• هیزمی که در جشن سده به کار می رود از شاخه های خشکیده ی درختان است. مردم به شاخه های سبز و زنده ی درختان آسیبی نمی رسانند. اصولا اگر آتشی هیزمش تر یاشد، دود می کند و اصلا برای جشن سده مناسب نیست. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
آدينه  ۲۵ بهمن ۱٣٨۷ -  ۱٣ فوريه ۲۰۰۹

Abbas.Ahmadi@MailCity.com
 
جشن سده یکی از جشن های زمستانی ایران است که در دهم بهمن برگزار می شود. عوام معتقدند که سده جشن آتش است، و در مورد آن، تفسیرهای گوناگونی وجود د ارد که مهم ترین آن ها دو تفسیر زیر است :
 
1 - عده ای از پژوهشگران مانند دکتر مهرداد بهار می گویند که جشن سده، جشن چهله ی تولد خورشید است .   " به باور ایرانیان باستان، خورشید در شب یلدا تولد دوباره ای را می آغازید. به همین مناسبت، ایرانیان روز دهم بهمن ماه را که این نوزاد چهل روزه می شود جشن می گیرند."(1)
 
2 -   عده ی دیگری از پژوهشگران مانند خانم دکتر مری بویس می گویند که جشن سده، جشن یاری دادن به خورشید است . " جشن سده ... درآغاز، جشن آتش بوده است که در میانه ی زمستان به این نیت برگزار می شود تا نیروهای سرما و تاریکی را عقب زده، خورشید را مدد دهد تا دوباره نیرومند شود ."(2)
 
در هردوی این نظریه ها، جشن سده، به نوعی، با خورشید سر و کار دارد. در یکی، مردم به مناسبت چهله ی تولد حضرت خورشید، آتش می افروزند. در دیگری، مردم برای عقب راندن نیروهای سرما و تاریکی ویِاری دادن به حضرت خورشید،   آتش برپا می کنند. در هر دوی این نظریه ها، سده را جشن آتش به شمار می آورند. من، بر خلاف اینان،   معتقدم که جشن سده با آتش و خورشید ارتباط چندانی   ندارد و جشن آتش نیست، بلکه، جشن خاکستر است و خاکستر سده، نوعی آیین جادویی برای باروری زمین است. برای آن که این نظریه را اثبات کنم به جای آن که از مراسم افتتاحیه ی جشن سده شروع کنم، ابتدا به سراغ مراسم اختتامیه ی آن می روم و مسیر حوادث را، به طور معکوس، از انتها تا ابتدا دنبال می کنم. به عنوان نمونه، در کرمان در مراسم اختتامیه ی جشن سده ی، برزگران مقداری از خاکسترسده را بر می دارند وآن را   برای برکت در کشتزارهای خود می پاشند. سرکار خانم پیرایه یغمایی در مقاله ی " سده و رازوارگی‌های آن " مراسم سده سوزی در کرمان را مفصلا شرح داده اند و در آن به مراسم اختتامیه ی جشن سده اشاره کرده اند :
 
" سده سوزی در کرمان غروب روز دهم بهمن ماه برگزار می‌شود. ... از اول بهمن عموم باغداران ... – هر یک به قدر همت و به نسبت ثروت خود – چند بار هیزم را که از بیابان‌ها و کوهپایه‌های اطراف فراهم شده ، به محل جشن می‌آورند. ... برزگران هنگام شرکت در مراسم حتا اگریک شاخه هیزم هم شده برای خرمن سده می‌آورند تا با رضای خاطر مشتی از خاکستر سده را به همراه ببرند و برای شگون و برکت در کشتزار خود بپاشند." (3)
 
نکته ی کلیدی برای تفسیر درست جشن سده در همین مراسم اختتامیه ی نهفته است.   در این جا می بینیم که خاکستر سده دارای نیروی باروری و برکت است. برزگران آن را در کشتزارهای خود می پاشند تا نیروی باروری و برکت ازخاکستر سده به   کشتزارهای آن ها منتقل شود. آن ها می خواهند با آیین خاکسترپاشی، کشتزارهای خود را   پربار و باغ های خود را   پرمیوه کنند.
 
