صادق هدایت، علی مقدم، جمیل صدقی زهاوی و
زمزمه عقلهای سلیم و ناسلیم
انور سولتانی
•
علی مقدم و صادق هدایت علیرغم موضع مستقل و شدیدا" مخالفی که در برابر دستگاه دولتی پهلویان داشتند، تحت تاثیر جو افراطی ایرانیگری، که با برگزاری کنگره بزرگداشت فردوسی به اوج رسیده بود، نه توانستند نسب کردی شاعر را بشناسند و نه از موضع بغایت مترقی او خبر یافتند.
...
اخبار روز:
www.iran-chabar.de
چهارشنبه
۱۵ آبان ۱٣٨۷ -
۵ نوامبر ۲۰۰٨
در جریان برگزاری جشن هزاره فردوسی سال ۱٣۱٣در تهران، علی مقدم و صادق هدایت جزوه‌ای منتشر کردند که مجموعه آن، یعنی شعر مقدم و کاریکاتورهای هدایت، ریشخند و اهانتی بود به یکی از مدعیون مراسم- جمیل صدقی زهاوی (۱۹٣۶ - ۱٨۶٣) که بعنوان نماینده کشور عراق در جشن شرکت کرده، شعری به فارسی در ستایش فردوسی خواند ه بود:
"به فردوسی از من سلامی برید
پس از عرض حرمت، پیامی برید
که ای شاعر خفته در زیر خاک!
نهان از نظر، دور از جان پاک...
فرو ریخت اعجاز از خامه‌ت
بیفرود از آن قدر شهنامه‌ات
سر از خاک برادر و آنگه ببین!
چه شوری است بهرت بروی زمین
جهانی برای تو شمع آمده
برای ثنای تو جمع آمده
زهر مملکت صد صدا میرسد
زهر سر، نوایی جدا میرسد
چو پر شد ز شعرت زمین و زمان
ستودند نام تو در هر زبان
هزار است در قبر خود خفته‌ای
ولی زنده است آنچه تو گفته‌ای
(بابا مردوخ روحانی،۲۱۱،۲)
زهاوی از یک خانواده سرشناس کرد ساکن بغداد و پدرش محمد فیضی زهاوی، مدت ٣٨ سال مدرس ومفتی شهر بود [۱] . جمیل صدقی بر زبانهای عربی، کردی و فارسی و ترکی تسلط داشت و به همه این زبانها شعر میسرود. شماره تالیفات او در فلسفه، هیات ، علوم طبیعی و ادب به ۱۷ جلد میرسد و مجموعه دواوین شعری او بزبان عربی، چهار جلد است. او یکی از اولین کسانی است که رباعیات خیام را به عربی ترجمه نمود. مضمون اشعار و مقالات متعدد او در مجلات ترقیخواه ترکیه نوبنیاد و عراق، مسائل اجتماعی، نابرابریهای طبقاتی، آزادی، تبعیض علیه زنان و مشکلات گریبانگیر آنروز عراق بود. او در کنار رفرمیست ها و تجدد خواهان عراق و ترکیه مانند محمود جودت و قاسم امین به جنگ پدیده‌های فرسوده جامعه و باستقبال مدرنیسمی میرفت که نور آن از غرب دمیده، اندک اندک به عثمانی و پاره‌های آن یعنی عراق و کشورهای عربی رسیده بود.
او در قصیده غرائی که با مضمون حقوق زن به زبان عربی سروده است، جسورانه ندا میزند:
"... اسفرک فالسفور للناس صبح
زاهرو الحجاب لیل یهم..."
حجاب رابگشای که بی حجابی صبح روشن و حجاب، شب تاراست.
"... زعموا ان فی الحجاب جفاظا"
کذبوا فهو فی الحقیقه شوم..."
تصور کردند که در حجاب امنیتی است، ولی دروغ گفتند چون در حقیقت، حجاب شوربختی است. (نیازی، دکتر شهریار و...)
