• اسطوره بهلول عاقل دیوانه نما از اساطیر فرقهً جاین هندی مربوط به بهوبالی (گوتمه شوارا= سرود دان نورانی) پسر فرمانروای بزرگ ریشابها (قوچ/گاو) اخذ شده است. تشابهه اسامی و شخصیتها جای تردیدی در این باب باقی نمی گذارند. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۱۹ تير ۱٣٨۷ -  ۹ ژوئيه ۲۰۰٨

اسطوره بهلول عاقل دیوانه نما از اساطیر فرقهً جاین هندی مربوط به بهوبالی ( گوتمه شوارا= سرود دان نورانی ) پسر فرمانروای بزرگ ریشابها (قوچ/گاو) اخذ   شده است. تشابهه اسامی و شخصیتها جای تردیدی در این باب باقی نمی گذارند. فرقه جاین از جمله گروههایی بزرگی است که به همراه آیین فلسفی و اخلاقی گوتمه بودا ، بر پایه دین سپیتاک زرتشت در سمت هند صورت گرفته است. چه بانی اساسی آیین جاین (پیروزمند یا دانا)   یعنی گوتمه مهاویرا (عالم دینی بزرگ) معاصر با گوتمه بودا (حافظ دانای سرودهای روحانی)/ گائوماته زرتشت (سرود دان زرین اندام) است و در اساس با بهوبالی ( گوتمه شوارا= سرودان نورانی ) یکی بوده و بعداً تبدیل به دو شخصیت جداگانه شده است. با این تذکر که نامهای گوتمه و گائوماته به معنی حافظ و دانای سرودهای دینی می باشند و گائوماته زرتشت (بردیه داماد و پسر خوانده کورش سوم/ فرشوشتر /فریدون ) در عهد کورش بیش از دو دهه در بلخ و شمال هند به عنوان شاهزاده روحانی و اصلاح طلب حکومت نموده است و تعالیم اخلاقی و اقتصادی خود را که به نفع رعایای تحت ستم بود، غالباً در آن سمت انجام داده بود. بر همین اساس است که هرودوت در شرح ترور شدن وی توسط داریوش و شش تن سران پارسی همدستش می گوید که مردم آسیا در   ترور شدن وی به ماتم نشستند. در شاهنامه این حادثه به صورت تراژدی قتل ایرج (آرای آرایان تاریخ اساطیری ارامنه) حفظ شده ولی از آنجاییکه آرا/ایرج (یعنی نجیب) لقب مشترک کورش سوم و پسر خوانده/برادر خوانده و دامادش سپیتاک زرتشت /گائوماته بردیه مشترک بوده است. سپیتاک زرتشت پسر سپتمه جمشید برادر تنی بزرگتری داشته است که مگابرن ویشتاسپ ( سلم = سرور بزرگ شاهنامه) نام داشته است و در عهد کورش به حکومت گرگان بر گماشته شده بود.در تراژدی مرگ ایرج این هردو   مشترک و یکی شده اند. خود بهوبالی (دارای بازوان نیرومند= بردیه/تنائکسار/سمردیس) و پدرش ریشابها ( قوچ= کورش) و برادرش بهاراتا (شاه کشور) که وارث حکومت پدر شده بود و بهوبالی بعد از جنگ بزرگ، غلبه بر برادرش روحاً دگرگون شده و سلطنت را دوباره بدو واگذار و خود به ریاضت روی می آورد. به ترتیب مطابق گائوماته زرتشت ، کورش سوم و کمبوجیه سوم می باشند. اساطیر جاین از ساخت پیکره عظیمی از بهوبالی توسط برادرش بعد از مرگ او خبر میدهند که خود نشانگر منشأ مشترک اسطوره وی با گوتمه بودا /گائوماته زرتشت است.                                         در وبلاگ بهلول دانا روایات   اسلامی جالب در باب بهلول جمع آوری شده است که غالباً در رابطه با هارون الرشید هستند و وی در آنجا بیشتر در نقش دلقک نکته سنج درباری ظاهر میشود. این نقش سخیف وی   اصل او را نمی تواند نشانگر باشد. لذا مأخذ خارجی و جاینی هندی است که اسطوره بهلول عارف و صوفی و شاهزاده را با هم دارد. گرچه مطابق مرسوم و متعارف معتزلیان/شیعیان برای بهلول اساطیر اسلامی شجره نامه ای جعلی هم پدید آورده اند. شخصیت اساطیری مشابه وی یعنی ملانصیرالدین معاصر شاهان مغول به قرون نزدیکتری تعلق دارد و خواجه نصیرالدین طوسی عالم بزرگ و شوخ طبع دورهً هلاکوخان مغول می باشد:                                                                                                                 " به ل ول یا ابو وهیب بن عمرو صیرفی کوفی،یکی از عقلای مجانین معاصر هارون الرشید بود. سال806 میلادی در کوفه به دنیا آمد وی در کوفه نشو و نما یافت.