این نوعی جادوی سرایتی است که در عصر جادو در بین بومیان ایران رواج داشته است. در عصر جادو، بومیان ایران معتقد بودند که اگر جسمی را روی جسم دیگری قرار دهند، خاصیت آن جسم از راه تماس به جسم دیگر سرایت می کند.   آن ها دیده بودند که اگر مثلا گلبرگ های گلی را روی جسمی بریزند،   عطر آن گل به آن جسم منتقل می شود. آن ها گمان می کردند که این موضوع عمومیت دارد و در همه ی موارد صادق است.   به همین علت معتقد بودند و هنوز هم معتقدند که اگر خاکستری را که   دارای نیروی   باروری ست، در زمین های خود بپاشند، نیروی باروری از خاکستر به زمین منتقل می شود.
 
  حتی امروزه نیز، مردم هنگام زیارت اماکن متبرکه، دست خود را به ضریح مقدس   می مالند تا نیروی قدسی و آسمانی ی آن ضریح مقدس، از راه جادوی سرایتی، از آهن و مفرغ   به بدن آن ها منتقل شود. ضریح مقدس، به نوبه ی خود، نیروی قدسی و آسمانی   خویش را از راه جادوی سرایتی، از پیکر مقدسی گرفته است که در آن جا به خاک سپرده شده است .           
 
مراسم خاکسترپاشی در پایان جشن سده، ما را از عصر علم به عصر مذهب و از آن جا به عصر جادو می برد و نشان می دهد که جشن سده بسیار کهن تر از مذهب زردشت و مذهب میتراپرستی است. جشن سده نوعی جادوی سرایتی برای باروری کشترارهاست. در جشن سده با باغ و باغداران سروکار داریم . در جشن سده   با کشت و کشتکاران   سروکار داریم . در نمونه ای که از مقاله ی سرکار خانم پیرایه یغمایی نقل کردم، این باغداران اند که برای آتش سده "هیزم" می آورند. و این برزگران اند که خاکستر سده   رادر کشتزارهای خود می پاشند.   محل   جشن سده نیز در جلوی باغ بزرگی است که برای این کار در نظر گرفته شده است. . به عنوان مثال، در کرمان، محل جشن سده در در زمین های کشاوری در روبروی باغ " بداق آباد "   است:
 
" در قدیم محل جشن در یک فرسنگی شمال شهر کرمان ، بعد از ویرانه‌های محله‌ی قدیم زردشتیان ، معروف به "محله‌ی گبری " در زمین‌های کشاورزی بود. در این محل تنها یک باغ معروف به باغچه‌ی " بداق آباد " با دیوار‌های بلند و دو دستگاه ساختمان وجود داشت که مراسم سده سوزی روبروی در ِ این باغ ، در زمین‌های کشاورزی برگزار می‌گردید(3) "
 
 
امروزه نیز در ک ر مان، جشن سده در همان محل قدیمی، یعنی در باغ "بداق آباد"   برگزار شد. بنا به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی :
 
« در کرمان، تکاپوی جشن سده از چند روز قبل از بر‌گزاری این آیین آغاز می‌شود. اولین حرکت جمع‌آوری هیزم است... امسال برای مراسم آتش افروزی سده در کرمان ۵۰ تراکتور هیمه به باغ "بداق آباد" محل بر‌گزاری این مراسم در کنار نیایشگاه «شاه مهر‌ایزد بانو» آورده شده است.   مراسم روز جشن سده ...از صبح با جارو زدن و آب پاشی دم در و ریختن آویشن در چهار گوشه خانه آغاز می‌شود. زنان که بر‌گزاری سده را در خانه بر‌عهده دارند، کندر و اسپند می‌سوزانند و بعد از آن به پختن آش مخصوص به نام آش ماش و یا نان سیروگ مشغول می‌شوند و در زمان ظهر تمام اعضای خانواده به خانه آمده و بعد از خوردن ناهار خود را برای رفتن به مراسم بعد از ظهر آماده می‌کنند.» (5)
 
 
از آن گذشته، کشاورزان کرمانی از برگزاری جشن سده در زمین های کشاورزی خود استقبال می کنند، زیرا دیگر مجبور نیستند، خاکستر سده را مشت مشت به کشتزار خود ببرند. خاکستر سده، خروار خروار در کشتزار آن ها موجود است:
 
" مالکان از اینکه سده سوزی روی زمین‌های کشاورزی آنان انجام می‌گرفت ، استقبال می‌کردند ، زیرا نه تنها آن را زیان آور نمی‌دانستند ، بلکه خاکستر‌ی را که از آن بجا می‌ماند ، برای کشاورزی مفید می‌شمردند.(3) "
 