پیام مستتر در شعر زهاوی و ندای برابری حقوق زن و مرد او، شانه به شانه شاعر دیگر کرد میزند که ۱۴ سال پس از تولد زهاوی بدنیا آمده ۲۱ سال پس از مرگ او جهان را وداع گفت: لاهوتی کرمانشاهی
پس کی تو این نقاب زرخ دور میکنی؟
کی ترک این اسارت منفور میکنی؟
بامرد همسری تۆ، کی این حق خویش را
ثابت به آن ستمگر مغرور میکنی؟
(لاهوتی، ابولقاسم، ۹۲٨)
زهاوی از سوی مادر از کردهای فیلی منطقه سرپل زهاب نزدیک کرمانشاه است که پدران او پیش از مهاجرت ناگزیر به خاک عثمانی و بغداد، در منطقه کرمانشاه می زیستند. گوئی او و لاهوتی از یک چشمه فکری آب نوشیده، واکنش یکسانی داشته‌اند در برابر موج جدید ارتجاع مذهبی از شهر برخاسته، که آرام آرام روستاهای کردستان را مانند دیگر مناطق کشورهای اسلامی در بر می گرفت و زن روستائی کرد، که تا ان زمان با حجاب و پوشش رو آشنا نبود، میرفت که به دام این "هدیه مدنیت" گرفتار آید.
زهاوی شاعر بود و به فارسی نیکو شعر میگفت. گرچه اشعار عربی او بکرات در نشریات دوره‌ای عربی چاپ و منتشر شده‌اند، ولی جز شعر مشهور او در ستایش فردوسی، اشعار فارسی دیگر او، کمتر روی چاپ دیده‌اند. من در اینجا قصیده فارسی غرای او را بنام" زمزمه عقل سلیم" میآورم که نشانگر تجدد خواهی و جبهه گیری صریح او در برابر ارتجاع مذهبی است. اما پیش از آن باید داستان جزوه علی مقدم و صادق هدایت را دنبال کنم:
جزوه مزبور اندکی پس از برگزاری مراسم هزاره فردوسی منتشر شد و عنوان آن عبارت بود از "پیشکش آوردن اعرابی به بارگاه ایران" – طنزی تلخ در تحقیر شخصیت شاعر و به سخره گرفتن شعری که او در نعت فردوسی طوسی سروده بود، یعنی ما- این نژاد برتر، ران ملخی را که تو از بیابانهای عربستان به بارگاه عرش سایمان آورده‌ای نمی پذیریم، بیخود آمده‌ای و اساسا" بیخود شعر فارسی سروده‌ای!
جزوه مقدم و هدایت اخیرا همراه با چاپ جدید "وغ وغ ساهاب" هدایت با مقدمه کوتاهی از ناصر پاکدامن از سوی کتاب چشم انداز در فرانسه منتشر شده است (سال ۱٣٨۱). در مقدمه این چاپ آمده است:
" تهیه و تدوین این جزو ه واکنشی است در اعتراض به شرکت شاعری از شاعران عراقی در کنگره بزرگداشت فردوسی. "پیشکش آوردن ..." اعتراضی است مبتنی بر احساسات افراطی میهن پرستانه....و ملهم از همان مقولات "عرب را [بجائی] رسیده است [کار]" و "تفو بر تو ای چرخ[گردون تفو] ".
در همان مقدمه، از قول عیسی هدایت، برادر هدایت آمده است که:
" برخی میگویند[هدایت به هندوستان] رفت تا در کمپانی فیلمبرداری کار کند یا برای خواندن زبان پهلوی رفت.ولی حقیقت چیز دیگری است. در سال ۱٣۱٣ آقای علی مقدم جزوه‌ای بنام "پیشکش آوردن اعرابی به بارگاه ایران" چاپ کرد که شکل عرب روی جلد آنرا صادق کشیده بود. انتشار این جزوه، خشم جناب آقای علی اصغر حکمت- وزیر فرهنگ آن زمان را برافروخت و با کمک مراجع قانونی صادق هدایت[ممنوع القلم شد] و تحت تعقیب قرار گرفت... برای خاموش شدن سروصداها و آرامش اعصاب تحریک شده صادق، صلاح بود که مسافرتی بنماید و چندی نگذشت که با فروش اثاثیه و کتابهایش، به هندوستان رفت...
("وغ وغ ساهاب، ۲۰۹ تا ۲۱۲).
شعر مقدم آکنده است از سخنان دو پهلو و عناوین توهین آمیز نسبت به "تازیان"
" خنده مهتران درگاه [بر اعرابی]"،
"شرمسار شدن اعرابی"،
"بیچارگی و پریشانی خود و هم کیشانش"،
و...
" پس بدو گفتند: یا وجه‌العرب!
از کجائی؟ چونی از راه و تعب؟
گفت وجهم گر مرا وجهی دهید
بی وجوهم جون پس پشتم نهید!"
