اخبار روز: www.iran-chabar.de
آدينه  ۲۱ آبان ۱٣٨۹ -  ۱۲ نوامبر ۲۰۱۰

تو که مرهم نئ ریش دلم را    نمک پاش دل ریشم چرائی
عباس میرزا اولین اصلاح طلب ایران ، دویست سال پیش پس از شکست خفت بار ایران در جنگ با روسیه و تحمیل قرارداد تحقیر آمیز گلستان ؛ با همفکری و همیاریِ وزیر لایق و با وجدانش میرزا ابوالقاسم قائم مقام ؛ به نیاز مبرم یک ارتش منظم ، متشکل ، مجهز و تعلیم دیده پی برد. ایران تا آنزمان قوای نظامی متشکل ، مجهز و دوره دیده نداشت ، بلکه در مواقع ضروری و نیاز ، از ایلات و عشایر به نسبت جمعییت سوارکار میگرفت! عباس میرزا شکست ایران را در یک سیستم کهنه ، فرسوده و نامنظم می دید و برای علاج و جلوگیری از تکرار این سرافکندگی ، دست بکار شد. *
عباس میرزا ، ولیعهد و والی آذربایجان ، برای شروع ، یک قوای شش هزار نفره بوجود آورد. آنان را به ارابه‍ی توپ و تفنگ مجهز کرد ، یونیفرم پوشاند و درجات و علائم مشخصه بوجود آورد و برای اولین بار ، حقوق ماهانه از بودجه‍ی دولت ، برای نظامیان تعیین کرد. برای آموزش و زندگی قشون ، پادگان نظامی ساخت و برای تعلیمات مدرن نظامی ، مستشار فرانسوی استخدام کرد. عباس میرزا برای خودکفائی قوای نظامی ، کارخانه‍ی تسلیحات ، کارگاه مهمات و مرکز مهندسیِ و یک دفتر ترجمه‍ی کتُب نظامی احداث کرد. و برای اولین بار در تاریخ کشور ، جهت خودکفائی دراز مدت ، تعدای از جوانان مستعد را برای تحصیل در رشته های صنایع نظامی ، مهندسی ، پزشکی ، صنایع چاپ و زبان های خارجی به اروپا فرستاد. قائم مقام در خدمت عباس میرزا در بوجود آوردن و پرورش "25 قشون منظم ، با اسلحه‍ی کافی و البسه‍ی وطنی ، در آذربایجان" (1)    نقش اساسی داشت.
عباس میرزا و فلسفه‍ی "برو قوی شو اگر راحت جهان طلبی" که او در یک ارتش مجهز ، منظم و خودکفا میدید و در آن راستا گام برداشت ، قربانی بُخلِ خاندان سلطنت ، توطئه‍ی دربار ، خرابکاریِ رجالِ مزدور و کوته نظر و دشمنان خارجی شد.   
قربانی بعدی قائم مقام ، صدرالعظم محمد شاه بود. او زمانی مصدر کار شد که شیرازه‍ی مملکت از هم پاشیده شده بود ؛ از نظر اقتصادی ورشکسته ؛ از نظر نظامی شکست خورده ؛ از نظر اجتماعی نا امنی ، نا آگاهی ، جهل و خرافات و درماندگی عمومی در سراسر کشور مستولی بود. روس و انگلیس که کاپیتولاسیون را به ایران تحمیل کرده بودند با بی اعتنائی کامل به قوانین کشور ، جامعه‍ی بین المللی و حقوق انسانی ، کشور را جولانگه خواست ها و منافع خود "به هر قیمتی" کرده بودند. قائم مقام با آگاهی کامل از اوضاع کشور و آشنائی از عقب ماندگی جامعه ؛ با جدیّت برای نجات کشور از چنگال مفت خوران و دلالان داخلی و چپاولگران و آدمخوران خارجی وارد میدان کارزار شد و گقت که با آنان (دشمنان داخلی و خارجی) به "مردی و نامردی" گلاویز خواهد شد.
