• علیرغم قدمت نسبتا طولانی دانش، روش و بینش جامعه شناسی در ایران خواه رسمی یا غیر رسمی، به دلیل برخورد سیاسی خواه از سوی ارباب قدرت و خواه از سوی منتقدان قدرت در سیر تحولات این رشته علمی در ایران، این رشته هنوز نتوانسته است در فضایی آزاد به سه ایستگاه اصلی فرایند تحقیق در مسائل اجتماعی و فرهنگی ایران، یعنی مسئله یابی، مسئله شناسی و مسئله زدایی بپردازد ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
دوشنبه  ۴ ارديبهشت ۱٣٨۵ -  ۲۴ آوريل ۲۰۰۶

مقدمه:
دانش جامعه شناسی بعنوان یکی از رشته های علمی برخاسته از متن رنسانس در قرون   هفده و هجده و رشد یافته در قرن نوزده و بیست، دارای تاریخ بلند و پرفراز و نشیبی است. با وجود قدمت بیش از دوقرن شکوفایی رسمی دانش اجتماعی و قریب بیش از یک قرن و نیم علم جامعه شناسی در غرب بویژه اروپا و سپس امریکای شمالی، سابقه طرح و توسعه این رشته علمی در ایران برون زا و بگونه دیگری است. بطوریکه همانند بسیاری از علوم مبتنی بر روشهای کسب، کشف واقعیت و تحلیل و سنجش تحولات وتغییرات آن، رشته جامعه شناسی از نوپدید ترین دانش و رشته علمی دانشگاهی و آموزش رسمی در ایران است. امروزه پس از گذشت بیش از ٨۰ سال از طرح جامعه شناسی در ایران، هنوز دارای مشکلات و نارسایی هایی بسیاری است که مهمترین آنها عبارتند از:                                           
۱) تولید نظری بسیار نازل بوده و به بیان دیگر کمتر نظریه ای برای تبیین مسایل متعدد ایران در حوزه های مختلف جامعه شناختی از درون تحقیقات اجتماعی نظام یافته و مبتنی بر سلسله ای از قوانین تجربی یا تحلیلی بدست آمده است،
۲) مدرسان و اساتید جامعه شناسی در انجام تحقیق یا راهنمایی و مدیریت تحقیقات مربوط به تحصیلات تکمیلی دانشجویان فوق لیسانس و دکترا در مسایل اجتماع هیچ طرح نظری رادنبال و وارسی نمی نمایند،                                                                                 
٣) همانند تمامی رشته های علمی، پژوهشگر جامعه شناسی مستقلی در ایران وجود ندارد تا بتواند بدون سفارش سازمانها و کارفرمایان دولتی، پیرامون موضوع های نظری و تحلیلی یا مسائل تجربی به تحقیق بپردازد که بر پایه پیشفرضهای او می تواند به یک تولید نظری منجر شود،                                                                                                  
۴)از سوی دیگر میان تحقیقات اجتماعی و علمی در حوزه های مختلف جامعه شناسی با سازمان های سیاست گذار، برنامه ریز و اجرایی در امور اجتماعی و فرهنگی کشور ارتباط ارگانیک، اندامواره و پویایی وجود ندارد،                                                                        
۵) کمتر یافته پژوهشی توانسته است به وارسی و آزمون طرح نظری کلان و فرانظریه ای درارتباط با مسائل متعدد و متنوع جامعه در ایران بپردازد،                                                
۶) انجمن علمی و تحقیقاتی مستقلی برای رشته جامعه شناسی وجود ندارد. تنها انجمن موجود نیز با دهها مشکل ساختاری، بودجه ای و برنامه ای، دارای راهبردهای روشن و خود بنیادی برای تحقیق و توسعه این رشته علمی نمی باشد و از نظر مالی و عملی به کارفرمای بزرگی بنام دولت وابسته است،                                                                               
۷) علاوه براین رشته جامعه شناسی به دلیل حساسیت موضوعات مورد بررسی همواره دارای چالش های جدی با نهاد قدرت بوده و خواهد بود و از همین رو نیازمند یک انجمن صنفی است که در صورت هرگونه مخاطرات شغلی، بیکاری یا اخراج مدرسان و دانشجویان بتواند از حقوق آنان دفاع نماید. این خلا نیز از دیگر کاستی های این رشته محسوب می شود,         
