان برنامه با مدیریت و بر مبنای ایده‌های خداداد فرمانفرمائیان، برنامه پنجم عمرانی را آماده و به هیات‌ دولت ارائه داد. هیات‌ دولت و از جمله نخست‌وزیر (هویدا) برنامه را مورد انتقاد قرار دادند. انتقاد از برنامه پنجم باعث کناره‌گیری فرمانفرمائیان از مدیرعاملی سازمان برنامه شد. پس از استعفای فرمانفرمائیان، در ۱۹ دیماه ۱٣۵۱ عبدالمجید مجیدی (دکترای حقوق از پاریس) که در دوران ابتهاج (خرداد سال ۱٣٣۵) به عنوان مترجم در سازمان برنامه دعوت و مشغول کار شده‌بود و از سال ۱٣٣٨ در امور بودجه فعالیت کرده و از سال ۱٣۴۵ معاونت بودجه سازمان را برعهده داشت، از طرف نخست‌وزیر (هویدا) به سمت وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه انتخاب شد. پس از انتخاب مدیرعامل جدید و تغییر و تحولات ناشی از آن در سازمان برنامه، قرارداد شرکت بتل برای ادامه فعالیت جهت تهیه و تدوین اولین برنامه جامع توسعه ملی- منطقه‌ای کشور (برنامه پنجم)، تمدید نشـد (وحیدی، ۱٣۵۰، صص۱٣-۱۲) (علوی،۱٣۵۱‌، صص۵-۱) و فرآیند تهیه برنامه پنجم به روال سابق (متمرکز) ادامه‌ یافت. در ماه‌های آخر برنامه چهارم، در ادامه تغییرات تیر و مهر‌ماه ۱٣۴۶ و به منظور هماهنگ کردن برنامه و بودجه و هدایت بهتر اقتصاد کشور در تاریخ ۵ اسفند ۱٣۵۱ قانون برنامه ‌و بودجه کشور به تصویب مجلسین رسید. قانون برنامه ‌و بودجه کشور دو رکن داشت. رکن اول آن شورای اقتصاد بود که تشکیل می‌شد از وزرای دارایی، اقتصاد، کار، کشاورزی، تعاون و وزیر مشاور. رکن دوم آن، سازمان برنامه ‌و بودجه بود که موسسه‌ای بود دولتی و رییس آن توسط نخست‌وزیر انتخاب شده و سمت وزیر مشاور داشت. در این قانون پیش‌بینی شده‌بود سازمان برنامه ‌و بودجه زیر نظر نخست‌وزیر فعالیت ‌کند‌ و وظایف آن تهیه برنامه‌های عمرانی و تهیه‌ و تنظیم بودجه کل کشور تعیین شد. بدین ترتیب سازمان برنامه از یک سازمان موقتی که برای نظارت بر اجرای اولین برنامه عمرانی (هفت‌ساله) ایجاد شده‌بود به یک سازمان دائمی در راس امور اقتصادی کشور تبدیل شد (اقتداری، ۱٣۵۵، صص۱۴۰-۱۲٨).
‌مجتمع‌های عمرانی: در دوران مدیریت مهدی سمیعی در سازمان برنامه، در سال ۱٣۴٨ گروهی از کارشناسان برنامه‌ریزی سازمان برنامه برای ارزیابی فعالیت‌های برنامه‌ریزی انجام شده، به مناطق مختلف کشور اعزام شدند. مسوولین سازمان برنامه بر اساس گزارش‌های ارسالی کارشناسان که نشان می‌داد در تهیه برنامه‌های ملی، به نیازهای اساسی بسیاری از مناطق کشور توجه کافی نشده، تصمیم گرفتند پس از بررسی این نیازهای فوری، اعتبارات لازم برای رفع آنها را فراهم نمایند.

