• دولت توتالیتر شوروی در اساس با دولت تزاری تفاوت ندارد. هر دو می توانند بنا به تعبیر مارکس همچون «دولت های قدیم» نگریسته شوند. ازینرو، کشور های بر آمده از اتحاد شوروی و کشور های اروپای شرقی باید دولت مدرن و جامعه مدنی را تحقق بخشند تا در زمینه مدرنیته سیاسی گام نهند. از این رو با قاطعیت می توان گفت که مارکس هنوز چیزی برای گفتن دارد ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۱۶ دی ۱٣٨٨ -  ۶ ژانويه ۲۰۱۰

          مارکس از دولت اغلب به طور کلی،مستقل از دوره ها و کشور ها صحبت می کند ؛اما به خصوص به دولت مدرن،یعنی به دولتی که در دوره وی در کشور های اروپای غربی و در ایالات متحد تشکیل شده بود،توجه دارد.او برای نشان دادن سرشت این دولت و انتقاد از آن شیوه تشکیل دولت را تحلیل می کند و از این راه به معرفی پیدایش دولت مدرن راه می یابد. این نکته موضوع جاری و اساسی فکر سیاسی وی را تشکیل می دهد و آن را میتوان هم در نخستین نوشته ها و هم در آثار بعدی او به شکل های متفاوت اما با پیوستگی نمایان ملاحظه کرد. پس بر رسی شیوه های متفاوتی که مارکس تشکیل دولت مدرن را ترسیم میکند و مقایسه شیوه های یاد شده و نیز نشان دادن نتیجه هایی که در ارتباط باطبیعت این دولت به دست می آید جالب است.
       مارکس پیدایش دولت مدرن را در چهار متن اساسی تحلیل می کند. دو متن نخستین به نوشته های دوره جوانی اختصاص دارد. این دو اثر از حیث تاریخ هم زمان هستند و از فلسفه سیاسی مانند «نقد فلسفه سیاسی هگل» (1843-که از این پس آن را انتقاد 1843 می نامیم)و «مسئله یهود» (که در 1843 نگاشته و در 1844 منتشر شد ) مایه می گیرند. دو متن دیگر،در آثار بعدی وجود دارند که به طور اساسی تحلیل های تاریخی اند :مثل «هیجده برومر لویی بناپارت » (1852) و «جنگ داخلی در فرانسه» (1872). پیش نویس های اثر اخیر شامل سه قطعه در باره این موضوع است. بعلاوه،مارکس به اختصار این نوشته را در دیگر نوشته ها مانند «خانواده مقدس»یا «ایدئولوژی آلمانی »و در یادداشت های شخصی (1) یادآورشده است.
       پس براساس این متن های مختلف می توان مشخص کرد که او مسئله پیدایش دولت مدرن را چگونه درک می کرد. بدین منظور شایسته است دو روش متفاوت که به یک نتیجه نمی رسند،از یکدیگر متمایز گردد : یکی در ارتباط با سرشت فلسفه است که در انتقاد 1843 و« مسئله یهود » توضیح داده شده و دیگری مربوط به خصلت تاریخی است که در «هیجده برومر » و «جنگ داخلی در فرانسه »بیان شده.
      
       الف- رویکرد فلسفی
       1- انتقاد 1843
      
       مارکس در 1843 به بررسی فلسفه سیاسی هگل و به ویژه به دریافت وی از دولت پرداخت. او به این کار در یک دست نوشته طولانی دست یازید که جلوتر عنوان «نقد فلسفه سیاسی هگل »به آن داده شد. در این نوشته او به نقد اسلوبی دریافت هگل از دولت همت گماشت. او اعتراف کرد که فیلسوف به درستی «طبیعت دولت مدرن» را شرح داده،اما اورا به خاطر این فکر که این دولت «طبیعت دولت » را تحقق می بخشد، یعنی عقل و آزادی را در خود مجسم می سازد،نکوهش می کند. در واقع، خود این دولت مدرن از نظر مارکس مسئله برانگیز است. زیرا از دید او،این دولت، گوهر دولت را که با عقل و آزادی یکی دانسته شده،تحقق نمی بخشد. پس باید این دولت را به طور عمیق تحلیل کرد و بدین منظور مارکس روندی را ترسیم می کند که به شکل بندی آن می انجامد. (2)
      نخست او، تفاوت میان دولت مدرن و دولت های قدیم را نشان می دهد. (3) او این کار را ابتدا در دو عبارت نا واضح انجام می دهد: «در دولت های قدیم،دولت سیاسی مضمون دولت را به استثنای قلمروهای دیگر تشکیل می دهد. دولت مدرن نمایشگر همسازی میان دولت سیاسی و دولت غیر سیاسی است »(ص 903). به عقیده مارکس،آن چه دولت مدرن را از دولت قدیم متمایز می کند،وجود تمایز میان دولت سیاسی و دولت غیر سیاسی (یا «حوزه های غیر سیاسی») است. دولت سیاسی ساخت سیاسی یا نظام سیاسی را با رکن های متفاوت اش (شاه،دولت، مجلس ها،دستگاه اداری و غیره)نشان می دهد. دولت غیر سیاسی با جامعه مدنی و اجزای مختلف آن ( افراد خانواده ها،صنف ها، دسته ها( طبقه ها) و غیره)مطابقت دارد. بنا بر این،دولت سیاسی عنصر صوری دولت و دولت غیر سیاسی عنصر مادی یا مضمون آن است. اولی شکل دولت و دومی به معنی ارسطویی اصطلاح ماده آن است. ازینرو،جمهوری مانند سلطنتی «شکل ساده دولت»است و «ذات دولت[ یعنی مضمون یا ماده آن ]در خارج از ساخت های آن وجود دارد ». پس مارکس می تواند همراه با هگل بگوید : «دولت سیاسی ساخت است، یعنی دولت مادی سیاسی نیست» (903).
       این توضیح ها دو عبارت پوشیده پیش گفته را روشن می کند. در واقع،در دولت قدیم جدایی میان دولت سیاسی و دولت غیر سیاسی وجود ندارد زیرا اولی با دولت کامل همسان است. قلمرو سیاسی از سایر قلمروها متمایز نیست. «هنوز ساخت سیاسی متمایز از دولت واقعی و مادی »یعنی جدا از مردم واقعی یا جامعه مدنی وجود ندارد. «دولت سیاسی هنوز به صورت شکل دولت مادی جلوه نمی کند » (ص 905). او با «مضمون دولت» همسان می شود و قلمروهای دیگر وجود مستقل ندارند. این بدان معناست که یگانگی یا آشفتگی میان دولت سیاسی و جامعه مدنی که هنوز تفکیک نشده اند، وجود دارد.
      مارکس از این وضعیت چند نمونه ارائه می دهد که عبارتند از : مدینه یونانی، استبداد آسیایی و به ویژه دولت فئودالی قرن های میانه. بنا بر این، در مدینه یونانی دولت سیاسی یگانه مضمون واقعی زندگی شهر وندان است. او با مضمون دولت همانند می شود و انسان خصوصی نه آزاد است و نه وجود دارد. همچنین «در قرن های میانه مالکیت، تجارت، جامعه و انسان سیاسی هستند ؛ [...] هر حوزه خصوصی خصلت سیاسی دارد. او یک حوزه سیاسی است، با این که سیاست نیز مشخصه حوزه های خصوصی است » (ص 904). بنا بر این، میان دولت سیاسی و جامعه مدنی جدایی وجود ندارد «در قرن های میانه،زندگی مردم و زندگی دولت همسان است» (ص 904). دولت سیاسی وجود مستقل ندارد و انسان ها آزادی فردی ندارند. بنا بر این مارکس می تواند بگوید که در قرن های میانه «دولت [...] دمکراسی بدون آزادی است »، زیرا بین دولت و مردم همانندی وجود دارد. اما افراد آزاد نیستند. به طور کلی، در دولت های قدیم «مردم و دولت یک وحدت ذاتی را تشکیل می دهند » (ص 905).