٨) تربیت و عرضه دانش آموختگان رشته جامعه شناسی در حوزه های مختلف، مبتنی بر نیازهای بازارکار، ضرورتهای پژوهشی و تولید علمی درایران نیست، به گونه ای که از یکسو دانشگاههای ما از فقر وجود داتش آموختگان این رشته در سطوح دکترا و بالاتر رنج می برد و از سوی دیگر چه بسیار دانش آموحتگان این رشته که در مشاغل غیر مرتبط با آموخته هایشان مشغولند،                                                                                                
۹) زبان انگلیسی نه تنها در ساختار آموزش عمومی تا قبل از دیپلم، بلکه در سطح دانشگاهی نیز چنان وضعیت نابسامانی دارد که صرفنظر از دانشجویان و دانش آموختگان، بخش مهمی از مدرسان دانشگاهی رشته جامعه شناسی نیز از خواندن یک متن ساده تخصصی به زبان دیگر عاجزند. از اینرو کمتر نظریه ای توسط کارشناسان و پژوهشگران این رشته، از روی متون اصلی صاحبنظران آن مطالعه و درک شده است و                               
۱۰) درنهایت این دانش نتوانسته است در زمینه طرح نظریه ها و روش های تحقیق پیرامون مسائل جامعه ایران در حوزه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، آموزشی، علمی، حقوقی، شهری ، روستایی و ... در فضاهای دانشگاهی و بویژه غیر دانشگاهی به موفقیت لازم برای شناسایی و فهرست بندی اولویت های تحقیقاتی در حوزه های مختلف جامعه شناسی و هدایت و حمایت از پژوهش ها و یافته های آن برای چاره جویی مسائل جامعه ایران برسد.                                                                                                
عمده هدف این نوشتار پرداختن به تاریخچه، نقش وجایگاه جامعه شناسی در ایران، دریافت فراز و فرودها و توفیق و توقیف های این رشته و صاحبنظران و علاقمندان آن در ایران معاصر برای پرداختن به دلایل ساختاری و تاریخی عمده مسائلی است که در بالا اشاره شد. پرسشهای اصلی در این مقاله عبارتند از:                                                                    
- دانش جامعه شناسی از نظر محتوای آشنایی بدان در جامعه ایران از چه سال و دوره ای وارد ایران شد،                                                                                                     
- چه کسانی پیشتازان طرح نگرش ها ومکاتب جامعه شناختی بودند و این رشته رابه میان مردم و فرهنگ عامه برده و با عقل سلیم یا حکت عامیانه به چالش درانداختند،                      - میزان و کیفیت شناخت، تحلیل و نقد مسائل اجتماعی و فرهنگی در بین صاحبنظران این رشته در دوره طرح و رشد این علم در ایران چگونه بوده است،                                           
- آیا علاوه بر رشته جامعه شناسی رسمی در دانشگاههای ایران که از دوران پهلوی تا امروز کلاف و قلاف اصلی این دانش در انحصار آموزش رسمی و دولت مدار بوده است، جریان دیگری بنام جامعه شناسی غیر رسمی نیز وجود دارد؟ مختصات، نحله ها و اندیشمندان اصلی این دو جریان کدامند و
- میزان عمومی سازی   و نه عامی سازی این رشته توسط کدامین جریان راهبری شده است و چگونه؟                                                                                                     
برای ترسیم نسبی تحولات این رشته علمی و پاسخ گویی به سوالات پیش گفته، دراین نوشتار ناگزیراز دوره بندی و تقسیم بندی دوگانه ای هستیم که بتواند این فراند و نقش های مهم رشد جامعه شناسی در ایران را بر نماید. از اینرو با تقسیم بندی دو بخش رسمی و غیر رسمی در این رشته،   دو دوره را نیز باید ازهم باز شناخت:   دوره نخست از ابتدای قرن حاضر-خورشیدی- تا انقلاب ۵۷ و دوره دوم از سال   وقوع انقلاب تا کنون.                                    