(۱۴)

برای رفع نیازهای فوری مناطق برای مدت دو سال (سال‌های ۱٣۵۱ و۱٣۵۲) طرح‌هایی با بازده یک‌ساله تهیه و با اعتباراتی که برای آنها از طرح مادر تهیه شد، اجرا شدند.
این طرح‌ها به صورت فعالیت‌های «مجتمع عمرانی» در بخش‌های آموزش و پرورش، بهداشت و بهسازی محیط‌، کشاورزی، صنایع کوچک، ارتباطات، عمران شهری و روستایی برای هر یک از استان‌ها و فرمانداری‌های کل کشور و زیر نظر استانداران و فرمانداران به اجرا گذاشته شدند. (ستوده، ۱٣۵۷، صص۹-٨). درطرح مجتمع‌های عمرانی، برای ایجاد هسته‌های اولیه دفاتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای در استان‌ها، پیش‌بینی‌هایی صورت گرفته بود. این هسته‌ها به تبع تحولات پیش آمده در سازمان برنامه، به صورت دفتر سازمان برنامه و بودجه استان‌ها (شعب سازمان برنامه و بودجه) عهده دار استقرار نظام برنامه‌ریزی منطقه‌ای در استان‌ها شدند (هومن، ۱٣۵٣، ص۱۱۲).

برنامه پنجم عمرانی:
پس از کنار گذاشته‌شدن برنامه‌ای که با الگوی ملی- منطقه‌ای براساس ایده‌های خداداد فرمانفرمائیان تهیه ‌شده‌بود، سازمان برنامه و بودجه، برنامه عمرانی پنجم را به سبک برنامه‌های قبلی (متمرکز) در۲۰ فصل، ۹ ماده و۲ تبصره برای اجرا در مدت ۵ سال (۱٣۵۶-۱٣۵۲) تهیه و به هیات دولت ارائه کرد. برنامه پنجم عمرانی در تاریخ ۱۵ اسفند ۱٣۵۱ به تصویب مجلس شورای ملی رسید. الگوی برنامه، برنامه‌ریزی جامع اقتصادی، استراتژی برنامه، افزایش سرمایه‌گذاری و رشد تولید ملی، هدف رشد برنامه ۲/۱۱درصد تعیین شده‌بود (سازمان برنامه، ۱٣۵۱، صص۱۰-۱). در تهیه برنامه پنجم عمرانی توجه به تمرکززدایی نسبت به برنامه‌های قبل، افزایش یافته و در دو فصل چهارم و ششم آن به برنامه‌ریزی منطقه‌ای پرداخته شده است. در فصل چهارم برنامه با توجه به نیاز توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق مختلف کشور به دلیل رشد ناموزون مناطق، ایجاد تحول اداری و تمرکز‌زدایی از مرکز کشور با تفویض اختیارات در امور اجرایی و تامین نیروی انسانی مورد نیاز مرکز مناطق کشور پیش‌بینی شده‌است. همچنین در فصل ششم برنامه اهداف و راهکارهای برنامه پنجم برای توسعه مناطق یازده‌گانه کشور و نقش مناطق در برنامه پنجم توسعه اقتصادی کشور پیش‌بینی ‌شده است (‌سازمان برنامه، ۱٣۵۱، صص۶۶-۶۵).

برنامه پنجم عمرانی تجدید‌نظر شده:
با افزایش قیمت جهانی نفت خام از سال ۱۹۷۲ و به‌تبع آن افزایش درآمدهای ارزی ایران، سازمان برنامه زیر فشار هیات‌ دولت و افکار عمومی جهت هزینه‌کردن درآمدهای نفتی، تصمیم به تهیه و اجرای یک برنامه توسعه بلند‌پروازانه گرفت. به همین منظور سازمان، برنامه پنجم عمرانی را در مرداد‌ماه سال ۱٣۵٣ مورد تجدید‌نظر قرارداد و با افزایش شدید اعتبارات برنامه (حدود دوبرابر)، هدف رشد برنامه را به رقم نجومی ۹/۲۵‌درصد افزایش داد. در برنامه تجدیدنظرشده، منطقه‌بندی یازده‌گانه کشور و سیاست عمران منطقه‌ای کنار گذاشته شد و مجددا تقسیمات استانی و سیاست برنامه‌های عمران استانی، جایگزین آن شد (سازمان برنامه،۱٣۵٣، صص ۶۵-۶۰).