       بر عکس، لازمه وجود دولت مدرن جدایی میان عنصر صوری و عنصر مادی دولت، یعنی میان دولت سیاسی و جامعه مدنی است. بنا بر این،او خود را همچون آمیزش یا سازش (درست تر یک «همسازی») میان دولت سیاسی یا ساخت و دولت غیر سیاسی یعنی جامعه مدنی نشان می دهد. بنا بر این،دولت سیاسی بر پایه جدا شدن از جامعه و توسعه مستقل تشکیل می شود و همزمان، جامعه مدنی پدیدار می گردد و به آزادی نایل می آید. این وضعیت به انسان امکان می دهد در زندگی خصوصی اش از آزادی برخوردار گردد. بنا بر این،آن چه دولت مدرن را مشخص می کند، «این است که ساخت آن در کنار زندگی واقعی مردم به واقعیت ویژه و دولت سیاسی به ساخت بقیه دولت [یعنی مردم واقعی ]تبدیل می شود »( ص 905).
       در این شرایط، می توان از خود پرسید که گذار از دولت قدیم به دولت مدرن چگونه صورت می گیرد . مارکس می گوید : بدین منظور «پدیدار شدن دولت سیاسی» از « عنصرهای مختلف زندگی مردم» یا توسعه ساخت«در برابر قلمروهای دیگر مانند عقل عمومی» ضروری بود (903). این امر جدایی میان دولت سیاسی، سازواره منافع عمومی و قلمروهای خصوصی جامعه مدنی را که بدین ترتیب به آزادی راه می یابند، ایجاب می کرد : یعنی «ساخت سیاسی تنها در جایی کاملاً توسعه یافت که قلمروهای خصوصی وجود مستقل کسب کردند. جایی که تجارت و مالکیت ارضی آزاد نیست و هنوز مستقل نشده است، ساخت سیاسی وجود ندارد» (ص 904). از این رو مدرنیته سیاسی مبتنی بر جدایی دولت سیاسی و جامعه مدنی است. در چنین وضعیتی هر دو به وجود خاص نایل می آیند :« دولت، این انتزاع تنها به عصر جدید تعلق دارد. زیرا زندگی خصوصی،این انتزاع، فقط به دوره مدرن تعلق دارد. دولت سیاسی، این انتزاع [درست مانند جامعه مدنی] محصول [دوره] مدرن است » (ص 904).
      2- «مسئله یهود»
       کمی پس از دست نوشته 1843، مارکس در مقاله اش در باره «مسئله یهود» که در اکتبر 1843به پایان رسید و در فوریه 1844 انتشار یافت، به پیدایش دولت مدرن باز می گردد. (4)او این دولت را به صورت بالنسبه مشابه،اما کامل تر و عمیق تر معرفی می کند. دیگر فکر با پیچ و خم بحث بغرنج با هگل روبرو نیست، بلکه با آزادی بیشتر در بیان می آید و علی رغم دشواری هایش در متنی استادانه شرح و بسط داده شده است. مارکس تقابل میان دولت قدیم (یا درست تر «جامعه قدیم »)و دولت مدرن را تکرار می کند و به تحلیل روندی می پردازد که از اولی به دومی فرا می روید و آن را «انقلاب سیاسی »تعریف می کند.
      آن جا نیز، شروع متن تا اندازه ای رمز آمیز است : « رهایی سیاسی در عین حال با تجزیه جامعه قدیم همراه است که دولت بیگانه شده از مردم –قدرت حاکم بر آن متکی بود. انقلاب سیاسی،انقلاب جامعه مدنی است » (ص 370). این دو عبارت نکته اساسی و مهمی را بیان می کنند و اصطلاح های مسئله را به نحو مطلوب به فرمول می آورند :«جامعه قدیم» چگونه خودرا نشان می دهد ؟«انقلاب سیاسی» مبتنی بر چیست و به چه نتیجه هایی می انجامد ؟
       از نظر مارکس جامعه قدیم جامعه فئودالی قرن های میانه است که در نقد 1843 به تحلیل در آمده است : «جامعه مدنی قدیم مستقیماً خصلت سیاسی داشت. یعنی عنصرهای زندگی مدنی چون مالکیت یا خانواده یا شیوه کار به صورت های اربابی،رسته ها و صنف ها عنصرهای زندگی در دولت را ایجاد کرده اند » (ص 370). این عنصر ها «عنصرهای اجتماعی »نبودند، بلکه آن ها بیشتر «از پیکر دولت» جدا شده بودند و «جامعه های ویژه در بطن جامعه» را تشکیل می دادند. با این همه،آن ها «کم یا بیش هنوز سیاسی به مفهوم فئودالی،باقی مانده بودند»(ص 370). یعنی آن ها عنصر های دولت فئودالی بودند و رابطه فرد با دولت را تبیین می کردند، بدین معنا که آن ها «فرد را از کل که دولت است، جدا می کردند».
       به عبارت دیگر، عنصر های جامعه مدنی (خانواده ها، صنف ها، رسته ها و غیره )میانجی هایی میان افراد ویژه ودولت به عنوان کل بودند. آن ها خود مستقیماً خصلتی سیاسی داشتند ؛ زیرا آن ها دولت را تشکیل می دادند. البته،آن ها مانع از این بودند که افراد «رابطه سیاسی» داشته باشند ؛ یعنی مستقیماً در زندگی دولت که «با مردم بیگانه » بود، شرکت کنند. این افراد تنها با میانجی صنف های متفاوت خود که به آن ها امکان می داد به زندگی سیاسی راه یابند، نقش سیاسی ایفا می کردند. سازمان فئودالی ایجاب می کرد که وحدت دولت و «قدرت عام دولت» به اعتبار « کار خاص حاکم جدا از مردم که در احاطه خدمتگزارانش بود »تأمین گردد (ص371). در واقع، چون دولت مجموعی از صنف ها و «جامعه های ویژه» است، وحدت آن در فراسوی آن ها مستلزم پادشاه جدا از مردم است که قدرت دولت را اعمال کند. پس در این صورت به یک فرد خاص نیاز بود که قدرت عام سیاسی را بدون رابطه با مردم واقعی به کار برد.
       انقلاب سیاسی، موجب در هم نوردیدن این سازماندهی فئودالی و از بین رفتن صنف ها،رسته ها و غیره گردید. انقلاب سیاسی«این قدرت حاکم را سرنگون کرد و امور دولت را تا سطح امور مردم ارتقا داد ». بدین منظور، این انقلاب مکلف بود با حذف «جامعه های ویژه» و محو خصلت سیاسی آن جامعه مدنی را کاملاً دگرگون کند :انقلاب «ناگزیر همه رسته ها،صنف ها و امتیاز های طبقاتی را که همانقدر جلوه هایی از جدایی مردم از همبود (Communaute) بودند، در هم نوردید. از این رو،انقلاب سیاسی خصلت سیاسی جامعه مدنی را زایل کرد » (ص 371) و این ابهام دو عبارت پیشین بحث را روشن می کند. حاصل این روند،جدایی میان دولت سیاسی و جامعه مدنی و بنابر این، از یک سو، تشکیل دولت سیاسی و از سوی دیگر جامعه مدنی به عنوان وجود های مستقل است. (5)
       در واقع، از یک سو،این انقلاب «روح سیاسی» مجزا و متفرق در صنف های جامعه فئودالی را آزاد و متحد کرد : « او بخش های پراکنده روح سیاسی را گرد آورد و آن را با زندگی مدنی از پریشانی و بی نظمی رهانید ودر قلمرو همبود با کار عمومی مردم در استقلال ایده آل نسبت به عنصر های خاص زندگی مدنی سامان داد» (ص 371). بدین ترتیب انقلاب سیاسی دولت مدرن را با جدا کردن آن از جامعه مدنی و مستقل کردن آن از این جامعه به وجود آورد. (6) تخریب صنف های جامعه فئودالی به افراد امکان داد مستقیماً دارای خصلت سیاسی شوند و در زندگی دولت شرکت کنند، یعنع به شهر وندان تبدیل شوند : «کار عمومی بدین سان [...] به کار عمومی هر فرد و وظیفه سیاسی به وظیفه سیاسی عمومی هر کس تبدیل شد » (7) (ص 371).