قائم مقام سعی کرد که نهاد صدراعظمی را ، از پیشکاری شاه که یک سیستمِ قبیله ای بود به نخست وزیری ، بمعنای خدمتگزار مردم تبدیل کند. یعنی بجای اجرای "منویات ملوکانه" درپیِ تقلیل مشکلات روزمره‍ی مردم ، رونق اقتصادی ، عدالت و امنیّت اجتماعی و در پی برآوردن نیازهای جامعه باشد. قائم مقام با رنسانس اروپا و دستاوردهای مثبت آن برای ملت های اروپائی آشنا بود و سعی کرد با تدبیر ، شجاعت و بی باکی ، تحولات اجتماعی – اقتصادی را پایه گزاری کرده ؛ ثبات و امنیت برقرار نموده و جامعه‍ی ایرانی را بتدریج بیک جامعه‍ی پویا تبدیل کند. علی رضاقلی در باره‍ی قائم مقام می نویسد: "هم از مسائل تجاری-اقتصادی با خبر بود و هم مسائل سیاسی و فرهنگی را می شناخت. با اغراض بیگانگان آشنا بود و با فساد اخلاق مدنی و عدم امنیت اجتماعی آشنائی داشت. از عقب ماندگی ایران مطلع بود. ... فساد ناپذیر بود ، رشوه و هدیه قبول نمی کرد و با فساد مبارزه می کرد." (2)      
قائم مقام با شعار "دولت سرباز می خواهد ، دعاگو نمی خواهد!" برای تنظیم امور مالی دست بکارشد ؛ حقوق شاه ، شاهزاده ها و درباریان را کاهش داد و برای دربار بودجه تعیین کرد ؛ با فساد مالی ، رشوه گیری و خرید و فروش شغل و مقام دولتی بشدت مقابله کرد. برای رونق اقتصادی و تولیدات داخلی با قراردادهای یکطرفه‍ی تجاریِ روسیه و انگلیس وارد مبارزه شد. سیاست مالی و روابط خارجی او که بر اساس عدالت اجتماعی و روابط مشترک المنافع دو جانبه بود ، او را یکه و تنها گذاشت و دشمنان زیادی برایش بوجود آورد. دربار و دلالان داخلی از یکطرف و عوامل چپاولگر خارجی از طرف دیگر برای سرنگونی و نابودی اش ، تبانی و همکاری کردند.
"مردم عامی نیز ، که ضررشان برای قائم مقام بیش از نفعشان بود ، حمایتی از او نمی کردند. نه سیاست های او را می شناختند و نه ابزار اجرای کار به دست می دادند. در عوض به تحریک عوامفریبان برای او مسئله می آفریدند. برای نمونه میرزا مهدی امام جمعه تهران مبالغی دریافت داشته بود تا مردم را علیه قائم مقام بسیج کند." (3)                  نقش تخریبیِ ضد اصلاحاتِ روحانیت و تبانی آنان با مزدوران داخلی ودشمنان خارجی بر علیهِ اصلاح طلبان ، بارها طی دو قرن گذشته تکرار شده است. پاداش خدمات و اصلاحات قائم مقام ، این بزرگ مرد ، را با خفه کردن او در باغ نگارستان در سال 1835 میلادی ، دادند.
امیر کبیر قربانی دیگری است که وجودش ، برنامه هایش ، پاکی و پشتکارش ، می توانست ایران را از سیستم فرسوده‍ی فئودال ارباب رعیتیِ سنتی به عصر حرمت و شرف انسانی و مسئولیت شهروندی برساند. واتسون ، منشی سفارت انگلیس ، در اینمورد می نویسد: "میرزا تقی خان بر آن شد که نیکبختی مادی مردم را فراهم کند ، و تمایلات نکوهیده‍ی آنان را مهار گرداند. این وزیر هدفی از آن هم عالی تر داشت ؛ هرآینه تدابیرش استمرار می یافت ، در اخلاق و کردار ایرانیان تغییری اساسی و ریشه دار تحقق می پذیرفت." کلنل شیل ، دشمن خونی امیرکبیر نوشته: "پول پرستی ایرانیان در وجود امیر بی اثر بود ، به رشوه و عشوه‍ی کسی فریفته نمی شد." (4)   
امیرکبیر در سال 1848 میلادی ، با تاجگذاری ناصرالدین شاه ، به مقام صدرالعظمی رسید و مدت سه سال و سه ماه با شجاعت و سماجت برای نجات ایران از چنگال مزوِّران و مزدوران داخلی و دشمنانِ چپاولگر خارجی شبانه روز تلاش کرد. او صنایع داخلی ، قدرت نظامی ، امنیت و عدالت اجتماعی را پایه و اساس مبارزه با دشمنان (داخلی و خارجی) می دانست و برای بی نیاز کردن کشور ، مقابله با اقتصاد استعمار و رونق اقتصادِ ملی چندین کارخانه ساخت و قوانین کمرکی وضع کرده ، گمرکخانه و بنادر کشور را در دست گرفت. برای روشنگری افکار عمومی روزنامه دایر ، مدرسه‍ی مدرن (نه سنتی) برپا و جوانان را برای تحصیلات عالی به اروپا اعزام کرد. درباریان و اشخاصی که با پول و پارتی به مقام هایِ دولتی و کشوری رسیده بودند را کنار گذاشت و برای اداره‍ی کشور ، اول متخصص تدارک دید و بعد نُه وزارتخانه تأسیس کرد.