                                                                                       
• دوره پیش از انقلاب: جامعه شناسی مارکسیزم در برابر جامعه شناسی رسمی
 
مروری بر تاریخ طرح اندیشه ها و نگرش های جامعه شناختی در ایران نشانگر این است که در تاریخ معاصر ایران دو جریان اصلی در رشته جامعه شناسی پدید آمده است. به بیان حسین ادیبی در اثر ماندگار او بنام ”نظریه های جامعه شناسی“(۱)، جامعه شناسی ایران در دو قالب رسمی و غیر رسمی فعالیت علمی و اجتماعی خود را آغاز کرد. همانند ورود بسیاری از نمودها، نمادها و نهادهای نوین به ایران که از صدر مشروطیت پایه های نخستین آن طرح ریزی و سپس در دوره نوگرایی دولتی درعصررضا پهلوی پیگیری شد، دانش جامعه شناسی در ایران نیزدر دو فرایند، روند و تاریخ متفاوت وارد ایران شد.   می توان به جرات بیان کرد که سالها پیش از ورود جامعه شناسی رسمی در دانشگاههای ایران و تدریس و تربیت دانش آموختگان این رشته،   این دانش توسط بخشی از منتقدان و دانش آموختگان بیرون از نظام سیاسی و آموزش رسمی وارد کشور شد.                                                         
مهمترین نقش ورود و طرح و توسعه این دانش در ایران را می توان بنام جنبش چپ در ایران زد. بطوریکه جریان موسوم به حزب کمونیست ایران و سپس گروه ۵٣ نفر بویژه شخصیت هایی مانند تقی ارانی، اسکندری و.. از زمره افرادی بودند که آموزه ها، مفاهیم و نظریه های جامعه شناسی وقت اروپا را برای نقد و تحلیل مسایل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران با زبان ساده و مشخص در تبیین مسائل و تحویل به مخاطبان خود مطرح ساختند هرچند که خود دانش آموخته این رشته نیز نبودند.                                                                           
بی هیچ ارزشگذاری بر این فرایند که اصولا وابستگی این دانش دراین مقطع به جنبش چپ در ایران چگونه باعث اعوجاج و گاه کج فهمی های اجتناب ناپذیر از این رشته گردید، هم زبان با حسین ادیبی باید بیان کرد که جامعه شناسی پیش از غلامحسین صدیقی درایران طرح   و درگیر مسایل ایران شد. آثار منتشر شده در دهه بیست، دهه سی، چهل و اواخر پنجاه با همه فراز و فرودهای ناشی از فشار استبداد دولتی در ایران و فوران انتشارات جامعه شناختی در سالهای نخست انقلاب در ایران چنان است که درصورت کتابشناسی دقیق در شناسایی کمی و کیفی آنهامی توان به جرات اذعان داشت که جامعه شناسی ایران در بخش غیررسمی نسبت به بخش رسمی و دانشگاهی دارای تولیدات بیشتر، دسترسی بیشترمخاطبان آن و آشنایان بیشتری با نظریه ها و نگرشهای جامعه شناختی بوده است(۲). این رشته با وجود داشتن دو بدنه مستقل برای رشد و عرض اندام در ایران، دارای یک خصیصه تکمیلی نیز بود .                                                                                                   
چنانکه شواهد حاکی است فرایند طرح و رشد جامعه شناسی رسمی در بخش دانشگاهی و پژوهشی وابسته به آموزش عالی و موسسات پژوهشی وابسته به سازمانهای دولتی در سالهای پیش و پس از انقلاب، ماهیت دستوری و دولتی داشته و از حدود تعیین شده ای برای طرح نظریه ها و روشهای تحقیق و تحلیل مسایل اجتماعی تبعیت می کرد. بطوریکه این رشته در بخش رسمی برای طرح نظریه های جامعه شناختی نقد گرایانه و بخصوص مکتب جامعه شناختی ”تضاد نگر“ یا بطور مشخص درراس آن نظریه های مارکسیستی و نحله های متاثرازآن، دارای محدودیت های جدی بود. از سوی دیگر در بخش غیر رسمی جامعه شناسی، مهمترین نظریه های طرح و ترویج شده متاثراز نظریه های پیش گفته بود و بر خلاف بخش رسمی کمتر از نظریه های موسوم به وفاق در جامعه یاد می شد. لذا با وجود این نقایص در هر دو بخش، در سیمای کلی این دو بخش دارای نقش و کارکرد جبرانی به هم نیز بوده اند.                                                                                      
بخش غیررسمی جامعه شناسی در ایران از سالهای دهه بیست بویژه با انتشار جزوات و کتب ترجمه شده از متفکران اندیشه اجتماعی، درصدد انطباق نظریه ها و فرضیه های آنان در جامعه و تاریخ ایران بودند. به درست یا غلط، علمی یا غیرعلمی این فرایند با رهبری متفکران اندیشه چپ در یران بویژه وابستگان حزب کمونیست ایران، گروه ۵٣ نفر و حزب توده در ایران پیش برده شد. واز همین روست که در این بخش از جامعه شناسی میتوان آثار بسیاری را سراغ گرفت که بجای آزمون و انطباق نظریه ها با واقعیت، درپی انطباق واقعیت با نظریه ها بودند! البته باید این را نیز توجه کرد که وابستگی این رشته در بخش غیر رسمی به چریان چپ منحصر به آن نیست. بلکه بسیاری از تولیدات اندیشه ای ایران معاصر خواه نا خواه از تونلی می گذرد که اندیشه چپ درایران نقب زده بود تا ساختار دولت و قدرت را به چالش انداخته و به زعم خود نوگرایی سوسیالیستی را بر سیمای ایران نقش ونقاشی نماید. تولیدات ادبی، شعر، رمان، تاریخ، ریاضیات، روانشناسی، سیاست و دانش سیاسی،   هنر، موسیقی، فیلم، تئاتر، زیست شناسی، فلسفه، منطق و ازجمله جامعه شناسی بشدت متاثر از این اندیشه و نحله فکری مبتنی بر مارکسیزم دراروپا بوده است.