      از سوی دیگر، انقلاب سیاسی جامعه مدنی را به صورت وجود مجزا به وجود آورد و از آن جامعه ای ساخت که به صورت عنصر های ویژه نمودار گردد و به قلمرو منافع فردی تبدیل شود : «او جامعه مدنی را در عنصر های ساده اش پدیدار می سازد [یعنی]، از یک سو، افراد و از سوی دیگر، عنصر های مادی و معنوی که مضمون زندگی و شرایط مدنی این افراد را تشکیل می دهند » (8) (ص 371).
       بنا بر این، فعالیت های متفاوت در جامعه مدنی چیزی جز خصلت فردی نداشتند. افراد «از رابطه هایی که مانع روح خود پرستانه جامعه مدنی بود [آزاد شدند]. رهایی سیاسی در عین حال اقدامی بود که بر اساس آن جامعه مدنی خود را از سیاست، از ظاهر مضمون عمومی رها ساخت » (ص 371). بنا بر این، دولت مدرن، سازواره نفع عمومی و جامعه مدنی،قلمرو منافع خصوصی به طور همزمان پدیدار می شوند : « ساخت دولت سیاسی وتجزیه جامعه مدنی به افراد مستقل [...]با اقدام یگانه انجام می گیرد » (ص 372). ازینروست که مارکس توانست در یک فرمول رسا بگوید : «تکمیل ایده آلیسم دولت در عین حال تکمیل ماتریالیسم جامعه مدنی بود » (ص 371).
       جدایی میان دولت سیاسی و جامعه مدنی به تجزیه خود انسان که به شهروند، عضو دولت و فرد،عضو جامعه مدنی تقسیم شده بود، انجامید. شهر وند «انسان سیاسی » است که «فعالیت آگاهانه »دارد. این انسان «انسان حقیقی» است. فرد، «انسان غیر سیاسی»است که «پایه طبیعی »دارد و از حقوق بشر که « حقوق طبیعی »است، برخوردار است. این انسان «انسان طبیعی »یا«انسان واقعی» است. بنا بر این، «انسان خویشتن خواه، منفی، خود بود جامعه تجزیه شده، موضوع شاهد بی واسطه و بنا بر این موضوع طبیعی است » (ص 372).
      پس انقلاب سیاسی جامعه مدنی را به عنصر های سازنده اش تجزیه کرده و پیدایش فرد را با آزادی ها و منافع خصوصی متفاوت و خود خواهانه اش ممکن می سازد. « انسان، عضو جامعه مدنی [...] خود رابه عنوان انسان به معنی خاص و به عنوان انسان متمایز از شهروند به ثبوت می رساند. (9) زیرا او در وجود بی واسطه، محسوس و فردی اش انسان است ؛ حال آن که انسان سیاسی تنها انسان مجرد، مصنوع، انسان به عنوان شخص تمثیلی،اخلاقی است »(372).
       پس مارکس «انسان واقعی» جامعه مدنی و «انسان حقیقی» مربوط به دولت را در برابر هم قرار می دهد : «انسان واقعی تنها از منظر فرد خویشتن خواه و انسان حقیقی از منظر شهروند مجرد تشخیص داده می شود ». یعنی او از هر تعین خاص رهاست. همچنین انقلاب سیاسی دولت سیاسی و جامعه سیاسی را به وجود می آورد و شهروند و فرد را پدیدار می سازد : «رهایی سیاسی از یک سو تبدیل انسان از طرف جامعه مدنی به فرد خویشتن خواه و مستقل از سوی دیگر به شهروند (Staatsburger) و شخص اخلاقی است » (10) (ص 373).
       پیدایش فرد و شهروند همزمان صورت می گیرد. ازینرو وجود یکی بدون دیگری ممکن نیست. بخصوص فرد و بنا بر این جامعه مدنی پایه دولت سیاسی است. این دولت او را به وضوح بنا بر اعلام حقوق بشر می شناسد. « این انسان، عضو جامعه مدنی کاملاً پایه و شرط دولت سیاسی است. دولت سیاسی او را در حقوق بشر به این عنوان می شناسد » (11) (ص 372-371). به بیان دیگر، شناخت حقوق بشر از جانب دولت این نکته را تأیید می کند که جامعه مدنی و دولت تفکیک شده اند و اولی پایه دومی است. دقیق تر، این نشان میدهد که دولت مدرن مبتنی بر انسان به عنوان فرد است و او بدون احترام به حقوق بشر نمی تواند وجود داشته باشد.
      این ملاحظه ها می توانند مجرد، بی زمان و حتی بیهوده به نظر رسند. در واقع این درست نیست. زیرا مارکس به انقلاب سیاسی ای می اندیشید که در 1789در فرانسه اتفاق افتاد و برای او ارزش نمونه وار داشت. او این انقلاب را به مثابه روند جدایی میان دولت سیاسی و جامعه مدنی که به تشکیل دولت مدر ن و آزادی افراد انجامید، تفسیر کرد. در این صورت زندگی سیاسی خود را همچون «وسیله ساده که هدف آن زندگی جامعه مدنی است »می نمایاند. البته، «پراتیک انقلابی آن با تئوری اش در تضاد [...] است ؛ زیرا او به شدت حقوق بشر را نقض می کند (ص 369). بنا بر این،«حقوق بشر در زمینه آزادی هنگامی از حقوق بودن باز می ماند که با زندگی سیاسی وارد تعارض شود، حال آن که در تئوری، زندگی سیاسی ضامن حقوق بشر و حقوق بشر فردی است و بنا بر این، به محض این که با هدف آن و با خود این حقوق بشر در تضاد قرار گیرد، باید متوقف گردد » (ص 370-369). البته، مارکس این تضاد میان تئوری و پراتیک انقلابی را توضیح می دهد و رفع می کند،زیرا به عقیده او «پراتیک استثنا و تئوری قاعده است » (ص 370). این توضیح تا اندازه ای شگفت انگیز، اما به روشنی درست است. بنا بر این، او این «تئوری »را بسط می دهد و این کار او را به تحلیل پیدایش دولت مدرن سوق می دهد. به این دلیل،او به تدوین تئوری انقلاب فرانسه می پردازد و آن را به عنوان روند ساخت همزمان دولت سیاسی و جامعه مدنی تفسیر می کند.
       مارکس در متنی مقدم بر متنی که تازه بررسی کردیم انقلاب فرانسه را متذکر می شود. به عقیده او دولت سیاسی می تواند و حتی باید در لحظه های معین با جامعه مدنی وارد مبارزه تند و خشن شود تا خود را در همان نقطه که آن را به طور جسمانی ویران می کند، کاملاً تثبیت کند. و این اشاره به دوره کنوانسیون ( مجلس دوم در انقلاب فرانسه ) و ترور (حکومت ترور فرانسه )است. «در دوره هایی که دولت سیاسی از جامعه مدنی در شرایط قهر به وجود می آید»، می تواند تا لغو عنصر های جامعه مدنی چون مذهب، مالکیت خصوصی و حتی زندگی افراد پیش رود : «زندگی سیاسی در لحظه های شور و هیجانش می کوشد اصل مقدم بر خود : جامعه مدنی و عنصر هایش را خفه کند تا خود را به عنوان زندگی واقعی و هماهنگ انسان و زندگی نوعی آن تحمیل کند ؛ اما برای رسیدن به آن لازم است که با خشونت علیه شرایط خاص موجودیت آن قد بر افرازد و انقلاب پیاپی را اعلام دارد » (ص 359). در این حالت، انقلاب پیاپی مبارزه حاد و خشن است که دولت سیاسی علیه جامعه مدنی هدایت می کند، تا بدین وسیله به وجود خاص خویش و تثبیت خود از راه قدرت دست یابد. اما این وضعیت برای مارکس یک استثنا جلوه می کند و تئوری را که قاعده است، باطل نمی کند.