هارون و خلفای دیگر ازاو موعظه می طلبیدند. . وی دارای کلام شیرین است که در بیان واقعیت ها و حقایق تلخ به کار گرفته و سخنانش از نوادر خوانده شده است. در ابتدا کسی را به خنده وامیدارد و آنگاه در اوج خنده، سر در گوشش می نهد و می گوید: دقت کن! شاید نه بر دیگری، که بر خود می خندی! و چون او این را دریافت بر حال خود که چنین مضحک است می گرید!! نوشته های زیر گوشه هایی است از سخنان آن حکیم در لباس یک دیوانه.  تا آنان که خود دیوانه اند، پندارند که او نیز دیوانه استمی گویند بهلول عالم بود و دیوانه نبود و جنون در واقع نقاب بود و گریزگاه بود از آن مهلکه. می گویند در روزگار هارون مخالفان سه راه در پیش داشتند: جلای وطن. جمل (در مفهوم کوه و سر به کوه و بیابان گذاشتن) و جنون. بهلول جنون را به جلای وطن و آوارگی ترجیح داد و در کوفه ماند و چون دیوانه بود یا خود را به دیوانگی زده بود و به دیوانگی اشتهار داشت آزار ندید. پیش از آن اما بهلول از متنفذان و متمولان کوفه به شمار می آمد. اما دیری نپایید که از آن همه ثروت و نفوذ اجتماعی چیزی باقی نماند و فقیر شد و حتی روایت می کنند که با لباسی ژنده و پاره مانند گدایان در محله های کوفه سرگردان بود. هر چه بود، این را می دانیم که مردی بود خوش سخن و طناز و در پاسخ درنمی ماند.  همه به طنز از حاضرجوابی او حکایت ها روایت می کنند. می بینیم ابووهاب در کانون استبداد و انشقاق و دوگانگی زیست و چون زندگی در آن شرایط برای او ممکن نبود پس مجبور بود انتخاب کند، جنون را برگزید و با طنز و زبانی گزنده سختی زندگی را برای خود آسان کرد و توانست بار هستی را بر دوش کشد و راهی که او رفت، همچنان رهروان بسیار دارد .                                                                                                                  می گویند روزی مردی گندم بار الاغ خود کرد و به در خانهء بهلول که رسید، پای الاغ لنگید و الاغ زمین خورد و بار بر زمین ماند. مرد در خانهء بهلول را زد و از او خواست که الاغش را به امانت به او واگذارد تا بار بر زمین نماند. بهلول با خود عهد کرده بود که الاغ خود را به کسی به امانت ندهد. چون پیش تر خیانت دیده بود در امانت، یا بر فرض از الاغش بار زیاد کشیده بودند. گفت: الاغ ندارم و در همان لحظه صدای عر عر الاغش از طویله آمد. مرد گفت: صدای عرعر الاغت را مگر نمی شنوی که چنین دروغ می گویی؟ بهلول گفت: رفیق! ما پنجاه سال است که همدیگر را می شناسیم. تو به حرف من گوش نمی دهی. به صدای عر عر الاغم گوش می دهی احمق!                                                                  هارون مجلسی آراسته بود و فیلسوفی از فلاسفهء یونان نیز در آن مجلس حضور داشت. بهلول و دو تن از یارانش وارد شدند. خردمند یونانی سخن می گفت در آن مجلس که ناگاه بهلول در آن میان از او پرسید: کار شما چیست؟ خردمند یونانی می دانست که بهلول دیوانه است و بر آن بود تا دیوانگی او را عیان کند. گفت: من فیلسوفم و کارم این است که اگر عقل از سر کسی بپرد، عقل را به او بازگردانم. بهلول گفت: با این سخنان عقل از سر کسی مپران که بعد مجبور شوی بازش گردانی.    