سالهای بیست تا قبل از فروپاشی حکومت پهلوی اول و دستگیری و سرکوب گروه ۵٣ نفر در ایران، نخستین سالهای طرح اولیه نظریه های دانشمندان و صاحبنظران جامعه شناسی   و اندیشه اجتماعی اروپا در ایران بود. این فرایند از اواخر دهه دوم تا اوایل دهه سوم یک دوره فترت را طی کرده و با کمترین آثار به ادامه حیات سیاسی   و نه اجتماعی خود ادامه داد. هر چند که بسیاری از متفکران حوزه های مختلفی که پیشتر از آنها یاد شد به اشکال مختلف در آثار خود این اندیشه را بنحوی بازتاب می بخشیدند. دهه سوم   نیز سالهای فعالیت نسبی این اندیشه در ایران و رشد این بخش بود. دهه چهارم بویژه پس از کودتای ۲٨ مرداد و ممنوع شدن   فعالیت احزاب سیاسی خاصه چپ در ایران، رشد این بخش از بدنه جامعه شناسی غیررسمی دارای وقفه هایی شد. ظهوراندیشمندانی مانند آریانپور در بخش جامعه شناسی   غیر رسمی و نیروهای چپ ایران و بعد هاحضور صاحبنظرانی مانند شریعتی در بین مذهبی ها، زمینه طرح هرچند توام با ستیز اندیشه های اجتماعی وابسته به مکتب تضاد را در ایران فراهم ساخت. در این میان می توان به جرات بیان کرد بویژه در سالهای دهه چهل و پنجاه،   اندیشه جامعه شناختی مبتنی بر تضاد بعنوان خصیصه اصلی جامعه شناسی غیر رسمی در ایران متاثر ازآثار این بخش از متفکران ایرانی بوده و حتی در فضاهای رسمی دانشگاهی و پژوهشی دولتی نیز می توان بارقه هایی از آن را دید.                                                   
برخلاف این بخش، بدنه رسمی جامعه شناسی که با حداقل دو دهه تاخیردرمحیط های دانشگاهی جای باز کرده و دانشجویانی را تربیت و وارد جامعه کرد،   باهمه امکانات دولتی و بودجه و فضای نسبتا آزاد برای طرح آن بخش از نظریه های بی گزند و مصون از هرگونه نقد و چالشگری ساختار قدرت، دارای رشد لازم نبود. اولین طرح درس جامعه شناسی را می توان از آثار دکتر یحیی مهدوی در دانشگاه دانست که بنام علم عمران تدریس شد. چند سال یعد دکتر غلامحسین صدیقی با ساخت واژه معادل این رشته در غرب، ”جامعه شناسی“ را وارد ادبیات علمی و اجتماعی ایران کرد. بسیاری از کتب ترجمه شده   و یا نگاشته شده در جامعه شناسی رسمی، متاثر از اندیشمندان و نظریه های اهل وفاق یا محافظه کارانه درجامعه نظیر گارکرد گرایی و ساختار گرایی بودند(٣).                                                                      
نامه علوم اجتماعی نیز با وجود برخی چهره های نامدار فعال در آن و موسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران بعنوان اولین سازمان پژوهشی جامعه شناختی در ایران، دارای آثار تحقیقی ارزشمند ولی عمدتا سفارشی، خنثی و حافظ وضع موجودی بود که بیش ازاین نیز ازفضای اختناق انتظار نمی رفت. ترجمه های گورویچ توسط حسن حبیبی،   آثار کاظم ودیعی، احسان نراقی،   راسخ،   فرهت قائم مقامی و بسیاری دیگر و پژوهشهای این گروه ازفعالان بخش رسمی جامعه شناسی فقط توانستند روح سرگردان جامعه شناسی را درکلاس های درس و بحث های علمی تعریف شده،   زنده نگهدارند.                                                    