   
       3- دست نوشته های 1846-1844
       تفسیری که مارکس از انقلاب فرانسه ارائه داد،در چندین متن سال های 1846-1844 تکرار شده است. ازینرو، او در مقاله اش در باره انقلاب بافندگان سیلزی ( اوت 1844) تأیید میکند که انقلاب فرانسه « دوره کلاسیک هوشمندی سیاسی »است ؛ (12) یعنی دوره ای که در نهایت دولت مدرن تشکیل می شود و زندگی سیاسی در آن شکوفا می گردد. او حتی خاطر نشان کرد که کنوانسیون اوج این روند را نشان می دهد، زیرا « حد اکثر نیروی سیاسی، قدرت سیاسی و هوشمندی سیاسی » (13) را به نمایش می گذارد.
      مخصوصاًدر درون کنوانسیون روبسپیر،سن ژوست و حزب آن ها با توان زیادی به شکل بندی دولت سیاسی مدرن کمک کردند. اما، مارکس در خانواده مقدس خاطر نشان می کند که آن ها مرتکب خبطی شده اند که به «اشتباه عظیمی » انجامید. زیرا آن ها «جمهوری باستانی [...]را با دولت نمایندگی مدرن » (14) در آمیختند. به عبارت دیگر، آن ها دولت مدرن را به دولت قدیم تشبیه کرده اند. در واقع،دولت مدرن جدایی میان دولت سیاسی و جامعه مدنی و بنا بر این، به رسمیت شناختن حقوق بشر را ایجاب می کند. با این همه، روبسپیر و سن ژوست کوشیدند این دولت را به شکل دولت قدیم که فارغ از این جدایی و حقوق بشر بود،تحقق بخشند. آن ها در صدد بودند که «راس سیاسی» جامعه مدنی، یعنی دولت مدرن را به «سبک قدیم طرح ریزی کنند ». همچنین، حکومت ترور کوشید جامعه مدنی را قربانی «شیوه زندگی سیاسی قدیم »کند. تضاد روبسپیر و سن ژوست ودلیل نا کامی آن ها در همین نکته است. آن ها در عین حال نتوانستند دولت مدرن را که شامل حقوق بشر است،ایجاد کنند و آن را بر اساس دولت قدیم که در آن حقوق بشر وجود ندارد، طرح ریزی نمایند. درک نادرست آن ها از این قرار بود : «ناگزیری شناخت و قبول جامعه مدنی مدرن بنا بر حقوق بشر،جامعه [...] منافع خصوصی که بی پرده هدف های خود را دنبال می کند و سپس همزمان کوشش در محو نمودهای حیاتی این جامعه در افراد معین ». چنین کاری نا ممکن است ؛ زیراحقوق بشر « حقوق انسانی را که نمی تواند انسان جماعت قدیم باشد» تعیین می کند. از آن این نتیجه بدست می آید که به رسمیت شناختن حقوق بشر و احترام به آن برای دولت مدرن امری اساسی است. (15)
      تفسیر انقلاب فرانسه بنا بر طرح اثری که مارکس نوشتن آن را در 1845 بررسی کرد،تأیید شده است. این طرح در دفتر یادداشت ها که در آغاز دهه 1845 نگاشته شد،وجود دارد. در این یادداشت ها او نکته های اساسی مربوط به سیاست ودولت مدرن را نشان می دهد. (16) تعداد این نکته ها یازده تاست که سه تای اول آن برای ما جالب است. مارکس نخست بررسی « تاریخ پیدایش دولت مدرن یا انقلاب فرانسه » را مطرح می کند و در واقع انقلاب فرانسه را با تشکیل دولت مدرن تعریف می کند. سپس خاطر نشان می سازد که این دولت نباید«بادولت قدیم » (17) اشتباه شود. او پیدایش «وجود سیاسی »و « جامعه مدنی » و « تقسیم همه عنصر ها به وجود های مدنی و وجود سیاسی »، یعنی جدایی میان جامعه مدنی و دولت سیاسی را یاد آور می شود. سپس او «اعلام حقوق بشر و تشکیل دولت » را مطرح می کند و نشان میدهد که دومی به اولی مربوط است و آنگاه نتیجه می گیرد که دولت مدرن نیازمند حقوق بشر است و بر این حقوق تکیه دارد. این امر باعث شد که «آزادی فردی و قدرت عمومی » و همچنین برابری و «حاکمیت مردم »بر رسی گردد. سر انجام، طرح بخشی را پیش بینی می کند که مبتنی بر «دولت و جامعه مدنی » است. از این یادداشت ها به وضوح این نتیجه به دست می آید که مارکس معتقد بود : انقلاب فرانسه دولت مدرن را به وجود آورد و جدایی میان دولت سیاسی و جامعه مدنی را تحقق بخشید. حاصل این نگرش این است که کشور هایی مانند پروس که هنوز نظام قدیم فئودالی و مستبدانه دارند باید انقلاب سیاسی مشابه با انقلاب فرانسه را به انجام رسانند تا دولت مدرن جدا از جامعه مدنی را بر قرار کنند و حقوق بشر را به رسمیت شناسند.
       سر انجام مارکس در ایدئولوژی آلمانی (1846-1845)تشکیل دولت را بر پایه تقابل میان منافع خصوصی و نفع عمومی توضیح می دهد. دومی از اولی جدا می شود، وجود مستقل پیدا می کند و دولت را به وجود می آورد : « دقیقاًبه دلیل تقابل میان نفع خصوصی و نفع مشترک است که نفع مشترک به منزله دولت،چهره مستقل جدا از منافع واقعی،فردی و جمعی پیدا می کند و در عین حال خود را همچون اجتماع خیالی می نمایاند ». (18)
    علاوه بر این، مارکس رابطه های میان دولت مدرن و مالکیت خصوصی را خاطر نشان می کند. از لحاظ تاریخی هر دو همزمان پس از قرن های میانه پدیدار شده اند. در این صورت مالکیت با ترک شکل همبودی قدیم شکل خصوصی و فردی پیدا می کند. «دولت مدرن با این مالکیت خصوصی مدرن مطابقت دارد. مالکان خصوصی آن را رفته رفته به وسیله مالیات ها کسب کرده اند ». (19) در واقع دولت مدرن جدا از جامعه مدنی،هنگامی که مالکیت شکل جماعتی اش را از دست می دهد و جامعه قرون وسطایی در هم نوردیده می شود، به امر ناگزیری تبدیل می شود. بدین ترتیب، بورژوازی پس از تبدیل شدن به یک طبقه ناگزیر است به منافع مشترک خود شکل عام بدهد، یعنی برای حفظ مالکیت و منافع اش دولت مدرن را به وجود آورد : «مالکیت خصوصی که از همبود آزاد گردید،دولت در کنار و خارج از جامعه مدنی موجودیت ویژه کسب کرد. البته، این دولت چیزی جز شکل سازماندهی که بورژواها ناگزیر شده اند در داخل و خارج برای حفظ متقابل مالکیت و منافع خویش به خود بدهند، نیست » (20) پس مارکس معتقد است که دولت مدرن به طور اساسی در کشور های پیش رفته در خدمت مالکیت خصوصی قرار دارد. از سوی دیگر، او یاد آور می شود که متفکران معاصر زیادی به این رابطه اذعان دارند و معتقدند که « دولت صرفاً برای مالکیت خصوصی وجود دارد ». (21)
       کوتاه سخن، مارکس میدانست که دولت مدرن می تواند در خارج از فرانسه وجود داشته باشد او به خصوص مورد ایالات متحد را ذکر می کند که به عقیده او نمایشگر نوعی ایده آل سیاسی است، زیرا این کشور «پیشروترین کشور » (22) و در عرصه سیاسی پیشرفته ترین نمونه آن است. او حتی اظهار داشت که : «آمریکای شمالی مدل کامل دولت مدرن است ». (23) البته، ایالات متحد مانند فرانسه انقلاب سیاسی را انجام نداد، زیرا او کشوری بدون گذشته فئودالی است. البته، ایالات متحد دولت مدرن را به یک باره بر شالوده جامعه مدنی تشکیل داد و حقوق بشر را به رسمیت شناخت.
