• علاقه ی وسواس گونه داستایفسکی به جنایت، به آسیب شناسیِ روان پریشی شخصیت های جنایتکار کاملا واضح است. در اثر مارسل پروست: در جستجوی زمان گم شده، گفت و گوی مفصلی در باره ی داستایفسکی می خوانیم . در این اثر، آلبرتین می گوید: رمان هایی که من از او خوانده ام فقط سرگذشتِ جنایت است. او به وضوح کاملا شیفته ی این تصور نامتعارف است و پیوسته از جنایت سخن می گوید. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۲۱ ارديبهشت ۱٣۹۰ -  ۱۱ می ۲۰۱۱

هورست یورکن گریک *   
برادران کارامازوف                        
بررسی آخرین رمان داستایفسکی


۱ـ    درسال ۱۹۱۱،W.L.Phelps ، متخصص تاریخ ادبیات در دانشگاه‍ی ) Yalyآمریکا) نوشت: ادبیات روس مانندِ موسیقی آلمان، عالی¬ترین نوع خود در جهان است(۱). به گمانم اگر منظورش ادبیات کلاسیکِ روس است، حق با اوست. در میان نویسندگان کلاسیکِ روس، از پوشکین تا چخوف، داستایفسکی (۱۸۸۱ـ۱۸۲۱) بی تردید پرخاشگرترین و ستیزه¬جوترین نویسندگان است. مشخصاتِ ویژه ی او تحریک است و هر وسیله ای را برای مجذوب و مفتون کردنِ خواننده جایز و درست می داند.
   علاقه ی وسواس گونه داستایفسکی به جنایت، به آسیب شناسیِ روان پریشی شخصیت¬های جنایتکار کاملا واضح است.دراثر مارسل پروست: درجستجوی زمان گم شده (۲)، گفت وگوی مفصلی در باره ی داستایفسکی می¬خوانیم . دراین اثر، آلبرتین می¬گوید: رمان¬هایی که من از او خوانده ام فقط سرگذشتِ جنایت است. او به وضوح کاملا شیفته ی این تصور نامتعارف است و پیوسته از جنایت سخن می¬گوید. من باز هم به مارسل پروست و آلبرتین او اشاره خواهم کرد؛ یعنی در آن¬جایی که به بُعدِ پنهانِ اسطوره¬ای برادران کارامازوف ارتباط دارد. ابتدا، علاقه ی مفرط داستایفسکی به تحریک خواننده را به خاطرآوریم .
   در رُمان جنایت و مکافات، شخصیت¬های اصلی رمان، یک قاتل ویک فاحشه اند. او به این هم اکتفا نمی¬کند: هردو انجیل خوانند! این ملقمه ی حساب شده، نابوکف را بر آن داشت از دیدگاه‍ی زیباشناسی این رمان را سرزنش کند.(۳).
    در رُمان بعدی او: ابله (۱۸۶۹) داستایفسکی جوانی را که فاقدِ غریزه ی جنسی است به عنوان قهرمان رمان انتخاب می¬کند که عاشق زن سرنوشت سازاست و به دستِ جوان دیگری که او نیز عاشق این زن است کشته می¬شود. همینگوی چنان تحتِ تاثیراین دو شخصیتِ رمان او قرار گرفت که در رُمانِ Fiesta (۱۹۲۶) همان را تکرار می¬کند: جک برنز، شخصیتِ این رمان، فاقد غریزه ی جنسی است.Brett Ashley زن سرنوشت ساز است و رقیبِ او Robert Cohn مشت زن است. البته در این رمان قتل به وقوع نمی¬پیوندد.
    در رُمان « شیاطین»، قهرمان داستایفسکی مهندس جوانی است که به بیماری صرع مبتلاست و پیش از خودکشی، در نامه¬ای خود را مقصر قتلی معرفی می¬کند که آن را مرتکب نشده است. کــامو، تحتِ تاثیر این بیهودگی (Absurdität) به فکر فلسفه بافی می¬افتد و« افسانه ی سیزیف » را می نویسد.(۴)
