• ما هنوز به فرمول مناسب و جامعی برای حل و فصل مسالمت آمیز و کم هزینه اختلاف های خود دست نیافته ایم؛ فرمولی که بتواند هم وحدت ملی ما (امکان ختم به هنگام گفت و گوها) را حفظ کند و هم تفاوت ها و پرگونگی های ما (امکان ادامه ی گفت و گوها) را پاس بدارد؛ فرمولی برای "ملی کردن قدرت" و گفت و گو ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
دوشنبه  ۲۰ تير ۱٣۹۰ -  ۱۱ ژوئيه ۲۰۱۱

آسیب شناسی توسعه نایافتگی و نیز ردیابی تحولات مثبتی که در جماعت و جامعه ایرانی در تاریخ معاصر و در چشم انداز حاکم بر این دست گفت و گوها، به وقوع پیوسته است، دست کم به دو نکته ی اساسی اشاره دارد.
الف) ما هنوز به فرمول مناسب و جامعی برای حل و فصل مسالمت آمیز و کم هزینه اختلاف های خود دست نیافته ایم؛ فرمولی که بتواند هم وحدت ملی ما (امکان ختم به هنگام گفت و گوها) را حفظ کند و هم تفاوت ها و پرگونگی های ما (امکان ادامه ی گفت و گوها) را پاس بدارد؛ فرمولی برای "ملی کردن قدرت" و گفت و گو.
ب) غالب تحولات مثبت در طول یکصد سال اخیر، نه به دلیل تحولات درون زا، که به واسطه ی سرریز دستاوردهای جهان مدرن در ایران رقم خورده است.
از این منظر، برون رفت از بن بست های موجود در پهنه ی گفت و گوهای ملی، در گرو باز شدن ایران به سمت جهان جدید و شکستن بن بست گفت گوهای مان با جهان مدرن و کشورهای توسعه یافته است.
صلح با جهان آزاد، مقدمه ی صلح با آزادی است.
جامعه ی ایرانی در عبور از بحرانی که در پهنه ی گفت و گوهای سیاسی به آن گرفتار آمده است با سه دسته مشکل اساسی رو به رو است.

اول: فقر واقع بینی.
"ایران آینده" در گفت و گوهای بسیاری از گروه های اجتماعی و سیاسی با ایران موجود بسیار فاصله دارد و روشن نیست که این فاصله - متناسب با مناسبات حاکم بر گفت و گو در جهان جدید – چگونه می تواند و باید پر شود؟
گاهی از ایران آینده چنان صحبت می شود که گویی جمهوری اسلامی اصلن موجود نیست، هیچگاه موجود نبوده است و ما در برپایی اش هیچ نقشی نداشته ایم؛ و به طور باژگونه، در دیگر سوی، کسانی از ایران آینده به گونه ای یاد می کنند که گویی خیل مخالفان، معاندان و منتقدان جمهوری اسلامی از مریخ آمده اند و به زودی نیز می توان آن ها به مریخ بازپس فرستاد و از شرشان خلاص شد! در این دست گفت و گوها، فارغ از نیت و خواهش اطراف گفت و گو، واقعیت ایران موجود با همه ی دار و ندارش، انکار می شود و درنتیجه، گفت و گو به پهنه ای کشیده می شود که نسبت مناسبی با واقعیت های موجود ندارد و بیشتر به رویاها و خواهش های ما آلوده است. در چنین بستری است که جستجوی صلح فراموش می شود و همه چیز برای پایان بخشیدن غیردمکراتیک به هر گفت و گویی مهیا می گردد.