دولت های انگلیس و روسیه که نفوذ و منافعشان تحلیل رفته و در خطر بود ؛ همراه با درباریان و دلالان وطن فروش مشغول توطئه و فتنه برعلیه‍ی امیر بودند. امیرکبیر با بوجود آوردن دیوانخانه ملی که برپایه‍ی قانون و عدالت و نه شریعت ، اداره می شد جامعه‍ی روحانیت نیز به قشون دشمنان امیر پیوست. خطرناکترین دشمن امیرکبیر ، مادر ناصرالدین شاه ، مهدعلیا بود. مهدعلیا از اینکه امیرکبیر حقوق دربار را کم کرده ، بودجه تعیین کرده و جلوی دخالت او را در مسائل کشور گرفته بود ، بشدت ناراضی بود و به دوستی و نزدیکی پسرش با امیر حسادت میورزید. او در توهمات خود همه‍ی مشکلات و کم و کاست های زندگی اش را تقصیر امیر میدانست ؛ حتی توجه‍ی ویژه‍ی شاه به سوگلی حرمسرا (خدیجه‍ی تجریشی) که مهد علیا از او بدین بخاطر بدش می آمد را زیر سرِ امیر می دانست.
مهد علیا ، رهبری توطئه گران و دشمنان امیر را بعهده گرفت: در درجه‍ی اول ، درباریان ، دلالان و نمایندگان روس و انگلیس ، هر کدام جدا جدا به شاه از امیر بد می گفتند و سمپاشی می کردند تا شک و تردید بوجود بیاورند. در درجه‍ی دوم انگلیس ها با شعارِ "امیر را نباید یک لحظه راحت گذاشت" ، دست بکار شدند. مهد علیا پس از مدتها زمینه چینی موافقت شاه را برای گماردن آقاجوهر خواجه و جاسوس مخصوص مهدعلیا جهت نظارت و مراقبت به منزل امیرکبیر ، کسب کرد. مهدعلیا به آقا جوهر دستور داده بود که زندگی را برای همسر و فرزندان امیر زندان کند. روحانیون نیز در مساجد برعلیه‍ی امیر به دروغ پردازی پرداخته و او را به ضدیّت با اسلام و دین متهم می کردند. شاه جوان که در محاصره‍ی دشمنان امیر واقع شده بود ، بمرور تحت تأثیر قرار گرفت و امیر را از صدر اعظمی عزل کرد.   
وزیر مختار انگلیس در اینمورد به دولت کشورش می نویسد: "در نامه های سابق اطلاع داده بودم که اوضاع عمومی حکایت از این می کند که نفوذ امیر نظام کاهش گرفته است. ولی بعید بود که دولتش به این زودیها ساقط گردد. دیشب به فرمان شاه گارد سلطنتی که از چهارصد نفر تشکیل می شود ، احضار گردیدند و و امنای دربار نیز به کاخ پادشاه آمدند. به دنبال امیر نظام پیغام رفت که : از مسئولیت وزارت معاف است ، ولی همچنان امارت نظام را به عهده خواهد داشت. ... بر انداختن دولت امیر نظام بیشتر نتیجه‍ی توطئه و نیرنگ اندرون شاه است که در رأس آن مهد علیا مادرشاه قرار دارد ، ... برخی کیفیات خارجی نیز در آن موثر افتاد ... ." **         
میرزا احمد وقایع نگار ، تاریخ قاجاریه در مورد توطئه‍ی دشمنان خارجی می نویسد: "دشمنان امیر نظام جلوه دادند که چون با اغلب امراء و حکام عراق در این باب همداستانست محتمل است اگر یکدفعه حکم به عزلش دهند فتنه حادث شود. واداشتند که با وزرای خارجه باطناً درین باب مشورت نماید و به جهت دفع فساد احتمالی آنها را معین خود سازد. چون پادشاه از آنها استمزاج نمود آنها که خود آرزوی چنین داشتند ، و شبی از بیم امیر پهلو به بستر راحت نمی گذاشتند ، و یارای تکلم نداشتند ، این معنی را فوز عظیم دانسته پادشاه را باطناً تحریک و معاندین را مقوی شدند و پادشاه را به عزل او تحریض کردند." (5)            
میرزا آقاخان نوری ، عامل انگلیس در دربار قاجار که دولت انگلیس رسماً از او حمایت می کرد ، با پشتیبانی آشکار وزیر مختار انگلیس و مادر شاه ، در تاریخ 17 نوامبر 1851 ، به صدارت گمارده شد. امیرکبیر به کاشان تبعید شد. ولی درباریان بخصوص مهدعلیا از ترس اینکه مبادا شاه دوباره امیر را مصدر کار کند ، همه اش دنبال رضایت شاه در اعدام میرزا تقی خان بودند. بالاخره پس از شش هفته تبعید ، با قتل امیرکبیر ، شمع امید ایران خاموش گردید و تاریکی بر روشنائی پیروز شد.