      
      ب- تحلیل تاریخی

      مارکس پیدایش دولت مدرن را آن گونه که در انتقاد 1843و «مسئله یهود » بیان کرده بود،در آثار بعدی خود از یاد نمی برد. هنگامی که او در این آثار تشکیل دولت در فرانسه را برای توضیح بناپار تیسم و امپراتوری روم خاطر نشان می سازد، آشکارا از آن ها الهام می گیرد. البته، در این صورت اسلوب وی اسلوب تحلیل تاریخی است و به طور محسوس به نتیجه های متفاوت می انجامد (24)
    1- 18 برومر
      در 18 برومر لویی بناپارت (1852)، مارکس تحول دولت در فرانسه را دوباره شرح می دهد و توسعه دایمی قدرت اجرایی را نمودار می سازد. (25) او می گوید این قدرت « در دوره سلطنت مطلقه با زوال فئودالیته شکل گرفت و به سر نگونی آن کمک کرد ». پس، سلطنت مطلقه شروع به تخریب ساختار های فئودالی کرد و برای تشکیل « قدرت دولت » امتیاز های شان را از میان بر داشت. « امتیازهای اربابی مالکان بزرگ ارضی و شهر ها به همان اندازه به مشخصه های قدرت دولت تغییر شکل یافت [...]. کارت رنگارنگ حقوق فرمانروایان مختلف قرون وسطا به برنامه کاملاً منظم قدرت دولت تبدیل شد ».« انقلاب 1789 کار تخریب و تمرکز به نفع دولت را ادامه داد» (26) و «در هم شکستن همه قدرتها ی مستقل محلی،قلمرویی، شهری و ایالتی را برای ایجاد وحدت بورژوایی ملت وظیفه خود قرار داد ». (27) بنابراین،انقلاب تمرکز و همچنین « پهنه،مشخصه ها و دستگاه قدرت دولتی را گسترش داد ».
       نظام های بعدی این روند را با شتاب زیادتری ادامه دادند. « ناپلئون تکمیل سازوکار دولت را به پایان رساند ». باز گشت سلطنت و سلطنت ژوییه «تقسیم کار زیادتری » را بر آن افزود. آنگاه دولت پاسداری از منافع مختلف جامعه مدنی را بر عهده گرفت و آن ها را به منافع عا م تغییر شکل داد. «هر نفع مشترک بی درنگ از جامعه جدا می شود و به عنوان نفع برتر، عام، مقابل آن قرار می گیرد وبه ابتکار عضو های جامعه اعتلا می یابد و ( از پل، مدرسه و مالکیت گروهی دهکده بسیار کوچک تا راه آهن، ثروت های ملی و دانشگاه ها ) به موضوع فعالیت دولت تبدیل می شود ». (28)« جمهوری پارلمانی وسیله های فعالیت و تمرکز قدرت دولتی» را تحکیم می کند.
       پس مارکس تأیید می کند که نظام های مختلف سیاسی فرانسه دایم قدرت دولت را افزایش داده اند : «همه انقلاب های سیاسی این ماشین را به جای در هم شکستن تکمیل کرده اند ». مارکس این جا از «انقلاب های سیاسی» یعنی از انقلاب های 1789، 1830 و 1848 سخن می گوید. به عقیده او «انقلاب کبیر فرانسه» از 1789 تا 1848 (29) امتداد می یابد. او در این انقلاب روندی را می دید که دولت مدرن بر پایه آن شکل می گیرد و تقویت می شود و بالمآل از جامعه مدنی جدا و بر آن مسلط می شود.
       البته، تفاوت محسوسی بین تحلیل تاریخی و تحلیلی که در «مسئله یهود » مطرح شده وجود دارد. در این اثر، دولت سیاسی و جامعه مدنی همزمان پدیدار می شوند : اولی حقوق بشر را به رسمیت می شناسد و مکلف به رعایت آن می گردد ؛ و دومی به قلمرو آزادی فردی و منافع خصوصی تعلق دارد. بر عکس، در 18 برومر، دولت به قدرت اجرایی تشبیه شده و به مثابه «ماشین عظیم » جلوه می کند که مدام در برابر جامعه مدنی و به زیان آن تقویت میشود و آن را دچار اختناق ساخته و بر آن کاملاً مسلط می گردد. دولت به «پیکری انگلی » تبدیل می شود و پیکر اجتماعی را در فشار و تنگنا قرار می دهد. این نهاد یک «پیکر انگلی دهشتناک است که جسم جامعه فرانسه را مثل غشایی می پوشاند و همه منفذهای آن را مسدود می کند ».

       2- جنگ داخلی فرانسه
         20 سال بعد، مارکس در « جنگ داخلی فرانسه » (1871) پیدایش دولت مدرن را به ترتیب مشابه معرفی می کند. اما این کار همواره به قصد توضیح نظام بناپارتی است. (30) به علاوه، دو پیش نویس این اثر سه قطعه مربوط به شکل بندی دولت مدرن را در بر می گیرد که بیانگر دقت های جالب توجهی است. (31) روایت نهایی نکته اساسی را بیان می کند. اما بسیار کوتاه است و میتواند به وسیله هر دو پیش نویس تکمیل یا توضیح داده شود.
      مارکس بار ها گفت که «قدرت متمرکز دولت [... ]از دوره سلطنت مطلقه شروع شد و همچون سلاح نیرومند در خدمت جامعه در حال زایش بورژوایی در مبارزه با فئودالیسم قرار گرفت». (33) البته بقایای متعدد قرون وسطایی مانند :«امتیازهای اربابان و اشراف، امتیاز های محلی، امتیاز های شهری و صنفی و ساخت های ایالتی » مانع از توسعه آن بود. انقلاب 1789 « بر همه بقایای زمان گذشته فایق آمد»و «آخرین مانع هارا که رویاروی ساختار بنای دولت مدرن بود »، از میان برداشت. دولت مدرن در لوای اولین امپراتوری تشکیل شد. در نظام های بعدی این دولت همچون ابزار سلطه طبقاتی نمودار گردید که بارزترین مشخصه آن توسعه قدرت سرکوبی است. «خصلت سیاسی آن همراه با دگرگونی های اقتصادی جامعه تغییر یافت ». به تدریج که صنعت مدرن توسعه یافت و تضادهای آشتی ناپذیر میان طبقه ها شدت گرفت، قدرت دولت به منظور تحقق هدف های آن در زمینه انقیاد اجتماعی و ایجاد دستگاه سلطه طبقاتی بیش از پیش خصلت قدرت سازمان یافته عمومی پیدا کرد. پس از هر انقلاب که دلالت بر توسعه مبارزه طبقات دارد، خصلت صرفاً سرکوبگر قدرت دولتی به صورت بیش از پیش آشکاری پدیدار می گردد.
       بنا بر این،توضیحی که مارکس در باره تحول دولت به دست می دهد،همان توضیح وی در 18 برومر نیست. این تحول مبتنی بر توسعه مبارزه طبقه هاست که دولت را به تبدیل شدن به ابزار سلطه طبقاتی و تشدید خصلت سر کوب گرانه آن سوق می دهد. در واقع، انقلاب 1830 قدرت را به سرمایه داران یعنی به «مستقیم ترین دشمنان» کارگران منتقل کرد. انقلاب 1848 جمهوری پار لمانی را برقرار کرد که یک « نظام مدافع تروریسم طبقاتی »بود و «شکاف»میان طبقه رهبری و «تمامی پیکر جامعه»را آشکار کرد : «در برابر خطر رستاخیز پرولتاریا، طبقه متحد سرمایه دار از قدرت دولت به عنوان ابزار جنگ ملی سرمایه علیه کار بی ملاحظه و خود نمایانه استفاده کرد » (34). او برای مقابله با «توده تولید کنندگان» نه تنها ناگزیر بود «قوه مجریه قدرت هارا که بی وقفه بر سر کوبی می افزودند،به جولان در آورد»، بلکه همچنین کم کم مجلس ملی را «از همه وسیله های دفاع از خود در برابر قوه مجریه »محروم کند. این دو عمل به لویی بناپارت امکان داد که جای مجلس را بگیرد و امپراتوری دوم را بر قرار کند.