این دست گفت و گوها با هر نیتی که دنبال شوند، ناگزیر، تبعیض، ناپایداری و خشونت را به ایران آینده حمل و در آن نهادینه خواهد کرد. برون شد ایران امروز از ورطه ی هول انگیزی که در آن گرفتار آمده است – اگر هنوز برونشدی وجود داشته باشد – شاید در به رسمیت شناختن واقعیت های موجود باشد؛ موزاییک رنگارنگ ایران، تنها بخشی از این واقعیت سترگ است. گفتمانی که نتواند یا نخواهد همه ی اجزای این رنگین کمان انسانی را در خود جای دهد و آنان را گشاده دستانه بر سفره های گفت و گو های گوناگون و ملی بنشاند، جز جا به جا کردن مشکل و تکرار تاریخ، کاری از پیش نخواهد برد.
برون شدی اگر باشد، لابد در گفت و گو نهفته است؛ گفت و گوهایی که جز با پایان های دمکراتیک به آرامش و صلح نمی رسند.
هر گفت و گویی در مورد ایران فردا باید از نقطه ای شروع شود که در آن ایستاده ایم.
برای روشن شدن این ادعا و تفاوت آن با ادعای دیگری که برخی از جریان های مدعی اصلاح طلبی در سایه ی آن قرار گرفته اند، باید بین "آغاز گفت و گو از نقطه ای که ایستاده ایم" با "تن دادن به وضعیتی که در آن گرفتاریم" تمایز بگذاریم؛ آغاز گفت و گو، بیش از هر چیز به نهادینه کردن "گفت و گو" و لوازم و مناسبات آن چشم دارد، در حالی که تن دادن به وضعیت موجود، هر عنوانی که داشته باشد، می تواند به نوعی، فرار از مسئولیت هایی باشد که گفت و گو و مناسبات آن بر شانه های ما می گذارد.
گفت و گو از مسئولیت های مان در "فرایند گفت و گو"، به هیچ روی نباید به "عدالت طلبی" در پهنه ی سیاست یا راهبرد "همه یا هیچ"، که هر دو می تواند برای پیش برد امر سیاسی مهلک باشد، فروکاهیده شود. واقع گرایی ایجاب می کند هر گفت و گویی از شرایط موجود و نقطه ای که در آن ایستاده ایم شروع شود؛ اما همچنین واقع گرایی ایجاب می کند که همیشه و در همه حال به لوازم حداقلی یک گفت و گو پایبند باشیم و در مورد هر چه مصالحه می کنیم، در مورد آن ها تن به سازش ندهیم. تضمین "امکان ادامه ی گفت و گو در آینده" و نیز "تضمین امکان پایانیدن دمکراتیک به هر گفت و گویی در آینده"، حداقل پرنسیپ و لوازم یک گفت و گو است؛ بدون چنین تضمین هایی، ادامه دادن به شرایط موجود و تن دادن به سازش، تن دادن به بردگی و بازگشت به "جهان پیش از گفت و گو" است؛ بازگشتی که تنها مشکل را جا به جا می کند، برای مخالفان گفت و گو وقت می خرد و جنگ را به آینده می کشد.
عبور از "جهان پیش از گفت و گو" و ارج شناسی عمودی، به "جهان گفت و گو" و ارج شناسی افقی، همیشه با جنگ ممکن است؛ چه وقتی گفت و گو تعطیل می شود، جنگ آغاز می شود. وقتی اطراف یک گفت و گو از ادامه ی آن گفت و گو طفره می روند و حداقل های گفت و گو را به چالش می کشند، عملن جنگ آغاز شده است؛ مسئولیت ما در قامت جریان های اصلاح طلب، مداراپیشه و ضد خشونت نه در شانه خالی کردن از این جنگ تحمیلی که در مدیریت انسانی، غیرخشونت آمیز و صلح طلبانه ی آن، برای در آمدن به جهان گفت و گو است. اگر نمی توانیم از عهده ی جنگی که مخالفان گفت و گو به ما تحمیل کرده اند، مسئولانه و سرفراز برآییم، به خاطر آن است که شجاعت لازم برای ماندن غیرخشونت آمیز بر حقوق خود در یک گفت و گو را از دست داده ایم. تن دادن به ذلت بردگی و از دست دادن حداقل های یک گفت و گو، هر عنوانی داشته باشد، نمی تواند بر کمبودهای ما سرپوش بگذارد.