   بازگردیم به رمان« برادران کارامازوف». کارهای تحریک آمیز داستایفسکی در این رمان چگونه است؟ به یکی از آن¬ها               می پردازم. این رمان، رمانی است درباره ی « یک آدم قاتل معطر، و یک آدم مقدس متعفن»، آن¬طور که همکار استرالیایی¬ام Boris Christa توصیف کرده است (۵). فصل کاملی از این رمان ( کتاب سوم، فصل اول) توصیف بوی گندیدگی نعش Starez Sosima (یک راهب) است.این توصیف به چه معناست؟ داستایفسکی، دراین¬جا یکی از مجادلاتِ الهیون را به نمایش گذاشته و به آن پاسخ خودش را می¬دهد: رستاخیز، پس از مرگ به وقوع نمی¬پیوندد. رستاخیز، در زندگی واقعی، در بدن آدم زنده، مکرر درمکرر، به وقوع می پیوندد.
    کار تحریک آمیز دیگر داستایفسکی بغرنج تراست و به سادگی قابل فهم نیست. درعالم شاعرانه ی برادران کارامازوف، کاسه کوزه گردن ترک¬ها، لهستانی¬ها و یهودی¬ها شکسته می¬شود. داستایفسکی، بر مبنای اعتقادش به فرقه ی مسیحی¬های ارتدوکس روس، علیه ی   سه دین جهانی: اسلام، کاتولیسم و یهودیت مبارزه می¬کند؛ چون به نظرش این ادیان برای روسیه خطرناک¬اند: ایوان کارامازوف از کشتار اهالی غیرنظامی بلغارستان به دست ترک ها به این نتیجه می رسد که آن¬ها خدا نشناسند. دونفر لهستانی که دیمتری کارامازروف آنها را به جشن دعوت کرده آدم¬های مضحکی هستند : از نظر اقتصادی مضر، از نظر اخلاقی کم ارزش و از نظر زیباشناسی زشت اند. و در باره ی فیودور کارامازوف که پسرش دیمتری را از ارث مادری محروم کرده است می خوانیم: « او این شیوه ی تقلب در مال و اموال و در داد وستد را از یهودی¬های شهر اودیسا آموخته است .»
   این موضوع را فرویــد، با تیزبینی اش دریافت و درسال ۱۹۲۸ نوشت:« داستایفسکی با سر فرود آوردن در برابر تزار روس و خدای مسیحیت، غفلت کرد آموزگار انسان¬ها و رهایی بخش بشریت شود. او زندانبان بشریت شد.» نتیجه¬ای که فرویــد می¬گیرد، این است که در همان مقاله می¬گوید:« او به عنوان نویسنده بی تردید از شکسپیر چندان دست کمی ندارد. برادران کارامازوف عالی ترین رمانی است که تاکنون نوشته شده است . توصیفِ رویداد مفتش اعظم برترین دستاورد ادبیاتِ جهان است که نمی شود آن را به اندازه ی کافی ستود. اما افسوس، تحلیل روانکاوی در برابر نویسنده تسلیم نمی شود.»(۶) و منظور فرویـد از تحلیل روانکاوی در این¬جا تحلیل ذهن ناخودآگاه است .
   فرویـد، داستایفسکی نظریه پرداز را رد می¬کند و داستایفسکی نویسنده را تحسین می¬کند. آیا این تمایز و تفکیک مجاز است؟       دقیق¬تر و اصولی¬تربگوییم: آیا چنین تمایز و تفکیکی اصولاّ امکان دارد؟ حال می¬خواهم به این سئوال پاسخ دهم .