       نخستین پیش نویس، دولت را به دستگاهی تشبیه می کند که «پیکر زنده جامعه مدنی را همچون مار بوآی فرو پیچنده (35) احاطه می کند. این پیش نویس همچنین دولت را به عنوان یک غده «انگلی جوش خورده به جامعه مدنی » معرفی می کند و مشخص می سازد که «دولت انگل تنها در امپراتوری دوم تحول یافت » (36).
       وانگهی، اولین پیش نویس به طور محسوس از متن 18 برومر که پیشتر تحلیل شد،الهام می گیرد و آن را توسعه می دهد. به خصوص این پیش نویس تأییدمیکند که دولت متمرکز در سلطنت مطلقه به وجود آمده است :« امتیاز های فئودالی اربابان، مردم شهر و روحانی ها در دوره قرون وسطا به مشخصه های قدرت دولت متحد تبدیل شد ». «بی نظمی رنگارنگ نیرو های قرون وسطایی» جایش را به «ساختار منظم قدرت دولت » (37) می سپارد. انقلاب 1789 که « شالوده ریزی وحدت ملی » (38) را هدف قرار داد «همه استقلال های محلی، قلمرویی، شهری و ایالتی »رادر هم نوردید و «تمرکز و سازماندهی قدرت دولت» را توسعه داد. انقلاب اختیارها، ابزارها، استقلال و «تسلط فوق طبیعی اش را بر جامعه مدنی » افزایش داد : « به نام منطق دولت هر نفع کمتر و مجزا که از رابطه های گروه های اجتماعی به وجود آمده بود،از جامعه جدا، مشخص و مستقل از آن گردید و با آن وارد تقابل شد » (39). باید یادآور شد که مارکس در نخستین پیش نویس به مبارزه طبقاتی برای توضیح خصلت سرکوبگر قدرت دولت متوسل نمی شود.
       قطعه های پیش نویس دوم در باره پیدایش دولت مدرن به روایت نهایی نزدیک می شود. به خصوصمارکس دولت را به عنوان «ابزار سلطه طبقاتی »معرفی می کند و تحول آن را بنابر مبارزه طبقه ها ( طبقه سرمایه دار و کارگر ) توضیح می دهد. در واقع در مقیاسی که پیشرفت اقتصادی جامعه مدرن،طبقه کارگر و بنا بر این «مبارزه طبقاتی مدرن » میان کار و سرمایه را توسعه داد، قدرت دولت به طور محسوس تغییر یافت. هنگامی که جامعه به «مرحله مبارزه طبقه ها [ گام نهاد ] خصلت نیروی عمومی سازمان یافته آن (40)، [یعنی] قدرت دولت توانست بدین سان دگرگون شود [...] او وظیفه داشت بیش از پیش خصلت ابزار استبداد طبقاتی اش [یعنی] ماشین سیاسی مأمور دایمی کردن ابزار سلطه اقتصادی سرمایه بر کار را از طریق نیروی انقیاد اجتماعی تولید کنندگان ثروت به نفع تصاحب کنندگان آن توسعه بخشد. پس از هر انقلاب جدید توده ای [...]خصلت سرکوبگر قدرت دولت پیوسته توسعه یافت و چهره بی رحمانه تری پیدا کرد » (41). این قدرت دولت بیش از پیش به « دشمنان مستقیم طبقه کارگر »انتقال یافت : انقلاب 1830 آن را به «صنعت پردازان بزرگ » و انقلاب 1848 آن را به مجموع «بخش های طبقه رهبری » منتقل کرد. و بالاخره در جمهوری پارلمانی،قدرت دولت به «ابزار مدافع جنگ به نفع صاحبان ثروت و علیه تولید کنندگان » تبدیل شد (42). بنا بر این، به عقیده مارکس توسعه مبارزه طبقاتی بیانگر تبدیل دولت به ابزار سلطه طبقاتی و تشدید خصلت سرکوبگرانه آن است. این توضیح سپس بارها در روایت نهایی تکرار شد.
       قطعه دیگر پیش نویس دوم که در متن نهایی نیز تکرار شده، به طور محسوس تحول قدرت حکومتی را توضیح می دهد. با پیشرفت صنعت و توسعه تضاد آشتی ناپذیر میان طبقه ها، این قدرت « بیش از پیش خصلت سلطه ملی سرمایه بر کار، قدرت سیاسی سازمان یافته در زمینه تأمین انقیاد اجتماعی [وخصلت] دستگاه ساده استبداد طبقاتی » را پیدا کرد (43). به خصوص، انقلاب 1848 «معنی حقیقی قدرت دولت » را آشکار ساخت و ادعای آن در زمینه «نیروی مسلح رفاه عمومی بودن، نماینده منافع عمومی جامعه بودن و مبارزه برای غلبه بر منافع خصوصی » را افشا کرد و «راز قدرت دولت،یعنی کاربرد آن به عنوان ابزار استبداد طبقاتی » را عریان نمود. از آن زمان، قدرت دولت به «ابزار مدافع جنگ داخلی » طبقه مسلط علیه پرولتاریا تبدیل شد (44).
       مارکس، هنگامی که پیدایش دولت مدرن را ترسیم می کند،خود را همچون پیشگام جامعه شناس تاریخ نشان می دهد. او پیدایش دولت مدرن را به دو شیوه متفاوت همزمان در سطح اسلوب و مضمون معرفی می کند. در واقع، او در انتقاد 1843و در «مسئله یهود »برای نشان دادن روند تشکیل دولت مدرن از روش فلسفی استفاده می کند و در این وضعیت، تفسیر وی در باره انقلاب فرانسه از این روش الهام می گیرد. بر عکس او، در 18 برومر و در « جنگ داخلی در فرانسه » به تحلیل تاریخی شکل بندی و تحول دولت در وضعیت فرانسه برای تبیین طبیعت نظام بناپارتیستی دست می یازد و نطفه این نظام را در نظام های پیشین می بیند.
       تنوع اسلوب ها به بازنمایی پیدایش دولت مدرن از راه متفاوت می انجامد. در متن های فلسفی 1843، مارکس به طور اساسی به تحلیل روند جدایی که همزمان موجب پیدایش دولت سیاسی و جامعه مدنی گردید، می پردازد. اولی در خود همه «روح سیاسی » پراکنده در جامعه را متمرکز میکند و به دستگاه واحد نفع عمومی تبدیل می شود. دومی مکان طبیعی منافع خصوصی است وبر آزادی های مختلف فردی یعنی حقوق بشر درنگ دارد. بر عکس، در متن های تاریخی 1852 و 1872 مارکس که برای توضیح بناپارتیسم تلاش می کرد، در دولت مدرن سازواره ای را تمیز داد که به زیان جامعه مدنی شکل گرفت و تقویت شد و بر آن کاملاً مسلط گردید، بی آن که در قید حقوق بشر باشد. در نتیجه، این دولت بیش از پیش خصلت سرکوبگر پیدا کرد و به ابزار سلطه طبقاتی تبدیل شد. بر این اساس، پیدایش و تحول دولت در پرتو مبارزه طبقاتی تبیین می گردد و سلطه مستبدانه آن پیکر اجتماعی و آزادی های فردی را در هم می پیچد.