گفت و گو در شرایط موجود، گفت و گو در ذیل قانون اساسی است.
امکان گفت و گو در ذیل قانون اساسی با توجه به آن چه پیشتر آورده ام، به امکان یک بده بستان واقعی بین حاکمیت و مخالفان آن مربوط است. اگر امکان یک بده بستان واقعی وجود داشته باشد، بی هیچ شرمندگی باید با شجاعت به گفت و گو نشست و اگر نه، باید شجاعانه جنگید تا زمینه ی یک گفت و گوی واقعی فراهم آید.
در یک بده بستان واقعی، مخالفان تن به قانون می دهند و از جنگ فاصله می گیرند و حاکمیت هم می پذیرد که به سایه ی قانون بازگردد و از هر گونه ادعایی که بخواهد فردی، یا نهادی را فراتر از قانون بنشاند فاصله گیرد. مخالفان به طور موقتی به کسانی که در مناصب تصمیم گیری اند، تن می دهند و حاکمیت هم می پذیرد که چرخش آزاد در این مناصب را با تضمین "انتخابات آزاد"، بیمه کند. مخالفان می پذیرند که به "ادامه ی گفت و گو در ذیل قانون اساسی" باز گردند و حاکمیت هم می پذیرد که ادامه ی گفت و گو در ذیل قانون اساسی را تضمین کند و از هرگونه تفسیری از قانون که آلوده به فرایند سرکوب، سانسور و سکوت است، فاصله گیرد. مخالفان می پذیرند که گفت و گو های خود را به سایه ی قانون بکشانند و حاکمیت هم می پذیرد که با تفسیر دمکراتیک از قانون، سایه ی قانون را بر فراز سر همه ی ایرانیان بگستراند.
ادامه ی گفت و گو در مورد ایران فردا از نقطه ای که در آن ایستاده ایم به اراده ی ما معطوف است؛ اراده ای معطوف به برابری، آزادی و صلح؛ اراده ای معطوف به "جامعه پذیری".

دوم: فقر جامعه پذیری.
فقر واقع گرایی در برخی از جریان های ایران امروز تا آن جا پیش می رود که در چینش پازل ایران فردا، برخی از قطعات این رنگین کمان انسانی از قلم می افتد؛ و این به آن معناست که "جماعت" ایرانی در کشاکش گذار به "جامعه" ی ایرانی از نفس افتاده است و نمی تواند به ضرورت های چنین گذاری ملتزم بماند.
بسیاری از جریان های مذهبی هنوز صدای فزاینده ی غیرمذهبی ها و سکولارها را که به تبعیض زدایی از پهنه ی سیاست خیره اند، نمی شوند و در عوض برخی از جریان های سکولار و غیرمذهبی آن چنان دچار توهم اند که پایان جمهوری اسلامی را با پایان مذهب در ایران یکی می پندارند!
تبعیض زدایی در پهنه ی اخلاق، از تبعیض زدایی در پهنه ی دین هم پیچیده تر می باشد و با مشکلات بیشتری رو به رو است؛ اگر خواست های سکولار، آن قدر تنومند اند که محافظه کاران را به وحشت انداخته است، سکسوآلیزم و آزادی های اخلاقی و آزادی در پهنه ی اخلاق، هنوز در اول راه است. با این همه، نباید فراموش کرد که سکسوالیزم به لحاظ نظری مقدم بر سکولاریسم است و به لحاظ عملی نیز مساله ی اصلی جامعه ی ما با سکولاریزم، درهراس از آزادی های اخلاقی و آزادی در پهنه ی اخلاق نهفته است؛ چه، بسیاری از مخالفان و منتقدان نظام موجود از درازدستی های حکومت در پهنه ی اخلاق و اجتماع گلایه دارند. جمهوری اسلامی - با همه ی نقایصی که دارد – اگر می توانست به آزادی های اجتماعی، اخلاقی و دینی تن دهد، بخش بزرگی از مخالفان، معاندان و منتقدان خود را از دست می داد.