حقیقت اینست که علی مقدم و هدایت علیرغم موضع مستقل و شدیدا" مخالفی که در برابر دستگاه دولتی پهلویان داشتند و بویژه هدایت که کلیت سیستم را "خرس نر..ن پاره‌ای" می نامید که "در کف او غیر تسلیم و رضا چاره‌ای وجود ندارد" (نامه‌های هدایت به حسن شهید نورائی) ، تحت تاثیر جو افراطی ایرانیگری، که با برگزاری کنگره بزرگداشت فردوسی به اوج رسیده بود، نه توانستند نسب کردی شاعر را بشناسند و نه از موضع بغایت مترقی او خبر یافتند. همین شناخت نادرست و موضع گیری نادرست تر بود که آنانرا به سرودن شعر و کشیدن کاریکاتوری کشاند که در اساس نمیباید لااقل از سوی اسطوره‌ای چون هدایت روی کاغذ میآمد. در کاریکاتورهای هدایت، شیرمردکرد در جلد عربی نشان داده‌شده است که بجای سگ، قڵاده برگردن سوسمار زده آنرا باخود[به ایران] می برد: "ز شیر شتر خوردن و سوسمار... "، شووینیسم، و باقی قضایا.
سئوال اینست که اگر مقدم و هدایت اصل و نسب غیر عربی زهاوی را نشناخته بودند و او یک عرب تمام عیار هم بود، آنها چه حقی داشتند اینگونه به "هم کیشان" آنان و دیگراعراب، که بخشی از آنها شهروندان خود ایرانند، اهانت روا دارند؟ چگونه است که نویسندگان متعهد این آب و خاک تف سربالا میاندازند و به خود روا میدارند که، بهر عنوان، به کرامت ملتی توهین کنند.
ثانیا" زهاوی از بغداد آمده بود همانجائی که حکومت عباسیان مدتی قریب به ۲۰۰ سال زبان غیر عرب را بریدند. ولی حال که او بجای شمشیر آخته، برگ زیتونی در دست و بجای "لایجوز" عرب، شعری پارسی بر لب به میان ما آمده است و به ما میگوید که " آنچه فردوسی گفته است زنده است". آیا سزاوار است که این بانگاواز تاریخی را با این بیان سبک پاسخ دهیم؟
آوخ که آنچه اینک از این "احساسات افراطی" دیروز برای امروز ما مانده است وا اسفائی است برلب و دستی است بر زانو، که چرا نخبه نخبگان ما به دره هولناک تعصبات نژادی غلطیدند و سرنا را از سرگشادش زدند.
بهر تقدیر، زهاوی یکسالی پس از مسافرتش به ایران و ناسپاسیهائی که دید، رخت از جهان بر بست و دست مریزادی برای ملک اڵشعرا بهار که دستکم او مراتب دانش زهاوی را شناخت، در رثای مرگش ترکیب بندی در ۹ بند سرود و در آن، او را "سلطان سخن، صاحب فضل و ادب، وطنخواه، سخن گستر و پیر استاد" ی نامید که میخواست بدیدنش به بغداد بشتابد و از او "بهره‌ها گیرد":
دجله ی بغداد بر مرگ زهاوی خون گریست
نی، خطا گفتم، که شرق از نیل تا سیحون گریست
اشکریزان شد عراق از ماتم فرزند خویش
همچو یونان کز غم هجران افلاطون گریست
زین بلای عام یعنی مرگ سلطان سخن
مردم شهری به شهر وُ بَدو ، در هامون گریست...
تا آنجا که میگوید:
بود عمری سرگران از زحمت غوغای دهر...
که دور نیست اشاره‌ی باشد به نامهربانیهای دیگران در حق او.
اینهم قصیده "زمزمه عقل سلیم" جمیل صدقی زهاوی، تا دریابیم سنگ را به پای چه خردمندی زده‌ایم.
زمزمه عقل سلیم
به خدا نیست اعتقاد، مرا مادر از ..ن خر نزاد مرا
من به حکم طبیعتم جنبان می برد پیش گردباد مرا
من فدای حکیم عقل شوم که عجب مشکلی گشاد مرا
یاخرد راست گفت: ایزدنیست، یا که ایزد خرد نداد مرا
گر نمیتافت مهر علم از غرب زود می گشت انجماد مرا
جهل اگر راحتست دلها را این چنین راحتی، مباد مرا!