       با این همه، این دو باز نمود در زمینه پیدایش دولت مدرن چندین نکته مشترک دارد. در واقع، در هر دو حالت، مسئله روند جدایی میان دولت سیاسی و جامعه مدنی که هر دو به هستی مستقل راه می یابند، تأیید می گردد. وانگهی، دولت تنها با برداشتن عنوان سیاسی خود از روی جامعه مدنی و تبلور نفع عمومی در خود تشکیل می شود. با این همه، افراد می توانند آزادانه نفع خصوصی خود را دنبال کنند. سرانجام این که انقلاب فرانسه لحظه نهایی پیدایش دولت مدرن را که از این حیث، خصلت نمونه وار دارد، نمودار ساخت. این انقلاب ساختار های کهنه فئودالی را که قدرت را در دولت متمرکز کرده بود،در هم شکست و در پی آن جامعه مدنی و آزادی فردی را به وجود آورد.
       با این دو باز نمود متفاوت می توان از خود پرسید کدامیک خوب یا به هر حال بهتر هستند. پاسخ به این سوال که بی شک درست طرح نشده، دشوار است. اولی به دلیل خصلت فلسفی اش بسیار کلی است و می تواند کاربرد تا اندازه ای وسیع داشته باشد. دومی تنها به وضع مخصوص فرانسه مربوط است. با این همه، این وضع مدلی را به نمایش می گذارد که می تواند در وضع دیگر ارزش تشریحی داشته باشد. پس بجاست که هر دوی آن ها حفظ گردد و به آن ها بر حسب شرایط تاریخی رجوع شود. در واقع، این دو مفهوم از فایده کنونی برخوردارند و می توانند به درک برخی پدیده های سیاسی کمک کنند. با این که کشورهای دموکراتیک غرب مدت بس درازی است که به مدرنیته سیاسی نایل آمده اند،کشور های جهان سوم و کشور های موسوم به سوسیالیسم واقعاًموجود وآن هایی که از این رده خارج شده اند، از آن بی بهره اند. بنا به دلیل های بسیار متفاوت هر دو مورد یاد شده هنوز دولت مدرن ندارند که منافع عمومی را در نظر گیرد. آن ها همچنین از جامعه مدنی واقعی که لازمه آن احترام به حقوق بشر است، بی بهره اند. این وظیفه ای تاریخی است که باید اکنون به انجام رسانند. باید پذیرفت که این وظیفه ای طولانی و دشوار است. دولت توتالیتر شوروی در اساس با دولت تزاری تفاوت ندارد. هر دو می توانند بنا به تعبیر مارکس همچون «دولت های قدیم» نگریسته شوند. ازینرو، کشور های بر آمده از اتحاد شوروی و کشور های اروپای شرقی باید دولت مدرن و جامعه مدنی را تحقق بخشند تا در زمینه مدرنیته سیاسی گام نهند. از این رو با قاطعیت می توان گفت که مارکس هنوز چیزی برای گفتن دارد.
                                             ویرایش جدید : زمستان 1388


       پی نوشت ها
       1. Les quatre principaux   textes, ainsi que leur contexte , sont analisés dans notre ouvrage La pensée politique de Karl Marx , Paris , L'Harmattan , 1992 , p. 42-43 , 63-64 , 171-172 et 183.
2. Cf Karl Marx , œuvres , Paris , Gallimard , t. 111, 1982 , p. 903-905 (c est a cette édition que nous ferons désormais référence ;lorsque nous modifions la traduction , nous l'indiquons par l'abréviation ; trad. m.) Voir aussi id. , Critique du droit politique hégélien , Paris , Editions Sociales , 1975 , p. 70-72.

3- میتوان این تمایز را به تمایزی نزدیک دانست که بنیامین کنستان میان آزادی قدیمی ها و آزادی جدیدی ها قایل بود. اولی به آزادی جمعی از سرشت سیاسی در مدینه باستانی و دومی به آزادی فردی در زندگی خصوصی در عصر مدرن مربوط است. مارکس کاملاً با اثر کنستان آشنا بود. او در مقاله 1842 به این نویسنده اشاره می کند و او را با ستایش «لیبرال و فیلسوف » توصیف می کند ( آثار ج lll ص 226 ). ممکن است او متن سخنرانی کنستان در 1819 در باره «آزادی قدیمی ها در مقایسه با آزادی جدیدی ها » را خوانده باشد.
4. cf. Oeuvres , t. lll, p. 370-373 , Voir aussi k. Marx , A propos de la question juive , éditionbilingue , Paris , Aubier-Montaigne , 1971 , p. 113-123 (traduction parfois inexacte ).
5- جلوتر مارکس در مانیفست کمونیست همان اندیشه را تکرار می کند، تا نشان دهد :« بورژوازی در تاریخ نقش کاملاً انقلابی ایفا کرده است » : «هر جا که او (بورژوازی) موفق شود مسلط گردد، همه شرایط شگفتی انگیز و بی رحمانه فئودالی و پدر سالاری را ویران کرد و رابطه های متنوع فئودالی را که اساس وابستگی انسان به بالادست طبیعی اش بود، از هم گسست تا رابطه دیگری را میان انسان و انسان بر شالوده نفع کاملاً عریان بر قرار سازد »
(oeuvres , Paris , Gallimard , t. l , 1965 ,p. 163)
6- نویسنده معاصر مارسل گوشه که از جهتی به مارکس مراجعه نمی کند، اما مانند او شکل بندی دولت مدرن را این گونه بیان می کند : « ورود به مدرنیته سیاسی تملک انحصاری سازمان رابطه جامعه است که ناگزیر بعد عمومی حق اجتماعی بردگان قدیم »، به بیان مارکس «روح سیاسی » شان را باز پس می گیرد.
(M. GAUCHET , Le Désenchantement du monde , Paris , Gallimard , 1985 , p. 285 )
7- قبلاً روسو اندیشه مشابهی را در «قرار داد اجتماعی » (کتاب ll، فصل 3) بیان کرده بود. در واقع او تصریح می کند که بیان اراده عمومی مردم ایجاب می کند : شهروندان « هیچ ارتباطی بین خودشان نداشته باشند » و « کانون های محدود به زیان کانون های بزرگ » وجود نداشته باشد. ازاین رو خیلی صریح نتیجه می گیرد :« پس برای بیان مناسب اراده عمومی اهمیت دارد که طبقه ممتاز محدود در دولت وجود نداشته باشد و هر شهر وند عقیده خودش را بیان کند ». می دانیم که مارکس « قرارداد اجتماعی » را در ژوئیه 1843 خوانده است.
8- مارکس مالکیت خصوصی را به عنوان نمونه عنصر مادی و فرهنگ و مذهب را به عنوان نمونه عنصر های معنوی ذکر می کند.
9- کلمه های «انسان » و «شهروند» به فرانسه در متن چیزی است که مارکس به وضعیت فرانسه و به ویژه به « اعلامیه حقوق بشر و شهر وند » 1789 می اندیشد.
10- تحلیل مارکس با تحلیل سی یس در «طبقه سوم چیست ؟» شباهت زیادی دارد ( ژانویه 1789، پاریس P. U. F 1982 ). سی یس به روشنی شهر وند و فرد را متمایز می کند. او می گوید : ویژگی شهر وند « برای همه همان است. کم و بیش بدون توجه به مالکیت واقعی که هر فرد می تواند دارایی یا تملک خود را مصالحه کند » (ص 44). همچنین « امتیاز هایی که مایه اختلاف بین شهروندان است فراسوی خصلت شهروند است» (ص 88). ازینرو، سی یس «آزادی سیاسی » و «آزادی مدنی» یا «حقوق سیاسی » (حقوق شهروند ) و «حقوق مدنی » (حقوق انسان به عنوان فرد) را متمایز می کند. او همچنین تأیید می کند که فقط منافع مشترک « کیفیت قابل نمایندگی را به انسان انتقال می دهد » (ص 89) و این منافع گروه های خصوصی را بر نمی تابد. می دانیم که مارکس برا ی این اثر سی یس «به خاطر سیاست مدرن »اهمیت زیادی قایل بود.