پذیرفتن دیگری در پهنه ی اخلاق و رسمیت بخشیدن به حضورش و آماده بودن برای گفت و گو با او، پیشنیاز ضروری هر گفت و گویی است.
گفت و گو با دیگری، بیش از هرجای دیگر در ایران امروز، در پهنه ی اخلاق به بن بست رسیده است؛ چه، تبعیض زدایی در پهنه ی سیاست، بی طرف کردن دولت و ملی کردن قدرت، بیش از هر چیز در گرو درک دینامیسم "لویاتان" قدرت است. غولی که نه به مدد اخلاق که با امداد از سازوکارهای مدنی قابل کنترول است. سازوکارها و نهادهایی که هم امکان ادامه ی هر گفت و گویی را تضمین می کند و هم امکان ختم به هنگام و موقت هر گفت و گویی را. استقرار چنین سازوکارهایی نه به مدد اخلاق (و انسان های اخلاقی) – که خود می تواند مناقشه انگیز و تبعیض زا باشد - که با امداد از استانداردهای حقوق بشر و دمکراسی و نهادهای پشتیبان آن ها ممکن می گردد.
برای درآمدن به چنین وضعیتی، ما نیازمند فیلسوفان سیاسی واقع بینی چون هابز و ماکیاول هستیم که بتوانند پوشالی بودن اخلاق "جهان پیش از گفت و گو" را با صدایی بلند و بی لرزش به ما یادآور شوند. برای درک چنین وضعیتی و درک تقابل اخلاق بردگان (اخلاق پیش از گفت و گو) و اخلاق خدایگان (اخلاق پس از گفت و گو که نام دیگر قانون است)، واقع بینی در پهنه سیاست گامی ضروری است. "جماعتی" که نمی تواند با تاسیس قانون و ابرام آن، فرایند گفت و گو و مناسبات آن را نهادینه کند و رویاهایش هنوز به اخلاق - و اسطوره ی برادر بزرگ تری که به اخلاق پای بند است – گره خورده است، البته باید با رویای "جامعه" خداحافظی کند.      
عبور از این انسداد، در گرو مکانیزم های انسجام آفرین پایداری است که بتواند همه ی ایرانیان را فارغ از دین، نژاد، زبان، جنس، اخلاق و باورهای مختلف در کنارهم قرار دهد. باید در پی انگاره های انسجام آفرینی باشیم که بتواند پهنه ی سیاست را از هر گونه تبعیض و نابرابری پاک و مصون بدارد. چنین روندی بیش هر چیز به صیقل خوردن گروه ها و جریان های مختلف برای جامعه پذیری و در کنارهم قرار گرفتن وابسته است. درکی از منافع ملی که بتواند به درک ما از منافع دیرآیندمان تاثیر بگذارد و ما را برای مبادله ی مدنی با یک دولت ملی آماده کند، از ضرورت های ملی کردن قدرت و گفت و گو است. مبادله ای که در طی آن افراد توافق می کنند به آزادی های خود قید بزنند و جامعه (دولت) هم می پذیرد حقوق اساسی (حداقل آزادی و برابری) آن ها را بیمه کند.
سامان دادن به پهنه ی سیاست، به گونه ای که بتواند دولت را نسبت به همه ی گروه ها و اقلیت های اجتماعی بی طرف کند (یعنی "ایران برای همه ی ایرانیان" باشد) و نیز توزیع قدرت، به گونه ای که بتواند هم امکان گفت و گوهای بی پایان را تضمین کند و هم امکان ختم به هنگام گفت و گوها را، مساله ای است که باید در پی حل جدی آن باشیم.