  روزی بهلول از کوچه ای میگذشت، شخصی بالایش صدا زده گفت: ای  بهلول دانا! مبلغی پول دارم، امسال چه بخرم که فایده کنم؟                                                                                                                                                  ـ برو، تمباکو بخر!                                                                                                                                    
  مردک تمباکوخرید، وقتیکه زمستان شد، تمباکو قیمت پیدا کرد. به قیمت خوبی  به فروش رسید. بقیه هر قدر که ماند، هر چند که از عمر تمباکو میگذشت، چون تمباکوی کهنه قیمت زیاد تری داشت، لهذا به قیمت بسیار خوبتر فروخته میشد وسرانجام فایده بسیاری نصیب اوشد. یک روز باز بهلول از کوچه می گذشت که مردک بالایش صد ا زده و گفت :                                          ای بهلول دیوانه! پارسال کار خوبی به من یاد دادی، بسیار فاید ه کردم، بگو امسال چه خریداری کنم؟
                                                                                                                                      ! ـ برو، پیاز بخر
  مردک که از گفته پارسال بهلول فایده، خوبی برداشته بود، با اعتمادی که به گفته اش داشت هرچه سرمایه داشت و هر چه فایده کرده بود. همه را حریصانه پیاز خرید و به خانه ها گدام کرده منتظر زمستان نشست تا در هنگام قلت پیاز، فایده هنگفتی بر دارد. چون نگاهداری پیاز را نمی دانست، پیاز ها همه نیش کشیده و خراب شد و هر روز صد ها من  پیاز گنده را بیرون کرده به خندق میریختند و عاقبت تمام پیاز ها از کار برامده خراب گردید و مردک بیچاره نهایت خساره مند شد .    
مردک این مرتبه با قهر و خشونت دنبال بهلول میگشت تا او را یافته و انتقام خود را از وی بگیرد. همینکه به بهلول رسید، گفت:                                                                                                                                                       
                                                                               ای بهلول! چرا گفتی که پیاز بخرم و اینقدرها خساره مند شوم؟
                                                                                                                               بهلول در جوابش گفت : ای برادر! آن وقت که مرا بهلول دانا خطاب کردی، از روی دانایی گفتم«برو، تمباکو بخر» این مرتبه که مرا بهلول دیوانه گفتی، از روی دیوانگی گفتم ـ «برو، پیاز بخر» و این جزای عمل خود تست. مردک خجل شده راه خود را پیش گرفته رفت و خود را ملامت میکرد که براستی، گناه از او بوده ..                                                                                          
( ازمجموعه فولکلور عامیانه زبان دری)                                                                                                           برای نمونه به داستان «بهلول» و شلغم دادن «هارون» به او اشاره میکین م:                                                                روزی «بهلول» نزد «هارون» میرود و درخواست مقداری پیه میکند تا با آن « پیه پیاز»، که نوعی غذای ارزان قیمت برای مردم فقیر بوده، فراهم سازد. «هارون به خدمتکارش می گوید که مقداری شلغم پوست کنده، نزد او بیاورند تا شاهد عکس العمل او باشند و بیازمایند که آیا او میتواند میان پیه و شلغم پوستکنده تمایزی قائل شود.«بهلول» نگاهی به شلغمها میاندازد، آنها را به زبانش نزدیک میسازد، بو میکند و بعد میگوید: «نمیدانم چرا از وقتی که تو حاکم مسلمانان شده ای، چربی هم از دنبه رفته است» .                                                                                                                        
کلنگ را بردار                                                                                                                                         
روزی بهلول نزد قاضی بغداد نشته بود که قلم قاضی از دستش به زمین افتاد. بهلول به قاضی گفت: جناب قاضی کلنگت افتاد   آنرا از زمین بردار.                                                                                                                               
قاضی ب ه مسخره گفت : واقعاً اینکه میگویند بهلول دیوانه است. صحیح است آخر قلم است نه کلنگ .                                 بهلول جواب داد: مردک تودیوانه هستی که هنوز نمیدانی. با احکامیکه به این قلم مینویسی  خانه های مردم خراب می کنی تو بگو قلم است یا کلنگ؟                                                                                                                             
روزی هارون الرشید به بهلول خطاب کرد : آیا می خواهی خلیفه باشی؟                                                                   بهلول گفت: دوست ندارم.                                                                                                                             
هارون گفت : چرا؟                                                                                                                                    
بهلول پاسخ داد: برای اینکه من به چشم خود مرگ سه خلیفه را دیده ام  ولی خلیفه تا به حال فوت دو بهلول را ندیده است .                                                                                                                                                      روز قیامت خلیفه هارون الرشید بسیارسعی میکرد بهلول را به مسخره بگیرد و در هرفرصتی که پیش میامد  این کار را میکرد، در عوض بهلول نیز با تیز هوشی خارق العاده ای که داشت ،جوابهای دندان شکنی به خلیفه میداد. روزی خلیفه در دعوت خاص خود با همسرمحبوبه اش زبیده خاتون نشسته بود،غلامی بدنبال بهلول فرستاد .                                                    بهلول وارد شده سلام کرد، خلیفه پس از جواب سلام دستور نشستن داده وبلا فاصله از بهلول پرس ید:                                                                                                                                   بهلول، بگو به بینم، روز قیامت چه موقع است؟