میزان تولیدات علمی، اعم از کتب، مقالات وگزارشهای پژوهشی جامعه شناختی دراین دوبخش در طول دوره حیات شان در پیش از انقلاب، گویای عقب ماندگی بخش غیر رسمی از نظر کمی و یکسویه بودن رشد هر دوبخش از نظر کیفیت و تنوع آرا و اندیشه های جامعه شناختی طرح شده درهر دو حوزه بوده است. ازسوی دیگر وجه ممیزه این دوبخش نسبت به یکدیگر این است که جامعه شناسی غیر رسمی بیش از جامعه شناسی رسمی توانست با همه یکسویه نگری، طرح ناقص نظریه ها، انطباق بی اندیشه نظریه ها باوقایع و تاریخ تحولات ایران و طرح و نقد غیرعلمی برخی نظریه ها خواه از سوی متقکران چپ و خواه متفکران مذهبی مانند شریعتی، در توده ای ساختن یا به تعبیر دقیق تر تکثیر آرا و نظریه های جامعه شناسی در بین لایه هایی از مردم و حتی دانشجویان بخش رسمی جامعه شناسی موفقیت بدست آورد.                                                                                              
 
• دوره پس از انقلاب: جامعه شناسی علمی در برابر جامعه شناسی اسلامی
از چندسال پیش از وقوع انقلاب بویژه   از سال ۵۷ تا ۶۰، مهمترین فراز گشایش های سیاسی برای طرح آزاد اندیشه ها و آرای متفکران، فعالان و نویسندگان دانش اجتماعی و سیاسی بویژه جامعه شناسی بود. بیشترین آثار جامعه شناسی غیررسمی درطول این سالها منتشر و دراختیار مردم قرار گرفت. آثارجامعه شناختی افرادی مانند طبری، پرهام، حمیدی، راوندی، فشاهی، شهریاری، اشرف، ترابی، آریانپور، کامرانی،   فضایی، میرفطروس، ادیبی و.. دربین صاحبنظران اندیشه چپ با معرفی و طرح و توسعه اندیشه های مکتب تضاد از زمره مهمترین آثارمنتشر شده بود (۴). همچنین دربین صاحبنظران اندیشه های اجتماعی مذهبی، آثار افرادی چون شریعتی، توسلی، حاج سید جوادی، حسن حبیبی و.. از زمره آثار ممتاز و اجتماعی بود که منتشرشد (۵).                                                                     
با وقوع انقلاب بسیاری از جامعه شناسان وابسته به نظام پهلوی از فضاهای دانشگاهی بیرون رانده شدند و لذا عرصه برای جامعه شناسان غیررسمی و همچنین جامعه شناسان رسمی که فرصت طرح آرای خود را نمی یافتند فراهم شد.   شدت یابی نزاع های سیاسی در ایران و قلع و قمع بسیاری از اندیشه های منتقد و مخالف بارژیم مذهبی جمهوری اسلامی، بتدریج فضای سیاسی را مجددا متصلب و منقبض ساخت. تکرار مدار بسته استبداد- آزادی- استبداد   یا سکوت- فریاد- سکوت و اختناق،   بعنوان گره گاه تاریخی توسعه نیافتگی ایران، دوباره باز آفرینی شد. تصفیه دانشگاهها با انقلاب فرهنگی زمینه خفقان دوباره و محاق جامعه شناسی را فراهم ساخت. دهه شصت در آتش کینه های انقلابیون و جنگ طلبان گذشت و در این سالها بسیاری از جامعه شناسان غیر رسمی از جمله صاحبنظران اندیشه و مکتب تضاد و مارکسیزم یا جان باخته و یا جلای وطن کردند. فروپاشی شوروی و الگوی نوگرایی سوسیالیستی در بلوک شرق نیز زمینه مضاعفی برای فروکش کردن اندیشه های این بخش ازجامعه شناسی شد. ازاینرو از نیمه دوم دهه شصت تاکنون دیگر بخش غیررسمی جامعه شناسی رو به افول گذارده و عمده توان این رشته در بخش رسمی به حیات خود ادامه داد.                                                                                              