۲ـ داستایفسکی از همان موقعی که خاطراتِ زندان سیبری را در کتاب «خاطراتِ خانه ی اموات » به سال ۱۸۶۲ نوشت، درگیر این مسئله شد: چگونه شر و شرارت در جهان پدید می آید؟ او به این مسئله، در رُمان برادران کارامازوف به وضوح پاسخ می دهد: چون    انسـان¬هـا خواهــان آننـد.
   در رمان برادران کارامازوف، توصیف شده است چگونه فیودور کارامازوف به دست پسر نامشروعش که در خانه اش به عنوان آشپز استخدام شده بود به قتل می¬رسد. اما پس از چند واقعه، برادرش دمیتری کارامازوف قاتل پدر تلقی می¬شود و دادگاه اورا مقصر شناخته به بیست سال زندان با اعمال شاقه محکوم می¬کند. کار تحریک آمیز داستایفسکی این است که دمیتری این مجازات را می پذیرد!
   داستایفسکی شناختِ مراحل و ماهیتِ شر و شرارت را به نمایش می¬کذارد. در عالم شاعرانه ی داستایفسکی، بلیاتِ طبیعی و« زمین لرزه درشیلی» بیگانه اند. او فقط آن¬چه را انسان¬ها برانسان¬ها روا می¬دارند و مرتکب می¬شوند می¬شناسد : از آزادی اختیــار، به طور متناقض، واقعیتِ شر و شرارت حاصل می آید .
   سه برادران کارامازوف، عنوان کتاب اوست. آلکسی، ایوان و دمیتری، تجسم سه موضع، سه اختیار و سه رفتار انسان در قبال تمایل به شر و شرارت است. به نقش این سه تیپ آدم توجه کنید:
   آلکسی، راهب است، ایوان « روشنفکر» است، دمیتری «سرباز» است. قاتل واقعی پاول مستخدم است. « روشنفکر» او را به عنوان ابزار کار شیطانی انتخاب می¬کند.«سرباز» او را به ارتکاب قتل وامی¬دارد. پاول رابطه ی خویشاوندی با سایر برادرانش ندارد. داستایفسکی می¬خواهد بگوید ارگان اجرایی شر و شرارت با ماهیتِ انسان پیوند مشروع خویشاوندی ندارد. ( پاول Smerdjakow که به معنای «شیطان» است) فقط موقعی دست به کار می¬شود که سرباز، شر و شرارت را آشکارا بخواهد. خلاصه: ردِ موافقت با شرارت که نماینده¬اش راهب (آلکسی) است، خواستِ پنهانی آن که نماینده¬اش روشنفکر( ایوان) است و موافقتِ آشکار با آن که نماینده¬اش سرباز( دمیتری) است. اما قاتل (استپاول سمریاکف) مستخدم و« سرسپرده» است و از خودش اختیاری ندارد. روشنفکر او را برای قتل انتخاب کرده است. سرباز او را به ارتکاب قتل وادار کرده است. او پس از ارتکاب قتل پیوسته می¬اندیشد: « اگر دمیتری جای من بود چه می کرد؟» او فقط نقش کسی را که آشکارا قتل فیودور را خواسته است ایفا کرده است.
   دمیتری، پاول( شیطان) را به قتل واداشته است. بدون دمیتری قتل به وقوع نمی پیوست. بدون دمیتری، پاول (شیطان) مرتکب قتل نمی¬شد. ایوان کارامازوف قاتل را انتخاب کرده است. قتل به وقوع پیوسته است .مقصر کیست؟ پاسخ داستایفسکی این است: راهب، روشنفکر و سرباز، بنا بر موضع¬شان در قبال واقعیت شر و شرارت مقصرند: «راهب» مقصراست، چون ترک دنیا کرده است.          « روشنفکر» مقصراست چون آگاهانه به مسافرت رفته تا دستِ سرسپرده را باز بگذارد.« سرباز» مقصر است چون با گفتار و کردارش « سرسپرده» را به این قتل وا داشته است.
   برای فهم ساختار رمان داستایفسکی، توضیحاتِ زیر ضروراست: سه برادران کارامازوف ونیز برادر خوانده ی نامشروع آنان، ترکیبی است از ضمیر خودآگاه که پس از ارتکابِ عمل خلاف، یعنی قتل، پیش وجدان خود به داوری می نشیند. جریان دادگاه که در آخرین کتاب این رمان( کتاب دوازدهم) به تفصیل توصیف می شود، دو معنا دارد: جریانی در سطح رئالیستی است، یعنی در سطح مقررات کیفری که رای خطای دادگاه است؛ چون سمیریاکوف محکوم نمی¬شود بلکه دمیتری محکوم می¬شود.اما درعرصه ی سمبولیک و نمادین، یعنی درعرصه ی موازین اخلاقی، این خطای رای دادگاه، خطا نیست. چون نتیجه ی رای دادگاه، محکومیتِ عادلانه ی مقصر واقعی است. بدون دمیتری قتل به وقوع نمی پیوست .
   درواقع، توصیف رئالیستی تمام جزئیات جریان دادرسی در دادگاه، چیزی جز تجسم دادگاه و داوری در باطن آدمی نیست. همانطورکه کانت درکتاب « متافیزیکِ اخلاق» به شیوه¬ای برجسته آن را توضیح داده است: جریان دادرسی در دادگاه، رویدادی¬است صرفا باطنی، نمودی است شکوهمند، یعنی نمودِ باطن آدمی که تکوین شر و شرارت را، همان¬گونه که در شعور انسان رخ داده است مجسم می کند. این نمود، به معنای جریان دادرسی در دادگاه و عکس برداری از شعور انسان است: دادستان، وکیل مدافع وهیئت منصفه، ندای وجدان انسان است و در این میان سه برادران کارامازوف را باید عناصر یک شخصیت تلقی¬کرد. داستایفسکی قوانین اخلاقی ومقررات جزایی، یعنی باطن انسان و جامعه را، لحطه ای برملا می کند. معنی ضمنی این واقعه، خطای دادگاه درعرصه ی رئالیستی است: شیطان، پس ازقتل، ابزارش را( سمیریاکف) پنهان می¬کند. علت این که دمیتری مجازات جُرمی را که خودش مرتکب نشده می¬پذیرد همین است. در فیلم هالیود، که به سال ۱۹۵۸ ریچارد بروک کارگردانی کرده است و دیمیتری ـ که یول براینر نقش او را بازی می¬کند و پس از محکومیت متواری می شود ـ مقصود داستایفسکی نا دیده می ماند.