                بهلول گفت: جناب خلیفه، ما دو روز قیامت داریم، یکی اصغر و دیگری اکبر. شما کدام یک را میخواهید بدانید؟                                                                                             خلیفه گفت: یعنی چه ؟ اصغر کدام است و اکبر کدام؟ بهلول گفت: اگرزبیده خاتون بمیرد، قیامت اصغر است، و اگرحضرت خلیفه دُم سیخ کند، قیامت اکبر میشود .                      می گویند روزی بهلول _عاقل دیوانه نما_نزد هارون الرشید رفت و بر تخت او بنشست                                               غلامان خلیفه او را از تخت هارون پایین کشیدند و لت مفصلی به او زدند که از تن او خون روان شد .                             بهلول رو به هارون الرشید کرد و گفت:من یک لحظه بر تخت تو نشستم،ببین چه لتی خوردم تو که عمری بر روی این تخت نشسته ای بند بندت را از هم جدا خواهند کرد.                                                                                                   
  روزی بهلول را بر درس یکی از به ظاهر عالمان گذر افتاد. او شنید که واعظ در درس خود می گفت: من بر سه چیز ایراد   دارم که خلاف عقل است :                                                                     
اول آنکه می گویند: ماده شیطان از آتش است به آتش چطورمعذب می شود .                                                   
دوم آنکه می گویند: خداوند را نمی توان دید این چگونه ممکن اس ت که شیئی وجود داشته باشد و دیده نش و د .                     
سوم آنکه می گویند: خالق همه چیز خدا است پس همه چیز از جانب او است .                                                         چون سخن به اینجا رسید ، بهلول کلوخی از زمین برداشت و محکم به سوی او پرتاب کرد. کلوخ پیشانیش را شکست و خون جاری شد . شاگردان، بهلول را گرفته نزد خلیفه بردند. خلیفه با عتاب به او گفت                                                                                                                                                         چرا سرعالم را شکستی و به او تعدی نمودی؟
بهلول گفت: من نشکسته ام، خلیفه امر نمود، عالم دروغین را حاضر کردند، او با پیشانی بسته وارد شد .                           بهلول رو به او نموده و گفت .                                                                                                                                                                                                                                              از من چه تعدی به تو شده است؟
او گفت: کدام تعدی از این بیش که سر من بشکستی و تمام به سبب دردسر، آرام و قرار برای من نبود.                                 بهلول گفت: کو درد؟                                                             
عالم گفت: درد دیده نمی شود!                                                                                                                         بهلول گفت: دروغ می گویی،  درد دیده نمی شود تو می گفتی که ممکن نیست شیئی موجود باشد و دیده نشود .                   
دیگر آنکه کلوخ ممکن نیست به تو صدمه بزند چه تو از خاکی و کلوخ نیز از خاک!که می گوفتی آتش، آتش را نسوزاند. همچنان خاک هم در خاک اثر ننماید .                                                
دیگر آنکه من نبودم!                                              
عالم گفت: پس که بود؟                                                           
بهلول گفت:                                                                                                                                              
همان خدایی که همه کارها را از او می دانی و بنده را نیز مجبور مطلق خلیفه هارون جواب او را بپسندید و آن عالم دروغین شرمنده از آن مجلس برفت .                                                                                                                            هارون الرشید به بهلول گفت: می خواهی که وجه معاش تو را متکفل شوم و مایحتاج تو را از خزانه مقرر سازم تا از فکر آن آسوده شوی؟                                                                                                                                         بهلول گفت: اگر سه عیب در این کار نبود، راضی می شدم :                                                                                   اول آنکه تو نمی دانی به چه محتاجم، تا آن را از برای من مهیا سازی .                                                                    دوم اینکه نمی دانی چه وقت احتیاج دارم تا در آن وقت، وجه را بپردازی .                                                                 سوم آنکه نمی دانی چقدر احتیاج دارم تا همان مقدار بدهی .                                                                                    
ولی خداوند تبارک و تعالی که متکفل است این هر سه را می داند آنچه را   محتاجم ،وقتی که لازم است و به قدری که احتیاج دارم می رساند .                                                                                                                                         
ولی با این تفاوت که تو در مقابل  پرداخت این وجه، با کوچکترین خطایی ممکن است مرا مورد خشم و غضب خود قرار دهی .                                                                                                                                                      