در طول سالهای پس ازانقلاب و تعطیلی دانشگاهها تحت عنوان انقلاب فرهنگی، طراحان آن برای بازسازی ضایعه تخلیه دانشگاهها از دگراندیشان، طرح های اعزام دانشجویان به خارج از کشور و سهمیه ادامه تحصیل ویژه هواداران ایدئولوژیک انقلاب و ولایت فقیه را تحت عنوان سهمیه های مختلف ازجمله برای مدیران دولتی و لایه هایی از نیروهای نظامی و شبه نظامی بسیج را به اجرا گذاردند. از همین رو بود که بتدریج با اتمام دوره تحصیل این گروهها بر پایه رانت های تحصیلی در کشور برای منسوبین منصوبان قدرت، آقازاده ها و فرصت طلبان،   پدیده شبه نخبگان شگل گرفت(۶). ازاوایل دهه هفتاد تاکنون، روندهای رشد جامعه شناسی در ایران دستخوش تحول جدی شده است. امروزه بخش رسمی جامعه شناسی همانند دوران استبداد شاهان پهلوی بیشترین امکانات و کمترین نوآوری را در اختیار دارد.                   
چالش اصلی جامعه شناسی هر چند بصورت کاذب و کم مایه میان دوطیف اصلی است که محصول سالهای برخورد آرا در ایران نیز می باشد. جنانکه در تقسیم بندی جامعه شناسی رسمی از غیررسمی در پیش از انقلاب مطرح شد، با توجه به معیار طرح و توسعه نظریه ها و روشهای تحقیق در مسائل مبتلا به عرصه عمومی جامعه ایران می توان به چند گروه بارز در این دوره دست یافت:
گروه نخست بازماندگان و پیروان اندیشه های نقد گرایی،   تضاد و چپ نو هستند که هراز گاهی در محیط دانشگاهی با همه درایت ها و تدابیر آگاهانه به فعالیت می پردازند. دراین میان اندیشمندانی نیز وجود دارند که با به میان آوردن آرا و اندیشه های علمی جامعه شناسی در پی طرح و نقد مسایل اجتماعی و فرهنگی بوده و با تلاش علمی خود درصدد طرح نظریه های آزمون شده در جامعه ایران هستند. اعضای این گروه با بینش جامعه شناختی میلزی، به رسالت خود در جامه خواه از نظر علمی و خواه در بعد اجتماعی می پردازند.                       
گروه دوم جامعه شناسان پس از انقلاب یا متاثر از فضای ایدئولوژیک آن بوده و بخش مهمی ازآنان شامل دانش آموختگان مبتنی بر رانت های تحصیلی هستند. این گروه دارای طیفی با دو قطب تندرو و میانه رو است. در یک سر طیف اسلامگرایان افراطی و کج فهمی قرار دارند که هنوز در سودای شور سالهای نخست انقلاب و نظریه پردازان انقلاب فرهنگی هستند که درصدد اسلامی کردن دانشگاهها و رشته های علمی از جمله جامعه شناسی اسلامی   بودند. با وجود اینکه نسل نخست این انقلابیون، به رد آرای خود در آن سالها پرداخته اند، اما عده ای با طرح جامعه شناسی اسلامی در پی سرابی دیگرند. این گروه از زمره توجیه کنندگان نظام سیاسی اند که مناصب قدرت و مدیریت در بخش های دانشگاهی و پژوهشی را در اختیار گرفته اند. این لایه از گروه دوم بی اطلاع از عناصر دانشی، روشی و بینشی تفاوت میان معارف علمی و دینی، چنان با صلابت از نظر خود دفاع می کنند که گویی در عالم جامعه شناسی، نسخه های دیگری از جامعه شناسی مسیحی، یهودی، بودایی، و کنفوسیوسی نیز وجود دارد!          