دفاتر استانی سازمان برنامه (سازمان برنامه و بودجه استان‌ها)
سازمان برنامه از سال۱٣۵۰ اقدام به تاسیس دفتر برنامه‌ریزی در چهار منطقه ۶‌، ۹، ۱۰ و۱۱ نمود و مقدمات تاسیس دفاتر برنامه‌ریزی در هفت منطقه دیگر از مناطق یازده‌گانه را مهیا نمود. در سال ۱٣۵۱ با کنار گذاشته شدن برنامه ملی- منطقه‌ای بر‌اساس منطقه‌بندی یازده‌گانه کشور، دفاتر برنامه‌ریزی در مرکز ۱۴ استان و فرمانداری کل، دایر شد و در سال ۱٣۵۲، دفاتر برنامه‌ریزی در کلیه استان‌های کشور (۲٣ استان) تاسیس شد. از ابتدای شروع برنامه پنجم عمرانی با تغییر نام سازمان برنامه به سازمان برنامه و بودجه، دفاتر برنامه‌ریزی استان‌ها، شعب سازمان برنامه و بودجه در مرکز استان‌ها شدند و وظایف سازمان را در استان‌ها برعهده گرفتند (هومن، ۱٣۵٣، صص٨۹- ٨٨ ). دفاتر سازمان برنامه و بودجه پس از استقرار در مراکز استان‌ها، فعالیت‌های خود را شروع کردند. مهم‌ترین فعالیت این دفاتر انجام مطالعات برای تهیه آمار و اطلاعات نسبتا جامعی از کلیه منابع اقتصادی و اجتماعی استان‌ها بود. حاصل این مطالعات منطقه‌ای، تهیه شناسنامه استان‌ها، شامل مشخصات منابع طبیعی، آب و هوا، جمعیت و وضعیت موجود کلیه بخش‌های اقتصادی است. بر‌اساس این آمار و اطلاعات جمع‌آوری شده، دفاتر سازمان برنامه و بودجه در استان‌ها در فاصله زمانی سال‌های ۱٣۵۴ تا ۱٣۵۶ اقدام به تهیه برنامه توسعه منطقه‌ای در سطح استان محل استقرار خود نمودند. عنوان این برنامه‌ها «‌برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان» و بیشتر برای اجرا در برنامه ششم توسعه اقتصادی در نظر گرفته شده بود. اسناد این برنامه‌ها توسط سازمان برنامه و بودجه منتشر شده است. کار تهیه و تدوین این برنامه‌ها در بیشتر استان‌های کشور صورت گرفته و شامل موارد زیر می‌باشد‌:
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان مازندران در سال ۱٣۵۴ تهیه و در یک جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان فارس در سال ۱٣۵۴ تهیه و در یک جلد منتشر شده است .
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی کهکیلویه و بویراحمد در سال ۱٣۵۴ تهیه و در یک جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان کرمانشاهان در سال ۱٣۵۴ تهیه و در ۲جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان زنجان در سال ۱٣۵۴ تهیه و در یک‌جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان‌های ساحلی و جزایر در سال ۱٣۵۴ تهیه و در ٣جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی آذربایجان‌غربی در سال ۱٣۵۵ تهیه و در ۴ جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان گیلان در سال ۱٣۵۵ تهیه و در یک‌جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان همدان در سال ۱٣۵۵ تهیه و در ۲جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان یزد در سال ۱٣۵۵ تهیه و در ۲ جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان کرمان در سال ۱٣۵۵ تهیه و در ۲ جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان بوشهر در سال ۱٣۵۶ تهیه و در ٣ جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان خوزستان در سال ۱٣۵۶ تهیه و در یک‌جلد منتشر شده است.
* برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان سیستان و بلوچستان در سال ۱٣۵۶ تهیه و در ٣جلد منتشر شده است.

برنامه عمرانی ششم
مطالعات تهیه برنامه ششم از سال ۱٣۵۵ شروع شد این برنامه برای اجرا در فاصله سال‌های ۶۱-۱٣۵۷ در نظر گرفته شده‌ بود. در تهیه برنامه ششم به نوآوری‌هایی در برنامه‌ریزی دست‌زده‌ شده ‌است. از جمله در این برنامه نخست وضع گذشته بخش‌ها با مشارکت دستگاه‌های اجرایی مربوطه مورد ارزیابی قرار گرفت و در امر سیاست‌گذاری و تعیین هدف‌ها، از نمایندگان بخش‌خصوصی نیز دعوت شد.

ادامه دارد