• تجارب دولت های سوسیالیستی و برنامه ریزی متمرکز در اردوگاه شرق و تجارب دولت های "رفاه" و "حداقل" در کشور های سرمایه داری پیشرفته نشان میدهد که فرایند برنامه ریزی و تصمیم گیری برای سرنوشت حال و آینده جوامع انسانی بسیار پیچیده تر و خطیرتر از آن است که بتوان از طریق اقتدار دستگاه دولتی و فن سالاران از یک طرف و توسل به قوانین کور بازار آزاد و دانش پزویتویستی از طرف دیگر، آن را به سمت اهداف عالی انسانی و تامین نیازهای انبوه نسل های کنونی و آینده هدایت کرد ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
پنج‌شنبه  ٨ تير ۱٣٨۵ -  ۲۹ ژوئن ۲۰۰۶

مقدمه
توسعه شهرنشینی و برنامه ریزی شهری در طول چند دهه اخیر به یکی از عرصه های اصلی کشاکش نظام های اقتصادی - اجتماعی تبدیل شده و انواع نظریه های مختلف درباره ماهیت و روند برنامه ریزی شهری رواج پیدا کرده است. به طور کلی میتوان این نظریه ها و پارادیم ها را به سه گروه تقسیم کرد:
اول نظریه های نو مارکسی که فرایند جدید توسعه شهری را به مثابه شکل نوینی از توسعه نظام سرمایه داری میداند (دیوید هاروی و مانوئل کاستلز در آثار اولیه خود)
دوم نظریه لیبرالیزم نو و محافظه کاری نو که طرفدار سرسخت بازگشت به لیبرالیزم اقتصادی و تبعیت از قوانین بازار و نفی هرگونه برنامه ریزی در توسعه شهری است (فریدریش فون هایک و میلتون فریدمن)
سوم نظریه جامعه شناختی که فرایند توسعه شهری و شهرنشینی را بازتاب تحولات عمیق اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و فناوری (عصر ارتباطات) میداند. (مانوئل کاستلز و آنتونی گیدنز در آثار اخیر خود)
 
نظریه های جامعه شناختی در مطالعات شهری
قرن بیستم با تجربه های سهمگین و خطیری برای جامعه بشری همراه بود. در آخرین دهه های این قرن تحولات شگرفی در جهان پدید آمد که میتوان گفت تا حدود زیادی سمت گیری و سرنوشت جامعه بشری را در قرن بییست و یکم رقم زده است. به طورخلاصه میتوان گفت که جامعه پیشرفته غربی پس از آزمون درس های بسیار سخت و پرهزینه اینک، ناگزیر به بازاندیشی در ماهیت تمدن و دستاوردهای خود شده است. در این رهگذر به نوعی خردگرایی انتقادی، کثرت گرایی و انسان دوستی نوین روی آورده است که به تجدیدنظر جدی در باورها وشیوه ها زندگی پیشین خود منجر شده است. نکته بدیع در این تحول شگرف این است که انواع ایدئولوژی ها، نظریه ها و دیدگاه های متفاوت و متضاد (نظریه های لیبرالی، سوسیالیستی، نظریه های فرهنگی، زیست محیطی، فلسفی و ...) در مجموع به سمت نوعی همگرایی و توافق نسبی متمایل شده اند. از یکسو میان نظریه پردازان مدافع لیبرالیزم و سرمایه داری نظریه های جدیدی درباره عدالت اجتماعی (جان رالز)، پلورالیزم (رابرت دال)، شهروندی (تی.اچ.مارشال)، خردگرایی انتقادی (کارل پوپر)، پسالیبرالیزم (جان گری)، توسعه پایدار (سازمان ملل متحد) و غیره مطرح شده است که به صور مختلف به اصلاح طلبی و بازاندیشی در نظام جامعه سرمایه داری و شیوه های مدیریت آن کمک کرده است، از سوی دیگر در میان نظریه پردازان چپ، گرایش ها و اندیشه های نوینی به ظهور رسیده است که در ضمن نقد جامعه سرمایه داری به قبول ارزش های دموکراسی، آزادی، جامعه مدنی و ... روی آورده است مثل نظریه کنش ارتباطی و حوزه عمومی هابرماس، نظریه جامعه شبکه ای و اطلاعاتی کاستلز، نظریه جامعه و دولت مدنی گیدنز و...
اگر از دیدگاه الگوهای توسعه و برنامه ریزی بنگریم این نتیجه به دست می آید که تجارب دولت های سوسیالیستی و برنامه ریزی متمرکز در اردوگاه شرق و تجارب دولت های "رفاه" و "حداقل" در کشور های سرمایه داری پیشرفته نشان میدهد که فرایند برنامه ریزی و تصمیم گیری برای سرنوشت حال و آینده جوامع انسانی بسیار پیچیده تر و خطیرتر از آن است که بتوان از طریق اقتدار دستگاه دولتی و فن سالاران از یک طرف و توسل به قوانین کور بازار آزاد و دانش پزویتویستی از طرف دیگر، آن را به سمت اهداف عالی انسانی و تامین نیازهای انبوه نسل های کنونی و آینده هدایت کرد. اینک در آغاز قرن بیست و یکم طرفداران لیبرالیزم اقتصادی و هم مدافعان اقتصاد سوسیالیستی به این نتیجه رسیده اند که توسعه بدون وجود مشارکت یک دولت کارآمد و مسوول و بدون مشارکت دموکراتیک همه ی نیروهای اجتماعی راه به جایی نمیبرد. در چنین شرایطی نظریه های پیشین توسعه به نوعی رویکرد جامعه شناختی و ترکیبی روی آورده است که با جامع نگری و انعطاف پذیری بیشتر - در محور حفظ کره زمین و تامین منافع همه جوامع بشری- همراه است. شاید بتوان گفت که بهترین صورتبندی از این رویکرد کلان در آثار آنتونی گیدنز جامعه شناس انگلیسی و مانوئل کاستلز جامعه شناس اسپانیایی الاصل ارائه شده است.
 