در طرف دیگر این طیف، جامعه شناسی قرار دارد که دانش آموختگان مرتبط یا افرادی با اندیشه اجتماعی دینی هستندکه منتقد قدرت بوده و در اندیشه طرح بدیلی برای حفظ نظام سیاسی با قالب های دینی و البته شبه دمکراتیک هستند. افراد وابسته به این طیف قبل ازدغدغه برای حل و فصل مسائل اجتماعی جامعه ایران، نگاهشان ناظر بر قدرت بوده و با تعابیر خودساخته ای مانند جامعه شناسی سرگرم کننده (که ظاهرا خود بدان دچارند)، مدرنیته ایرانی، مردم سالاری دینی یا اسلامی، مدافعان همان دیدگاه تندرو درنسخه های شبه علمی و نظری و به تعبیر خودشان حداقلی هستند. مهمترین خصیصه این دو طیف موجود در گروه دوم عدم تفاوت گذاری میان مفاهیم، آموزه ها و روش شناسی یا به تعبیر فلاسفه علم، پارادیم های میان دو حوزه معرفتی دین و علم   است (۷) که محصول آن التقاط مفاهیم وحوزه ها و ابداعات خود ساخته ای است که نه تنها نوآوری و توسعه ای را بدنبال نمی آورد بلکه بخشی از انرژی سایر متفکران و نهادهای علمی را نیز صرف حذف یا کاهش آثار زیانبار این بیهوده سرایی ها می کند. این گروه برحسب منافع قشری، موقعیت شغلی و اجتماعی و نگرشهای دینی و سیاسی تصور دارند که راه عینی سازی، آزمون پذیری و پاسخگویی این رشته علمی و نظریه های مرتبط با آن، عبارت از بومی سازی ناشیانه با اتصاف اسلامی- شیعی یا علوی و یا ایرانی، شرقی، آسیایی و..، به مفاهیم و آموزه های علمی و مدرنی است که در هیج جایی از دنیا نمی توان سراغی از آن یافت!       
گروه سوم تحت عنوان جامعه شناسان حرفه ای از زمره افرادی هستند که بی هیچ جهت گیری خاصی بر پایه آنچه که ستاد انقلاب فرهنگی تعریف کرده است فقط به تدریس و آموزش می پردازند و به این رشته بعنوان صرفا نوعی کسب می نگرند. این گروه به آدمک های چوبینی تبدیل شده اند که کمتر نوآوری را می توان از آنها سراغ گرفت. بسیاری از دانش آموختگان سالهای پس از انقلاب که امروزه کمتر دارای گرایشات ایدئولوژیک بوده و عمدتا خنثی هستند در این گروه می گنجند. این گروه با وجود آشنایی به مقدمات علمی این رشته، بی هیج روزآمد سازی و مطالعه موثری، کمتر به تولید ونوآوری علمی پرداخته و در محافل رسمی ازانتقاد و طرح مسایل اجتماعی احتراز می کنند و صرفا به فعالیت های سفارشی آموزشی و پژوهشی دولتی و یاخصوصی، آزاد و غیرانتفاعی اهتمام دارند.                        
تصویر مختصر و گذرای ارائه شده در بررسی وضعیت جامعه شناسی در ایران، برکنار از بررسی جامعه شناسان ایرانی است که در خارج از کشور با گرایشهای سیاسی مختلف فعالیتهای گاه قابل توجهی نیز انجام داده اند. بخش بزرگی از این جامعه شناسان ایرانی بعنوان نسل اول ایرانیان مهاجر که در اثر انقلاب، ناگزیر از ترک ایران شدند، یا وابسته به نظام پهلوی بوده و به گونه ای به همین عنوان به اجبار جلای وطن کردند، یا درتعارض با نظام پهلوی و در صف انقلابیون بوده و سپس در ستیز با اسلامیون انقلابی به تبعید ناخواسته تن دادند. در این میان جامعه شناسان ایرانی دیگری نیز وجود دارند که یا از نسل دوم مهاجران بوده و هنوز به مسائل ایران علاقمند بوده و بدان می پردازند، یا گروهی هستند که در طول سالهای پس از انقلاب به تحصیل پرداخته و اقامت کشورهای اروپایی یا امریکای شمالی را پذیرفته اند. یکی از مهمترین محدودیتهایی که این طیف از جامعه شناسان ایرانی مقیم خارج از کشور را احاطه کرده است، دوری آنان از واقعیت های اجتماعی و عدم دسترسی به میدان تجربی وسیعی است که می تواند با تسلط بر نظریه های مرتبط ، به تولید نظری ویژه ایران بپردازد. بررسی سیمای عملکرد این بخش از جامعه شناسان نیازمند شناخت از نزدیک و مطالعه آثار آنان در خارج از کشور است (٨) که در حیطه بررسی مقاله حاضر نمی گنجد.                      