- روزی هارون الرشید مبلغی به بهلول داد که بین فقرا و نیازمندان قسمت کند. بهلول وجه را گرفت و لحظه ای بعد آنرا به خلیفه بازگرداند. هارون دلیل این امر را سئوال کرد، بهلول گفت: هر چه فکر کردم از خلیفه محتاج تر و فقیرتر نیافتم. چرا که می بینم ماموران تو به ضرب تازیانه از مردم باج و خراج می گیرند و در خزانه ی تو می ریزند، از این جهت دیدم که نیاز تو از همه بیشتر است، لذا وجه را به خودت بازگرداندم.                                                                                 - آورده اند که: روزی زبیده زوجه ی هارون الرشید در راه بهلول را دید که با کودکان بازی میکرد و با انگشت بر زمین خط می کشید.                                                                                                                                             پرسید: چه می کنی؟                                                                                                                                     گفت: خانه می سازم.                                                                                                                                  پرسید: این خانه را می فروشی؟                                                                                                                      گفت: آری.                                                                                                                                               پرسید: قیمت آن چقدر است؟                                                                                                                        بهلول مبلغی ذکر کرد. زبیده فرمان داد که آن مبلغ را به بهلول بدهند و خود دور شد. بهلول زر بگرفت و بر فقیران قسمت کرد. شب هارون الرشید در خواب دید که وارد بهشت شده، به خانه ای رسید و چون خواست داخل شود او را مانع شدند و گفتند این خانه از زبیده زوجه ی توست. دیگر روز، هارون ماجرا را از زبیده بپرسید. زبیده قصه بهلول را باز گفت. هارون نزد بهلول رفت و او را دید که با اطفال بازی می کند و خانه می سازد.                                                                                                                                                                            گفت: این خانه را می فروشی؟ بهلول گفت: آری                                                                                                                                         هارون پرسید: بهایش چه مقدار است؟                                                                                                              بهلول چندان مال نام برد که در جهان نبود.                                                                                                        هارون گفت: به زبیده به اندک چیزی فروخته ای .                                                                                                  بهلول خندید و گفت: زبیده ندیده خریده و تو دیده می خری. میان ایندو، فرق بسیار است .                                             
  روزی هارون الرشید از کنار گورستان می گذشت بهلول و « علیان» مجنون را دید که با هم نشسته اند و سخن می گویند. خواست با ایشان مطایبه کند. دستور داد هر دو را آوردند. گفت: من امروز دیوانه می کشم. جلاد را طلب کنید .                  جلاد فی الفور حاضر شد با شمشیر کشیده   و علیان را بنشاند که گردن زند. گفت: ای هارون چه می کنی؟                        هارون گفت: امروز دیوانه می کشم.                                                                                                                 گفت: سبحان الله، ما در این شهر دو دیوانه بودیم، تو سوم ما شدی. تو ما را بکشی چه کس تو را بکشد؟                           
                                                                                                  - روزی خلیفه هارون الرشید از بهلول پرسید: - بزرگترین نعمت های الهی چیست؟                                                                                                                
بهلول پاسخ داد:                                                                                                                                        
- عقل، چه در خبر است که چون خداوند اراده فرماید نعمتی را از بنده زایل کند اول چیزی که از وی سلب می نماید عقل است. عقل از رزق محسوب شده ولی افسوس که حق تعالی این نعمت را از من دریغ فرمود.                                                                                                             - هارون الرشید از بهلول پرسید که: دوست ترین مردم نزد تو کیست؟ - گفت: آن کس که شکم مرا سیر کند.                                                                                                                                                                                                    گفت: اگر من شکم ترا سیر کنم، مرا دوست داری؟
- گفت: دوستی به نسیه نمی باشد.                                                                                                                  
شخصی که می خواست بهلول را مسخره کند به او گفت :                                                                         
دیروز از دور تو را دیدم که نشسته ای فکر کردم الاغی است که در کوچه نشسته .                                                      :                                                    بهلول فوراً جواب داد
منهم که از دور تو را دیدم فکر کردم آدمی به طرف من می آید                                                                                                  شخصی به گفت بهلول: می خواهم از کوهی بلند بالا روم می توانی نزدیکترین را ه را به من نشان دهی؟
بهلول جواب داد:                                                              
نزدیکترین و آسانترین راه : نرفتن بالای کوه است .
 
منابع
4 -شهر قصه-ویب 5 -سه حکایت از حکایت های بهلول . . www.esalat.org . 3 - hylit.net - 2 . mquest.blogfa.com ۱-
۶ - اندیشه نو - ویب
7 -مجموعه فولکلور عامیانه زبان دری 8 -بهلول - ویکیپدیا، دانشنامه آزاد "
ghadeer.org- 9 -بهلول عاقل