  مراسمی که سرکار خانم پیرایه یغمایی نقل می کنند در سال 1362 خورشیدی در کرمان برگزار شده است. یعنی اعتقاد به نیروی بارورکننده ی خاکستر سده هنوز در بین کشاورزان کرمانی رواج دارد و این چیزی نیست که زاییده ی تخیلات ما باشد.
   ***
 
خاکستر مقدس
تا این جا نشان دادیم که خاکستر سده دارای نیروی باروری و برکت است. و کشاورزان کرمانی برای باروری زمین های خود، خاکستر سده را در کشتزارهای خود می پاشند، پرسشی که در این جا پیش می آید این است که خاکستر سده، نیروی بارورکننده ی خود را از کجا آورده است؟
 
خاکستر سده   نیروی باورکننده ی خود را از شاخ و برگ درختان می گیرد.زیرا خاکستر سده از سوختن شاخه های درختان به دست می آید. سوال بعدی این است که شاخ و برگ درختان ، نیروی بارورکننده ی خود را از کجا می آورند؟
 
شاخ و برگ درختان، نیروی باورکننده ی خود را از روح مقدسی می گیرند که در درخت حلول کرده است. در عصرجادو بومیان ایران معتقد بودند که روح باروری و برکت در تنه و   شاخ و برگ درختان، زندگی می کند.   نیروی بارورکننده ی این روح مقدس، از راه جادوی سرایتی و بر اثر همنشینی، به شاخ و برگ درختان سرایت می کند. حتی امروزه نیز، در بسیاری از روستاهای ایران، مردم برای برآورده شدن حاجات شان به درختان دخیل می بندند و از روح مقدسی که در درخت است کمک می خواهند. تقدس درختان در مذهب زردشت نیز حفظ شده است. زردشتیان درخت سرو را مقدس می شمارند.   اعراب پس فتح ایران، برای تحقیر ایرانیان، سرو مقدس نیشابور را از ریشه درآوردند و تنه ی آن را اره کردند و آن را برای خلیفه ی مسلمین فرستادند .  
***
 
چرا درخت مقدس را می سوزانند؟
ممکن است سوال کنید که چرا ایرانیان درختان مقدس را در جشن سده به آتش می کشند؟ چه تفاوتی هست بین کشتن شدن سرو مقدس در نیشابور به دست عرب ها در هزار و چهارصد سال پیش و آتش زدن درختان مقدس در کرمان به دست ایرانیان در قرن بیستم؟   اگر درخت در فرهنگ ایران مقدس است، پس چرا او را آتش می زنند؟
 
در پاسخ باید بگویم که در جشن سده، درختان را از ریشه در نمی آورند و آن ها را درسته نمی سوزانند، بلکه تنها از شاخ و برگ اضافی آنان استفاده می ک ر دند. مردم به خود درخت آسیب نمی زنند، بلکه شاخه های اضافی ی آن را هرس می کنند و از این شاخه های هرس شده استفاده می کنند:
 
" در کرمان و بیشتر شهرهای آن استان جشن سده یا سده سوزی با شکوه تمام برگزار می‌شود. در میان چادر نشینان بافت سیرجان سده سوزی چوپانی برگزار می‌شود. در یکی از روستاهای جیرفت (آبادی بلوک از دهستان اسماعیلی) شب دهم بهمن آتش بزرگی به نام آتش سده ، با چهل شاخه از درختان هرس شده‌ی باغ به نشانه‌ی چهل روز (چله‌ی بزرگ) در میدان ده بر می‌افروزند. (3)
"
هیزمی که در جشن سده به کار می رود از شاخه های خشکیده ی درختان است.   مردم به شاخه های سبز و زنده ی درختان آسیبی نمی رسانند. اصولا اگر آتشی هیزمش تر یاشد، دود می کند و اصلا برای جشن سده مناسب نیست.
 
شاخه های هرس شده وخشکیده ی درختان، مدتی همنشین آن روح مقدس درختی بوده اند. در این مدت، کمال همنشین در آن ها اثر کرده است و خاصیت باروری و برکت از آن روح مقدس به آن ها سرایت کرده است. مردم در جشن سده، خروار خروار از این هیزم های مقدس را می سوزانند تا خاکستر بارور کننده ی آن را در کشتزارهای خود بپاشند .
***
 
رسم کبوتر سوزان در جشن سده
در بعضی از منابع آمده است که گاهی در جشن سده بر روی کبوتران نفت می ریزند و   آن ها را آتش می زنند .
 