امیر کبیر را از دید دیگران بشناسیم : لُرد کُرزان : "میرزا تقی خان ورای هر گونه قیاسی ، برجسته ترین نمایندگان چهار دولت بود که در کنفرانس ارزنه الروم گرد آمده بودند."واتسون می نویسد: "امیر نظام به همان اندازه پرکار بود که غیرت مسئولیت داشت ؛ روزها و هفته ها می گذشت که از بام تا شام کار می کرد و نصیب خود را همان وظیفه‍ی مقدس می دانست. و دشواریها و نیرنگها نیز او را از کار سست و دلسرد نمی ساخت." درستی و راست کرداری از مظاهر دیگر استحکام اخلاقی اوست. از این نظر فسادناپذیر بود. قضاوت وزیر مختار انگلیس این است: "پول دوستی که خوی ملی ایرانیان است ، در وجود امیر بی اثر است." دکتر پلاک اتریشی می نویسد: "پولهائی که می خواستند به او بدهند و نمی گرفت ، خرج کشتنش شد."    (6)
طی دویست سال گذشته فرصت های طلائی و استثنائی بارها پیش رویمان بوده اند و ما هر بار در عدم موفقیت و شکست این فرصت ها سهیم و در نابودی اصلاح طلبان شریک بوده ایم. دید ، اصلاحات و آینده نگری عباس میرزا ، قائم مقام ، امیرکبیر ، میرزا حسین خان سپهسالار ، محمد مصدق و دیگرعاشقان آزادی و دلباختگان حکومت قانون را درک نکردیم ، نفهمیدیم و نه تنها پشتیبانی نکردیم بلکه با اتکا به احساسات ، آلت دست بدخواهان و دشمنان شدیم. منظور نفی نقشِ تخریبیِ ابرقدرت ها ، خودکامگیِ حکومت هایِ فاسدِ کشور و تبانی روحانیت با هردوی آنان برای کنترل هرچه بیشتر مردم ، نیست ؛ بلکه شناخت ، درک و تشخیص نقش خودمان (ما) در این تراژدی است.
آیا دخالت اَبَرقدرت ها و حکومت های خودکامه "ما" را چنین کردند ؟ یا ما با چنان بودن خودمان ، باعث دخالت ابرقدرت ها و برپائی این نوع حکومت ها شدیم ؟ آیا استعمار و استثمار عامل عقب ماندگی مان بودند و یا معلول عقب ماندگی ِمان ؟ علت قانون ستیزی و قانون شکنی مان چیست ؟ و چرا برای خودمان حق ویژه قائل هستیم ؟ آیا عدم قانونمندی را طیِ قرن ها خودکامگی از عُلمای دینی و رهبران حکومتی آموختیم ؟ دلیل اینکه به حقوق دیگران احترام نمی گذاریم و رعایت نوبت نکردن را زرنگی می دانیم چیست ؟ آیا رشوه و باج دادن که در کشورمان بسیارعادی و جا افتاده شده است ، غیر از زیرپا نهادنِ حقوق دیگران و بی ارزش کردن قانون است ؟
حسن نراقی می نویسد: "می روید فلان اداره (انجام کاری را می خواهید) می گویند نمی شود ، قانون اجازه نمی دهد ، شما رسماً می ایستید و سماجت می کنید و می گوئید حالا برای ما یک کاری بکنید. یعنی به طور واضح و روشن تقاضای استثنائی شدن از قانون را می کنید و از اهمیت درخواستتان هم غافلید. ... (دردناکتر این که اکثراً هم نتیجه می گیریم) ... در مجاری اداری کشور ، وقتی صحبت از رشوه و ارتشاء می کنند می نویسند "حق و حساب" ، یعنی ضمیر ناخود آگاه اجتماعی مان پذیرفته که این هم "حق" است و هم "حساب" و هم مقدار و هم اندازه دارد." (7)
همه ابله و نادرست و شریر    همه لوطی و طامع و رشوه گیر ++
دست بدامن امام زمان و پنج تن آل عبا شدن ، نذر و نیاز کردن و پول به داخل مقبره‍ی امامزاده ها (بیش از ده هزار امامزاده در ایران) ریختن نیز یکنوع پارتی بازی و شانه از مسئولیت خالی کردن است. در دورانی که ملت های زنده‍ی دنیا ، زندگی را یک نوع پیکار میدانستند ؛ ملت ما نه تنها در اوج تنبلی ، تن پروری و مسئولیت ناپذیری غوطه ور بود بلکه در مقابل حمله‍ی دشمن ، بجای مبارزه و دفاع از کشورش و از شرف و ناموسش ؛ پس از نماز دست التماس بسوی کعبه دراز می کرد: "خدایا تو اموال آنها را نابود کن و بر آنها سخت گیر ، خدایا تو بر آنها ترس و عذابت را فرو ببار ، ایشان را پراکنده کن و جمعیتشان را متفرق فرما." (8)
ملت های زنده ، زندگی را پیکار می دانند ولی ملت ما حتی هنگام جنگ ، از پیکار می گریزد!