فراتر از نام ها و نشانه ها - اگر بتوانیم از کمند "پارادکس های خودارجاع" بگذریم - هیچ چیزی در یک جامعه ثابت و همیشگی نیست؛ لاجرم هیچ اصلی و هیچ توافقی نمی تواند و نباید ابدی و لایتغیر فرض شود. هر گفت و گویی می تواند و باید ادامه پیدا کند.
واقعیت هر اجتماعی افراد و تفاوت های آن ها است؛ جامعه ای که این تفاوت ها را به رسمیت نمی شناسد و نمی تواند یا نمی خواهد از آن ها محافظت کند، دیر یا زود دچار ناپایداری و بدخیمی خواهد شد و ازهم خواهد پاشید. به رسمیت شناختن این تفاوت ها، بیش از هر پهنه ی دیگر، در پهنه ی اخلاق، ضرورت دارد. جماعت، جامعه و دولتی که نمی تواند و یا نمی خواهد به توزیع برابر شان (و فرصت گفت و گو) تن دهد و همگان را برابر ببیند، البته به هیچ توزیع برابر دیگری از جمله آزادی، قدرت و ثروت تن نخواهد داد.
فقر جامعه پذیری و فقر آزادی و برابری دو روی یک سکه اند.
فقر جامعه پذیری، فقر امکان سنجی (فقر ارج شناسی و فقر صلح) برای ادامه ی گفت و گو نیز هست.

سوم: فقر امکان سنجی.
ماندن در وضعیت موجود و نیز عبور از آن – فراتر از اراده ی ما - به امکانات ما نیز وابسته است. در عبور از بن بستی که در آن گرفتار آمده ایم، امکان سنجی در اتخاذ راهبردها و تاکتیک های مناسب، بخش مهمی از باری است که باید برداشته شود. فقر امکان سنجی، متاسفانه خود بخشی از مشکل ایران امروز است و عبور از آن، از لوازم ضروری هر گفت و گویی است.
فقر امکان سنجی (و فقر تاریخی) از دلایل اصلی تعلیق تاریخی ما در وضعیت آونگینی است که تاریخ ما را، تاریخی کمدیک می نماید. فقر امکان سنجی است که به ما امکان می دهد بدون توجه به تاریخ و تاریخ اندیشه، مدام از "آن چه خود داشت" لاف بزنیم و غرق در رویاهای باستانی خود، پرگویی کنیم. فقر امکان سنجی است که به ما امکان می دهد در کلاس های تاریخ جهان، دانش آموزان درخوری نباشیم و با انبانی خالی از تاریخی طولانی به خانه باز گردیم.
فقر امکان سنجی بود که برخی از نخبگان مشروطه را به دامگاه پیوند نامیمون دین و سیاست کشاند.
فقر امکان سنجی بود که رمانتیسم بهمن ۵۷ را تخدیر و کور کرد و در حالی که سرگرم تصویر رویاهای خود در ماه بود، حکومت نیمه جان مشروطه - که برای نشستن بر سر میز مذاکره آماده بود – با حکومت دینی تمامت خواهی که بر سر هیچ موضوعی حاضر به گفت و گو نیست، معاوضه شد. تدوین قانون اساسی به شدت تبعیض آمیز جمهوری اسلامی به وسیله ی نخبگان، روی دیگر سکه ای بود که تصویر خمینی را برای عوام در ماه انعکاس می داد. این ناپایداری مزمن در همان گام نخست در رگ و پی جمهوری اسلامی دوید.
فقر امکان سنجی است که کشتی انقلاب ایران را به گل نشانده است و غالب ایرانیان را یکی پس از دیگری به پیاده شدن از آن وا می دارد. انبوه حق سکوت های حاکمیت به لطف دلارهای نفتی است که نمی گذارد این ناپایداری عمیق و مزمن این ساختار بیمار و بدخیم را از هم بپاشاند و سایه ی این دلارهای نفتی و ارزهای دیگر دینی است که به فاجعه ی نخبه کشی، آلترناتیو کشی و جوان کشی فله ای در ایران امروز امکان می دهد.