۳ـ جریان تعقیب قانونی جرم دمیتری، بی تردید بخش عمده ی مطالب مهیج رمان است. با وجود این ، داستایفسکی علیرغم ساختاری که به آن اشاره شد، جریان متفابلی را نیز دنبال می کند که مانند کتیبه ای مقطع و درعین حال پیوسته به هم درسراسررمان ادامه می یابد. به گفته ی مارسل پروست: کتیبه ای شایسته، همچون هنر آنتیک. دراین کتیبه لیسایوتای متعفن، مادر سمیریاکف، شخصیت اصلی است: زن نیمه دیوانه و مضحکی که کوتوله است، با بدنی سالم و در حاشیه ی جویبار بین علف های هرز می¬خوابد و بیست وپنج سال پیش    فیو دور کارامازوف به او تجاوز کرده است. محصول این تجاوز، سمیریاکف است. آنچه مارسل پروست را تحتِ تاثیر قرارداده این است که « دیوانه ی بدبخت » شبانگاه از دیوار باغ فیودور کارامازوف بالا می¬رود، وارد باغ می¬شود و پس از زایمان کودک می¬میرد. پروست، ازخود می¬پرسد: چرا مادر، بی آن¬که خود بداند، وسیله ی انتقام سرنوشت است. چرا از دیوار باغ بالا می رود؟ شاید او به ندایی آمیخته از کینه و سپاس نسبت به تجاوز کننده گوش داده است. در یک کلام: لیسایوتا، ناچیزترین زنان دراین رمان، قاتل فیودور کارامازوف را به خانه اش می¬آورد و با این کارش، انتقام دو مادر دیگر را که هتکِ حرمت شده اند می¬گیرد.(۷). بنابراین فیودور کارامازوف نه تنها قربانی است بلکه عامل قتل و سزاوار مرگ است: انتقام مادران، انتقام زمین. ودر باره ی مرگِ سمیریاکوف، که پس از ارتکابِ قتل، خود را به دار می آویزد، در اثر مارسل پروست می¬خوانیم: « واقعه ی زیبایی است، مبهم و طبیعی، مثل زایمان در باغ کارامازوف پیر» . قاتل مقصر نیست بلکه مقتول مقصراست. مارسل پروست به بُعد پنهان اسطوره ای « برادران کارامازوف» توجه دارد و به هنر آنتیک ارج می نهد. بنابراین، عمق اسطوره¬ای واقعه ی قتل پدر به وسیله ی چهار پسرش نمایان می شود.