۱- بازتاب نظریه های جامعه شناسی در مطالعات شهری
یکی از موضوعات اساسی در جامعه شناسی معاصر تعارض میان عرضه های کلان زندگی اجتماعی و عرصه های زندگی گروهی و روزمره است که به صورت جامعه شناسی کلان و جامعه شناسی خرد از یکدیگر جدا افتاده است. در واکنش به این فاصله و شکاف است که در دو سه دهه اخیر موضوع تحلیل اقتصادی - اجتماعی در مقیاس کوچک و محلی، به طور جدی و گسترده وارد علوم اجتماعی شده است. در واقع به دنبال قوت گرفتن مفاهیم جامعه مدنی و کثرت گرایی، ضرورت ایجاد پیوستگی میان روند های کلان (جهانی شدن اقتصاد، سیاست و فرهنگ) و روند های زندگی روزمره (شیوه ی زندگی و فضاهای کار، سکونت و فراغت) به شدت مطرح شده است.
آثار دیوید هاروی در موضوع اقتصاد فضا (تحلیل میان روندهای اقتصادی و فضا) سرآغاز نوینی در این زمینه محسوب می شود. دانش جامعه شناسی شهری اگر چه در بررسی و تحلیل شیوه ی زندگی شهر نشینی و مسائل آن دستاوردهای زیادی داشته است× ولی تا سالهای اخیر کمتر به روابط جامعه و فضا توجه نشان داده است و تا حدود زیادی از تحلیل روابط متقابل رفتارهای مردم و با فضاهای زندگی اجتماعی غفلت کرده است. در سالهای اخیر به دنبال تغییر در بنیادهای زندگی و شیوه ی زندگی شهری و اجتماعات کوچک محلی به یک گرایش نیرومند در مطالعات شهری بدل شده است. در عرصه جامعه شناسی، به ویژه نظرات نظرات و آثار آنتونی گیدنز بسیار تاثیرگذار بوده است.
 