"... امیر (سلطان مسعود غزنوی) فرمود تا سراپرده بر راه مرو بزدند بر سه فرسنگی لشگرگاه و سده نزدیک بود. ... چارطاق‌ها بساختند از چوب ، سخت بلند و آن را به گز بیاکندند...و اَله (= عقاب) بسیار و کبوتر. و سده فراز آمد. ... ندیمان   بیامدند و آتش به هیزم زدند... و کبوتران نفط (= نفت) اندود بگذاشتند و ددان برف اندود آتش زده دویدن گرفتند.(4)"
 
  تاکنون هیچ پژوهشگری نتوانسته است گره ی معمای کبوتر سوزی را باز کند. اکثرا، مانند سرکار خانم پیرایه یغمایی،
  آن را به عنوان یک رسم غیر زردشتی نکوهش کرده اند و از کنار آن گذشته اند :
 
" البته باید اشاره کرد رسم‌هایی از چون سوزاندن کبوتران و پرندگان و جانوران که در حضور شاهان انجام می‌گرفته ، به هیچ روی بر اساس آیین زردشتی نیست ، چرا که آتش نزد آنان بسیار گرامی است و در همه‌ی کتاب‌های آیینی زردشتیان در مورد پاکیزه نگاهداشتن و نیالودن آتش به آنان سفارش بسیار شده و هم در اوستا، بخش گاتها آمده است: "... ای مزدا نفرین تو به کسانی باد که با آموزش خود مردم را از کردار نیک رویگردان می‌سازند و به کسانی که جانوران را با فریاد شادمانه قربانی می‌نمایند. (3)"
 
من نیز می پذیرم که آیین کبوتر سوزی بر اساس آیین زردشتی نیست و مربوط به دوره ی پیش از آن، یعنی مربوط به عصر جادواست.   در پایان عصر جادو و در سپیده دم عصر مذهب، روح باروری و برکت در هیات ایزد باروری و برکت از درون تنه ی درختان و از کالبد گاوان، به آسمان رفت و آسمان قلمروی ایزدان و خدایان شد. این روح مقدس   می توانست از آسمان به زمین بیاید و باز در تنه ی درختان و یا کالبد گاوان ویا در جسم شاهان   و پیامبران حلول کند.    
 
پرندگانی مانند کبوتر که بال دارند و می توانند در آسمان که قلمروی ایزدان است،   پرواز کنند، پرندگانی آسمانی و قدسی به شمار می روند. بال داشتن نشانه ی آسمانی بودن است. فرشته ها همه بالدارند. در فرهنگ ایران، حیواناتی مانند   گاو بالدار و شیربالدار که بال دارند ، حیواناتی مقدس اند که با عالم بالا ارتباط دارند.
 
  شنل شاهان ایرانی   نیز از روی بال پرندگان اقتباس شده است، به نحوی که هنگامی که باد به آن می وزد، مانند بال پرندگان به اهتزاز در می آید. عبای شیخان نیز از روی همین اعتقاد جادویی ساخته شده است. شاه بالدار و شیخ بالدار، مانند گاو بالدار ازروی یک الگوی جادویی ساخته شده اند. شاه بالدار سایه ی خدا و شیخ بالدار   نشانه ی خداست   شنل شاهان و عبای شیخان از روی بال گاو مقدس که الگوی اصلی همه ی خدایان زمینی در میانرودان است ساخته شده است.
 
کبوتر بالدارکه می تواند   در قلمروی خدایان پرواز کند، بر اثر مرور زمان، مقداری از نیروی بارور کننده ی ایزد باروری، را از راه جادوی سرایتی به خود منتقل می کند.   خاکستر چنین کبوتری، قاعدتا، دارای خاصیت باروری و برکت است. برزگران می توانند از این خاکستر نیز مانند خاکستر سده برای بارورکردن کشتزارهای خود استفاده کنند. در هردوی این مراسم، یعنی هم در مراسم کبوترسوزان و هم در مراسم شاخه سوزان، نوعی جادوی سرایتی برای باروری زمین به چشم می خورد که با آیین گاوکشی که آن هم نوعی جادوی سرایتی برای باروری زمین است خویشاوندی پیدا می کند.   در آیین گاوکشی نیز گاوی مقدس را شهید می کنند وخون بارورکننده ی او را برای بارور کرده کشتزارها، بر زمین می ریزند.    .
  ***
 