۴ـ حال که به پایان بررسی این رمان رسیده¬ام، نکته¬ای را نیز باید بگویم: داستایفسکی نه تنها در عرصه ی موضوع رمان بلکه درعرصه ی تکنیکِ توصیفِ رمان نیز ما را تحریک می کند. او در مهیج ترین بخش این رمان، فصل « درتاریکی » (کتاب هشتم، فصل چهارم) توصیف را ناگهان قطع می کند. دمیتری می¬خواهد پدرش را که از پنجره ی روشن اتاق به سوی باغ تاریک خم شده است بکشد. در رُمان چنین آمده است:« دمیتری بر سرعقل نبود، دستک سنگین برنجی را ناگهان از جیب درآورد

دراینجا جمله فطع می شود. درمتن روسی تا ادامه ی مطلب سفید می¬ماند و در متن ترجمه ی آلمانی نقطه گذاری شده است . و سپس سطر بعد شروع می شود. سطرخالی سفید رمان ، ماجرا را آن گونه که به وقوع پیوسته است پنهان می¬کند. اشاره ای است به تاریکی که واقعیت ماجرا را پنهان می دارد. می شود گفت که این سطر سفید مهمترین سطر رمان است. این سطر سفید، آنچه را پس ازآن به وقوع پیوسته پنهان می¬کند. آیا مولف مجاز است در رمان با خواننده¬اش مثل داستایفسکی این¬جور رفتار کند. آیا دریغ داشتن مولف از خواننده، درست درجایی که خواننده مشتاق مطلع شدن از واقعه است، جایزاست؟ اما این کار تحریک آمیز او نیز تحریک ارادی خواننده ی رمان نیست، بلکه زاییده ی شکل و شمایل دادن به موضوع داستان است. سطر خالی سفید مبین این است که ما در این جا با اعتراف بعدی دمیتری سر و کارداریم ـ با این که واقعه از زبان شخص ثالت توصیف می¬شود. داستایفسکی با این سطر سفید خاطر نشان می کند که واقعه نگار دانای کل نیست بلکه درست درآن¬جایی که به اصل واقعه مربوط می¬شود، به چیزی، یا به کسی که در جریان واقعه قراردارد نیازمند است : تکنیکی که چندی بعد فاکنر و کنراد آن را ادامه دادند.
   فاکنر، درسال ۱۹۳۱ در مصاحبه¬ا¬ی که از او درباره ی برادران کارامازوف سئوال شد به اختصار چنین پاسخ داد: «بهتر بود داستایفسکی می¬¬گذاشت سه برادر داستان¬شان را به شکل اول شخص نقل کنند، بدون متن اضافی واقعه نگار. آن¬گاه حجم رمان دو سوم کوتاه تر می شد.»
   فاکنر، دو سال پیش ازاین مصاحبه، در« هیاهو و خشم » (۱۹۲۹) با سه برادر کامپسون چنین کرده ؛ که به وضوح واکنش مستقیم او نسبت به برادران کارامازوف است .

۵ـ جمع بندی: برادران کارامازوف از بیم و هراس های ناسیونالیستی روسی و ارتودوکسی روسی مولفِ رمان کاملا فارغ است و نشان داده شد که چنین است. فرویـد حق دارد بین نویسنده ی رمان و نظریه پرداز تمایز قایل شود. اما او از داستایفسکی اخلاق¬گرا ارزیابی نادرستی کرده است. داستایفسکی نیز مانند ارسطو برای جوانان نوشته است. او علم اخلاق نوشته و درعین حال دانشنامه ی ( انسیکلوپدی) انواع و اشکال توصیف داستان نیز نگاشته است(۸) .

Horst-Jurgen Gerigk * استاد ادبیات در دانشگاه هایدلبرگ

متن سخنرانی در شهرداری فرانکفورت( اکتبر۲۰۰۳)، به مناسبت انتشار ترجمه ی جدید این رمان به زبان آلمانی .
ترجمه ی محمد ربوبی. برگرفته از: Neue Rundschau,115,Jahrgang 2004-Heft 1

پانوشت :
1) Russian fiction is like German music-the best in the world.
2) Marcel Proust:Auf der Suche nach der verlorenen Zeit.13.Bde,Die Gefangene ,Suhrkamp,1964
3) Vladimir Nabokov:Lectures on Russian Literatur.Weidenfeld and Nicolson 1981,S.110
4) Albert Gamus: Der Mythos von Sisphos.
5) Boris Christa: Vestimentry Markers as an Element of Literary Communication in The Brothers Karamazov.
6) Sigmund Freud: Dostojewski und die Vatertötung(1928),S.Fischer 2000,Bd.10, Bildende Kunst und Literatur,S.271.
۷) فیودور کارامازوف، بر دو مادر پسران مشروعش ستم روا داشته بود. آلکسی (۲۰ساله) و ایوان(۲۳ساله)پسران زن دوم اند. این زن از   بد رفتاری های مداوم شوهرش جانش به لب رسید و همراه‍ی یک طلبه ی تهیدست از خانه گریخت و چندی بعد در پترزبورگ درگذشت .
۸) ولادمیر ساخارف، خاطرنشان کرده است که هریک از دوازده کتاب این رمان« نوع خاصی رمان است، به گونه ای که مجموعه ی برادران کارامازوف انسکلوپدی تیپ های گونه گون رمان و اشکال متنوع توصیف است: رمان خانوادگی، رمان اجتماعی ـ روان شناسی، رمان اروتیک، رمان جنایی، رمان پلیسی، داستان فلسفی و......