عشق ِ فهم ِ تو ای جمالِ حیات! آتش افکند در نهاد مرا
قوتی هست در بنای جماد که بر‌آورد از جماد مرا
با نجیبان نوع بوزینه اشتراکست در نژاد، مرا
برد و آورد از جهان به جهان بارها کون پر فساد، مرا
دست قوت که حاکم کونست، گاه برداشت، گه نهاد، مرا
بعد مرگم چو عصرها گذرد، که دگر آورد به یاد مرا؟
کم کن ای شیخ! پند خویش،که نیست طاقت سمع، زین زیاد مرا
تو به این ریش و سبحه و دستار نتوانی فریب داد، مرا
آتش دوزخ و نعیم بهشت نه هراسان کند، نه شاد مرا
نه من آن جاهلم که بیم جحیم افکند دور از مراد مرا
احمقم گر کند گهی خُرّم وعده حور در معاد مرا
نیست جز عقل ِ خود در این ظلمات بر چراغ کس اعتماد، مرا
گفته بودی به کلبه ات آیم، گر بکوی تو ره فتاد مرا
این قدر سالها گذشت و هنوز تو نیاورده‌ای بیاد، مرا
استانبول، ۲۰ سپتامبر ۱۹۱٣
[۱] - محمد فیضی مفتی زهاوی، پدر جمیل صدقی، نیز شاعر بود و به عربی، کردی، و فارسی شعر میسرود. پدر او از کردان بابان ساکن سلیمانیه و مادرش از کردان فیلی بود که اصلشان به منطقه زهاب کرمانشاه میرسید. این نمونه‌ای از اشعار فارسی اوست:
رسید اینک غرور ِ مردم ِ ناگه بدانجایی
که بیند خویش را، هر خرمگس از عُجب، عَنقایی...
هزاران در جهان جالوت هست و نیست داوودی
فراوان بر زمین فرعون هست و نیست موسایی ...
از این اوضاع ناهموار ِ بی هنجار میترسم
خوشا می یافتم "فیضی" در این گنبد، دگر جایی
منابع:
- ابراهیمی، محمد صالح؛ "زانایانی کورد"؛ انتشارات محمدی، سقز ۱٣۷۹؛ صص ۱۴٣ تا ۱۵۴
- بشیر، میر؛ "اعلام الکرد"؛ ریاض الریس للکتب والنشر؛ لندن ۱۹۹۱؛ صفحات مختلف
- "جمیل صدقی زهاوی"؛ ویکی پیدیای فارسی، fa.wikipedia.org
- ذکی، محمد امین؛ "مشاهیر الکرد و کردستان؛ جلد اول؛ ماده "جمیل صدقی زهاوی"؛ مطبعه التفیض الاهلیه؛ بغداد ۱۹۴۵؛ ص ۱۶٣
- روحانی، بابامردوخ؛ "مشاهیر کرد"، جلد دوم؛ ماده "مفتی زهاوی" و 'صدقی زهاوی" ؛ انتشارات سروش؛ تهران ۱٣٣۶، صص ٣۰ و ۲۰۶
- لاهوتی، ابولقاسم؛ " دیوان ابولقاسم لاهوتی"، با کوشش و مقدمه احمد بشیری؛ انتشارات امیر کبیر؛ تهران ۱٣۵٨
- نیازی، دکتر شهریار؛ جهانگیر اصفهانی، آمنه؛ جهانگیر اصفهانی، زهرا؛ " زن در شعر جمیل صدقی زهاوی"؛ پژوهش زنان، دوره ۵، شماره ۱، بهار و تابستان ۱٣٨۶؛ صفحات ۱۵۵ تا ۱۷۲
- هدایت، صادق؛ "هشتاد ودو نامه به حسن شهید نورائی"؛ ؛ چاپ دوم؛ پیشگفتار بهزاد شهید نورائی؛ مقدمه وتوضیحات ناصر پاکدامن ،کتاب چشم انداز، فرانسه ۱٣٨۱
- هدایت، صادق؛ "وغ وغ ساهاب"؛ چاپ دوم ؛ با مقدمه ناصر پاکدامن؛ کتاب چشم انداز؛ فرانسه ۱٣۷۹. کاریکاتورهای هدایت برگرفته از این کتاب هستند.
با سپاس از کتاب چشم انداز و آقایان ابراهیم فرشی و رحیم بهرام زاده.
|
Twitter
دنباله
Google
Yahoo
بالاترین