چهارشنبه سوری و جشن سده
چهارشنبه سوری، یک جشن بهاری است که پیش از رسیدن نوروز برگزار می شود. در چهارشنبه سوری هم مانند جشن سده، مردم آتش می افروزند، اما تفاوت این دو جشن در نوع خاکستر آن هاست. خاکستر سده، بارورکننده و خوش یمن است و کشاورزان از آن برای باروری کشتزارهایشان استفاده می کنند، در حالی که خاکستر چهارشنبه سوری، نحس و منحوس است و باید هرچه زودتر از خانه ی بیرون برده شود و به دور ریخته شود. چرا خاکستر چهارشنبه سوری، نحس است؟
 
خاکستر چهارشنبه سوری، نحس است، زیرا مردم هنگام پریدن از روی آن، زردی و ییماری خود را، از راه جادوی سرایتی،   به آتش می دهند   و در عوض سرخی و شادابی آتش را به خود منتقل می کنند. سرود "زردی من از تو / سرخی تو از من"
سرودی جادویی است. خاکسترچهارشنبه سوری، مانند اسفنجی، همه ی زردی ها و بیماری های اهل خانه را در خود جذب می کند و باید در پایان مراسم،   هرچه زودتر به دور ریخته شود.
 
گاهی در پایان جشن سده، کودکان و نوجوانان، به تقلید از جشن چهارشنبه سوری،   از روی آتش های باقی مانده از خرمن سده می پرند. این نوع حرکات، جزو مراسم اصلی جشن سده نیست و از مراسم   جشن چهارشنبه سوری وارد آن شده است. در این موارد، ما با دو نوع خاکستر سرو کار داریم: خاکستر بارورکننده ی سده و خاکستر نحوست آور چهارشنبه سوری.   هردوی این خاکسترها از راه جادوی سرایتی تولید شده اند. در یکی، نیروی بارورکننده ی درختان به خاکستر سده و از آن   به کشتزازهای برزگران سرایت می کند. در دیگری، نیروی بیماری آور و زردی آور ناخوشی ها، از آدمی به خاکستر و از آن   به زباله دانی شهرها سرایت می کند.
 
آدمی، سرانجام، به نیروی دانش، دانست که برای باروری کشتزارهای باید به جای خاکستر سده، از کودهای شیمیایی استفاده کند و نیز دانست که برای دورکردن بیماری ها و   ناخوشی ها از بدن خود باید، به جای پریدن از روی آتش و خواندن سرود جادویی "زردی من از تو"، از طب نوین و آنتی بیونیک های جدید استفاده کند. اما، با این همه، می بینیم که   آیین های عصر جادو، در لباس سنت و یا مذهب،   تا دم مرگ با ما خواهند بود.       
***
 
نتیجه گیری
در مورد جشن سده، تفسیرهای گوناگونی وجود دارد. عده ای از پژوهشگران مانند دکتر مهرداد بهار می گویند که جشن سده، جشن چهله ی خورشید است. عده ی دیگری از پژوهشگران مانند خانم دکتر مری بویس می گویند که جشن سده، جشن یاری دادن به خورشید است . در هردوی این نظریه ها، جشن سده، به نوعی، با خورشید سر و کار دارد. در این مقاله نشان دادیم که جشن سده با حضرت خورشید و حضرت میترا، ارتباط ندارد، بلکه، نوعی آیین جادویی برای باروری کشتزارها ست.
***
منابع
1 - مهرداد بهار ( 1376 ) ، جستاری چند در فرهنگ ایران ، چاپ سوم ، انتشارات فکر روز. ص 235
2 -   مری بویس Marry Boyce (1375). تاریخ کیش زردشت، ترجمه ی همایون صنعتی زاده، انتشارات توس. ص 241
3 -   پیرایه یغمایی (پنجشنبه ٨ بهمن ١٣٨٣) "سده" و رازوارگی‌های آن. سایت ایران امروز
www.iran-emrooz.com
4 -   تاریخ بیهقی. صفحه‌ی ٥٧١
5 – سایت خبرگزاری میراث فرهنگی ،1 بهمن 1383
chn.ir
6- سایت روزنامه ی شرق، چهارشنبه 14 بهمن 1383   
www.sharghnewspaper.com