(cf.k. marx , La Sainte Famille, in oeuvres , t. lll , p. 454 )
11- همچنین در «خانواده مقدس » (1845) مارکس نوشت : «اگر پایه طبیعی دولت باستانی بردگی است، پایه دولت مدرن جامعه مدنی، انسان جامعه مدنی، یعنی انسان مستقل است که تنها با یگانه رشته نفع خصوصی و ضرورت کور طبیعی ربط می یابد [...]. دولت مدرن این پایه طبیعی را در حقوق همگانی انسان شناخته است. او این حقوق را ابداع نکرده است. همان طور که او [ دولت مدرن] محصول جامعه مدنی بود [...]، اکنون او به نوبه خود با اعلام حقوق بشر منشا خاص خود و پایه خاص خود را به رسمیت می شناسد» (آثار فج سوم ص 551-550 ).
12. Cf. Oeuvres , t. lll , p. 410
13. lbid. p. 407.
14- همان جا ص 561. نقل قول های بعدی در صص 562-561 وجود دارد.
15- فرانسوا فوره در اثر خود «مارکس و انقلاب فرانسه » (پاریس، فلاماریون، 1986 ص 34-33) در باره متن « خانواده مقدس » دچار خطا شده است. در واقع، او عقیده دارد که روبسپیر و سن ژوست با یکی دانستن دولت قدیم و دولت مدرن مرتکب «اشتباه تاریخی » شده اند.او معتقد است که دولت قدیم مبتنی بر کار بردگان و دولت مدرن مبتنی بر کار مزدبری است.از نظر او ناکامی روبسپیر و سن ژوست مبتنی بر «ورطه ای است که میان برابری مجرد مستلزم دموکراسی مدرن و نابرابری واقعی متبلور در جامعه بورژوایی وجود دارد» (ص 34). در واقع، مسئله به هیچ وجه عبارت از این نوع برداشت از متن مارکس نیست. او روبسپیر و سن ژوست را به خاطر «اشتباه تاریخی » ساده نکوهش نمی کند. بلکه از آنان به خاطر سردر گمی،تضاد آفرینی و «خطای بزرگ »انتقاد می کند. مسئله عبارت از «جامعه بورژوایی» یا «بورژوازی مالک »، «کار مزدبری»،تقابل میان «برابری سیاسی»و «نابرابری اجتماعی» یا تقابل میان «برابری مجرد » و «نابرابری واقعی »نیست، بلکه موضوع عبارت از «جامعه مدنی » است. این جا ترجمه می تواند خطا انگیز باشد. پس فوره مفهوم واقعی متن را در نیافته وآن را طوری معنی می کند که نادرست است. تفسیر اشتباه آمیز او ممکن است بر اثر دستکاری روایت مارکسیستی در بیان آمده باشد. تفسیری که ما پیشنهاد می کنیم، متن مارکس را در ارتباط با بقیه فکر وی کاملاً منطقی و روشن بیان می کند.
16. Cf. oeuvres , t. lll, p. 1027-1028 , les citations se trouvent a la p. 1027.
17-این نکته اشاره به این عبارت است : «خطا نسبت به دولت باستانی ». در جای دورتری در همان دفترچه،مارکس نوشت «انقلاب =تاریخ پیدایش دولت مدرن ». او همچنین «اشتباه نسبت به سرشت دولت باستانی»را هنگام انقلاب فرانسه یادآور ی می کند ( همان جا ص 1028)
18-ک. مارکس. ایدئولوژی آلمانی. مجموعه آثار. ج سوم ص 1064. مارکس همچنین در دولت یک «جماعت (همبود) فریبنده [تمیز می داد ] که در برابر افراد قد بر می افرازد».
19.lbid. ,p. 1108.
20- همان جا، ص 1109. یاد آور می شویم که دولت مدرن کار کرد دو گانه –داخلی و خارجی – برای بورژوازی دارد : حمایت از برخی بورژواها در برابر برخی دیگر ؛ زیرا آن ها در رقابت و مبارزه دایمی هستند و نیز حفظ و حمایت از بورژوازی در برابر طبقه های دیگر به خصوص در برابر پرولتاریا.
21. lbid.
22. K Marx , Misére de la philosophie , in oeuvres , t. l, p. 81.
23. L'idéologie allemande , in oeuvres , t. lll, p. 1109.
24- برخی متن های پیشین از تحلیل تاریخی برخوردار بود. مخصوصاً تحلیل های «خانواده مقدس» مبتنی بر انقلاب فرانسه است.
25. K. Marx, Le 18 Brumaire de Luis Bonaparte , Paris , Editions Sociale, 1969 , p. 124-125.
26- توکویل در «نظام قدیم و انقلاب » (1856) نشان می دهد که تمرکز دولت نتیجه تخریب بطئی نهادهای فئودالی توسط حکومت سلطنتی است و انقلاب 1789 این کار را با تکیه بر ضربه قاطع بر اشرافیت ادامه داد.
27- مارکس قبلاًدر «خانواده مقدس »نوشت که در فرانسه «ساختار فئودالی با چکش انقلاب در هم نوردیده شد » (بنگرید به مجموعه آثار، ج سوم ص 562).
28- می توان این عبارت را به عبارت پیش گفته ما از «ایدئولوژی آلمانی »نزدیک دانست که شکل بندی دولت را بنا بر تقابل میان منافع خصوصی و منافع عمومی توضیح می دهد.
29-مارکس در «خانواده مقدس »عقیده داشت که انقلاب فرانسه از 1789 تا 1830 و حتی فراتر از آن در جریان بود. ازینرو، او می گفت که بورژوازی لیبرال در 1830 «سرانجام خواست های 1789 خود را تحقق بخشید». با این تفاوت قریب که از این پس،روشنگری های سیاسی اش کاملاً به فرجام رسیده اند. او حتی افزود که «تاریخ انقلاب فرانسه که از 1789 شروع شد، هنوز در سال 1830 با وجود پیروزی یکی از نیروهایش به پایان نرسید » (بنگرید به مجموعه آثار ، ج سوم صص 564-563 ).
30- ک. مارکس. «جنگ داخلی در فرانسه »، 1871، چاپ جدید، پاریس، انتشارات سوسیال، 1968، صص 40-39.
31 همانجا صص 211-209 برای پیش نویس اول ؛ صص 259-257 و 271-270 برای پیش نویس دوم.
32- پیش نویس اول «جامعه مدرن در حال پیدایش »(همانجا،ص 209 ) پیش نویس دوم، «جامعه بورژوایی در حال پیدایش »(همانجا صص 257 و 270).
33- همان جا،ص 39. نقل قول های پارگراف نیز در ص 39 است.
34- همان جا، ص 40. نقل قول های این پارگراف نیز در ص 40 است.
35- همانجا، ص 209. همچنین پیش نویس دوم می گوید که او « همچون مار بوآی پیچنده پیکر واقعی اجتماعی را فرو می پیچد » (257). این تصویر در روایت نهایی حفظ شده است.
36-همانجا، صص 211-210. پیش نویس دوم نیز از «انگل جسیم حکومتی » (ص 257 ) سخن می گوید.
37- همانجا، ص 210-209.
38- همانجا، ص 210. در پیش نویس دوم. مارکس می گوید که این انقلاب وظیفه داشت « به توسعه جامعه مدرن بورژوایی آزادی کامل بدهد » (ص 257).
39- همانجا، ص 210. این اندیشه همان طور که پیشتر دیدیم قبلاًدر 18 برومر دیده شد.
40- مارکس در کاپیتال (کتاب اول،1867) قدرت دولت را همچون «نیروی متمرکز سازمان یافته جامعه تعریف می کند » (بنگریدبه مجموعه آثار، ج اول ص 1213). در مانیفست کمونیست او آن را همچون «قدرت سازمان یافته یک طبقه برای ستم به طبقه دیگر » توصیف می کند ( همانجا،ص 183). این دو تعریف در این متن تکرار شده اند.
41- « جنگ داخلی در فرانسه »، چاپ جدید پیش گفته، ص 258.
42- همانجا، ص 259
43- همانجا، ص 270
44- همانجا، ص 271