حاکمیت با تبعیض هایی آشکار، نه تنها بخش بسیاری از ایرانیان (غیر شیعه) را از دخالت موثر در سرنوشت خویش باز داشته است، که با باژگونه کردن مفاهیم و انگاره های قانونی، فقهی و مذهبی هم چون "ولایت مطلقه ی فقیه"، "حفظ نظام از اوجب واجبات است" و "امر به معروف و نهی منکر"، ایران را به زندانی بزرگ - حتا برای شیعیان - تبدیل کرده است. زندان بان اعظم گام به گام به پیش آمده است و با تمهیدات بسیارِ شبه قانونی و غیرقانونی، قانون را به سایه ی برادر بزرگ تر (شخص رهبری) و اسطوره ی پدر (نهاد رهبری) کشانده و از هم پاشانده است. مقاومت در برابر این روند بدخیم به لحاظ راهبردی، مقاومت در برابر زوال قانون و باز گشت به جنگ و وضعیت پیش از گفت و گو نیز هست؛ اما اگر حاکمیتی نمی تواند و نمی خواهد مناسبات گفت و گو و پایداری خود را به رسمیت بشناسد و محافظت کند، ما نمی توانیم و نباید کاسه ی داغ تر از آش باشیم و بی مسئولیتی خود را در پاسداشت پرنسیب گفت و گو به فراموشی بسپاریم و با عناوین پر طمطراقی چون "اصلاح طلبی" و "مصالحه" آن را بزک کنیم.
اصلاح طلبی آری، اما تن دادن به یوغ برادربزرگ تر و نهادینه کردن اسطوره ی سترون آن، هرگز.
اصلاح طلبی آری اما بی پرنسیپی و کاسه لیسی هرگز.
وقتی اطراف یک گفت و گو از ادامه ی گفت و گو طفره می روند و حداقل های یک گفت و گوی سالم و شفاف را به چالش می کشند، در عمل جنگ آغاز شده است؛ مسئولیت ما در قامت جریان های اصلاح طلب، مداراپیشه و ضد جنگ، نه در شانه خالی کردن از این رویارویی تحمیلی، که در مدیریت انسانی، غیرخشونت آمیز و صلح طلبانه ی آن برای در آمدن به جهان گفت و گو است. اگر نمی توانیم از عهده ی جنگی که مخالفان گفت و گو به ما تحمیل کرده اند، مسئولانه و سرفراز برآییم، به خاطر آن است که شجاعت لازم برای اصرار غیرخشونت آمیز بر حقوق خود در یک گفت و گو را از دست داده ایم.
پازل ایران آینده و جورچین این رنگین کمان انسانی و معرفتی در فرایند گفت و گو حل و فصل می شود. در فرایند گفت و گو است که ترتیبات تبادلات مدنی و مناسبات بده بستان های سیاسی رشد می کند و جریان ها و گروها آنقدر صیقل می خورند که می توانند کنار یکدیگر بنشینند. برای برون رفت از بن بستی که در آن گرفتار آمده ایم، راهی به جز گفت و گو نمی ماند؛ اما نباید فراموش کرد که هیچ حاکمیتی - آن هم از جنس جمهوری اسلامی که دستش به خون شهربندان خود آلوده است – با سلام و صلوات و خواهش و التماس سر میز مذاکره حاضر نمی شود.
برادر بزرگ تر را باید پای میز مذاکره کشاند و نشاند.
امکان گفت و گو در ذیل قانون اساسی، به امکان یک بده بستان واقعی بین حاکمیت و مخالفان آن مربوط است. اگر امکان یک بده بستان واقعی وجود داشته باشد، بی هیچ شرمندگی باید با شجاعت به گفت و گو نشست، وگر نه، باید شجاعانه جنگید تا زمینه ی یک گفت و گوی واقعی فراهم آید.
تا سایه ی بلند قانون، گفت و گو همیشه ادامه ی یک جنگ است.