چو دشمن به مُلکش زدی ترکتاز    نمی کرد کاری به غیر از نماز ++
سی تیر ، در سنِ هشت - نه سالگی ، جلویِ داروخانه ی پدرم شاهد رستاخیز ملتمان و فریادهای آزادی خواهانه و استقلال طلبانه‍ی شان بودم. فریادهای استقلال ، آزادی و یا مرگ یا مصدق فضا را پُر می کرد. چهار هفته بعد با شگفتی و تعجب با فریادهای مرگ بر مصدق روبرو شدم ؛ برای یک پسر دبستانی درک این تغییر 180 درجه ای ، بسیار مشکل و غیر قابل هضم بود. پدرم را سئوال پیچ کرده بودم ، تنها جوابش که مرتب تکرار می کرد: "جهل و خرافات - از ماست که بر ماست."      
در انقلاب 1357 ، پس از رفتن شاه و قبل از بازگشت خمینی – من شاهد شور و هیجان (کوتاه مدت) توده‍ی مردم در کوچه و خیابان بودم ، امنیت و آرامش را می توانستی لمس کنی و نسیم آزادی قابل استشمام بود. مردم با دادن شیرینی و لبخند از هم پذیرائی می کردند و باهم روبرو می شدند. این مناظر و موقعیت بسیار شباهت داشته به انقلاب مشروطه و ورود قشون بختیاری و فتح تهران: "صدای زنده باد مشروطه از مردم بلند شد ، مشروطه خواهان با مجاهدان هم آواز شدند ... مردم در یک بهجت و سرور و فرح و خوشحالی واقعند ... در شهر یک امنیت و آرامی برقرار است. امروز مردم در کوچه و بازار به یکدیگر می رسند و یکدیگر را تبریک و تهنیت می گویند. بر خلاف سال قبل که مجلس را به توپ بستند مردم در ترس و خوف به خانه های خود خزیدند ، در کوچه و بازار بد می گفتند به مشروطه خواهان و صدای زنده باد استبداد بلند بود." (9)   
"در تدوین نظریه‍ی انحطاط ایران هیچ مقوله ای به اندازه‍ی نقش ایرانیان در تخریب بنیان ایران زمین عمده نیست." (10)
بزرگترین و اساسی ترین نیاز ما ، خود آگاهی ، خود شناسی و خود سازی است. ما قبل از هر چیز ، نیاز به یک انقلاب درونی ، مبارزه با نفس و بخود آئی داریم ، بدون این تغییر و تحول ، هر چه بدست بیاوریم ، به آسانی از دست می دهیم.

امیر حسین لادن
ahladan@earthlink.net

* Iran Between Two Revolutions By Ervand Abrahamian
(1) منشآت قائم مقام فراهانی - بکوشش بدرالدین یغمائی
(2) جامعه شناسی نخبه کشی - علی رضاقلی
(3) جامعه شناسی نخبه کشی
(4) امیر کبیر و ایران – فریدون آدمیت
(5) امیرکبیر و ایران
(6) امیر کبیر و ایران   
** نامه‍ی شیل به پالمرستون 13 اکتبر 1981
(7) چرا درمانده ایم – حسن نراقی
(8) جامعه شناسی نخبه کشی
++ از : مکافات نامه
(9) تاریخ بیداری ایرانیان - ناظم کرمانی
(10) دیباچه ای بر نظریه‍ی انحطاط ایران – جواد طباطبائی