۲- عصر اطلاعات و جامعه شبکه ای
درباره پدیده ها و مفاهیمی مثل جهانی شدن، عصر اطلاعات، عصر پسامدرن و مانند اینها نظریات و مباحث مختلف و گاه متضادی مطرح شده است. در برخی از این نظریه ها تاکید بیشتری بر تحلیل فضایی و تغییر نقش شهرها و شهرنشینی به چشم می خورد که طبیعتا از نظر مطالعات شهری و آینده برنامه ریزی و مدیریت شهرها از اهمیت بیشتری برخوردار است. در یک چشم انداز کلی میتوان گفت که جوامع غربی وارد مرحله تاریخی نوینی شده اند که معمولا از آن به عنوان "عصر پسامدرن" نام برده می شود. ویژگی های اصلی عصر پسامدرن را می توان در سه محور خلاصه کرد: جهانی شدن، سرمایه داری بی سازمان و رسانه ای شدن. یکی از نظریه پردازان برجسته در زمینه تحلیل و تبیین تحولات اجتماعی دوران معاصر مانوئل کساتلز است که از جوانی در پاریس به مطالعت جامعه شناسی شهری با رویکرد مارکسی روی آورد و با طرح موضوعاتی مثل شهر و مصرف جمعی و جنبش های شهری تاثیری وسیع در مطالعات شهری به جای نهاد. اما وی از دهه ۱۹٨۰ عرصه مطالعات و پژوهش های خود را وسیع تر کرد و با دوری از نگرش مارکسی اولیه به موضوعاتی مثل جهانی شدن، عصر اطلاعات، آینده سرمایه داری، شهر اطلاعاتی و مانند اینها پرداخت. از این رو نظریات جدید او برخلاف نظریات پیشین، که بیشتر بر تحلیل اقتصادی توسعه شهری تاکید داشت، در حوزه نظریه های جامعه شناختی قرار می گیرد. کاستلز در سال ۱۹٨۴ با انتشار مقاله ای با عنوان "به سوی شهر اطلاعاتی" تدوین نظریه ای فراگیر را درباره تحولات جامعه جهانی و جامعه شهری آغاز کرد که ابتدا در کتاب مهم شهر اطلاعاتی (۱۹٨۹) اساس آن را مطرح ساخت و سرانجام شکل نهایی و کامل آن را در قالب مجموعه ای سه گانه به صورت سه جلد کتاب ارزشمند زیر عنوان عصراطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ (۱۹۹۹) انتشار داد.
در واقع این اثر بزرگ، که خود از ژرفنگری و پیچیدگی عصر اطلاعات برخوردار است، نوعی جمعبندی جامعه شناختی از تمام تحولات جهانی در دو سه دهه اخیر به دست میدهد که به نظر پیتر هال قابل مقایسه با کتاب بزرگ سرمایه مارکس است   و به نظر آنتونی گیدنز چشمگیرترین تلاشی است که تا به حال برای ترسیم طرح عصر اطلاعاتی جهانی به عمل آمده است. در این کتاب موضوع شهر و شهرنشینی آینده در متن چشم انداز وسیع "جامعه شبکه ای" و جامعه اطلاعاتی مورد تحلیل قرار گرفته است که به آن اشاره خواهد شد.
به نظر کاستلز جهتی نو در پایان هزاره در حال شکل گیری است که از تقارن سه فرایند مستقل پدیدار شده است: انقلاب تکنولوژی اطلاعات، بحران های اقتصادی سرمایه داری و دولت سالاری و شکوفایی جنبش های جدید اجتماعی و فرهنگی مثل آزادیخواهی، حقوق بشر، آزادی زنان، طرفداری از محیط زیست. تعامل این فرایندها به پیدایش یک ساختار نوین اجتماعی یعنی "جامعه شبکه ای" منجر شده است. در این دنیای جدید دولت سالاری سوسیالیستی عملا به پایان راه رسیده است و سرمایه داری به انعطاف پذیری سازمانی و تجدیدنظر در روش های پیشین خود روی آورده است. این سرمایه داری مبتنی بر اطلاعات است و بیش از همه ریشه در فرهنگ دارد. مهمترین ویژگی های جامعه شبکه ای به قرار زیر است:
 
۱- ایجاد شکاف های جدید اجتماعی میان تولید کنندگان اطلاعات و سایر نیروهای کار عمومی
۲- انتقال عرصه نبردهای اصلی قدرت به عرصه فرهنگ به مثابه منبع قدرت و سرمایه
٣- تغییر شیوه های مبارزه و ستیزه ی اجتماعی به سمت الگوهای تعامل اجتماعی ، رقابت و مشارکت
۴- پیدایش اشکال جدیدی از هویت و ارزش های اجتماعی (جنبش محیط زیست ،محلی گرایی، زنان ، توسعه پایدار...)    
 
پژوهشگر و کارشناس ارشد جامعه شناسی                                               
 
Yahoo! Messenger with Voice. Make PC-to-Phone Calls to the US (and ٣۰+ countries) for ۲¢/min or less .