   
• جمع بندی:
در پایان می توان چنین نتیجه گرفت که علیرغم قدمت نسبتا طولانی دانش، روش و بینش جامعه شناسی در ایران خواه رسمی یا غیر رسمی،   به دلیل برخورد سیاسی خواه از سوی ارباب قدرت و خواه از سوی منتقدان قدرت در سیر تحولات این رشته علمی در ایران، این رشته هنوز نتوانسته است در فضایی آزاد به سه ایستگاه اصلی   فرایند تحقیق در مسائل اجتماعی و فرهنگی ایران، یعنی مسئله یابی، مسئله شناسی و مسئله زدایی بپردازد. از اینرو در بین انباشت وسیع نظریه ها، دیدمانها یا پارادایم های مطرح در حوزه های مختلف این علم از حوزه اقتصاد تا سیاست و فرهنگ و نهاد های متعدد اجتماعی از دولت تا خانواده، هنوز نتوانسته است به شناخت دقیق پدیده ها و تحلیل و ارایه راههای تخفیف این مسائل اهتمام ورزد. این خصیصه بویژه از آنرو بعنوان یک بحران در جامعه شناسی ایران مطرح می شود که مراکز اسناد وکتابخانه های موسسات آموزش عالی و پژوهشی اجتماعی و فرهنگی در ایران به زندان گزارش های پژوهشی مبدل شده است که به دلیل تجربه گرایی محض در جامعه شناسی ایران امروز، فقط تلنباری از آمار، پرسشنامه ها و تحقیقات خرد دامنه وجود دارند که هیچ تحلیل نظری یا ثانویه ای از آنها بیرون نمی آید.
از سوی دیگر پدیده شبه نخبگان دراین رشته نیز اصحاب قدرت را به نظرات و رهنمودهای هم اندیشانی سوق می دهد که از بین آن نظرات راهکار عینی برای راهیابی مسائل متعدد جامعه ایران امروز بدست نیامده و نخواهد آمد زیرا که بخش بزرگی از این مسائل در ساختار و عملکرد قدرت و دولت و حکومت در ایران نهفته است. از اینرو بنظرمی رسد با توجه به اهم چالش های پیش گفته در مقدمه این نوشتار، جامعه شناسی در در ایران فاقد نقش و جایگاه علمی و اجتماعی لازم برای شناسایی و راهیابی مسائل جامعه از یکسو، و طرح و توسعه یافته های پژوهشی برای دستیابی به نظریه های وثیق و قابل اعتماد و پایایی در حوزه های مختلف جامعه شناسی از سوی دیگر است. در اینجا به تعبیر کواکبی در اثر خود بنام” طبایع الاستیداد“ (۹) باید اذعان داشت در نظام های دیکتاتوری، علوم اجتماعی بویژه جامعه شناسی نمی توانند رشد یابند.
 
منابع:
۱. نظریه های جامعه شناسی، ادیبی، حسین و انصاری،ع.، ۱٣۵۷            
۲. سیر جامعه شناسی در ایران، احمدی، ا.ع.، و طایفی،ع.، گزارش پژوهشی، ۱٣۶٨
٣. مکاتب جامعه شناسی در ایران، ترابی،ع.ا.، ۱٣۵۷ و جامعه شناسی در ایران، ترابی،ع.ا.، ۱٣۵٨
۴. کتابشناسی مارکسیسم و امپریالیسم، بینا، تهران، ۱٣۵۹
۵. کتابشناسی جامعه شناسی، اشرف الکتابی، مرکز اطلاعات علمی، ۱٣۶۶
۶. رانت های تحصیلی وپدیده شبه نخبگان، طایفی،ع. ایران امروز، ۱٣٨۲                                             
۷. جامعه شناسی علم، توکل،م.، ۱٣۷۵                                                                                                      
٨.   سیر جامعه شناسی در ایران، مهدی،ع.ا.، لهسایی نژاد، ۱٣۷۹
۹. طبایع الاستبداد، کواکبی،ع.، ترجمه کرمانی، بیتا،
 
http://sociology.myblog.ir