• زبان فارسی هم مانند دیگر زبان های زنده و عمده ی دنیا پیوسته اما با شتابی کمتر به دگردیسی و پوست اندازی افتاده است و کم کم می رود تا از قید و بند قاعده های دست و پاگیر و ناپویای گذشته فاصله بگیرد و خود را از زنجیره ی اسارتشان برهاند و توانش ذاتیش را در واژه آفرینی، روشن گویی و موجزپردازی به نمایش بگذارد. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
سه‌شنبه  ۲۷ تير ۱٣٨۵ -  ۱٨ ژوئيه ۲۰۰۶

با کمی دقت در دگرگونی های زبان فارسی در چندین ده ی گذشته، متوجه می شویم که زبان فارسی هم مانند دیگر زبان های زنده و عمده ی دنیا   پیوسته اما با شتابی کمتر به دگردیسی و پوست اندازی افتاده است و کم کم می رود تا از قید و بند قاعده های دست و پاگیر و ناپویای گذشته فاصله بگیرد و خود را از زنجیره ی اسارتشان برهاند و توانش ذاتیش را در واژه آفرینی ، روشن گویی و موجزپردازی به نمایش بگذارد. در این رهگذر، به نگر ِ نگارنده،   نیرو بخشی به هر ساز و کار     ِ موجود در ریشه های این زبان و بر ایستاندن   ِ آن می تواند کمکی   اثر گذار ِ در توانمند تر کردن این زبان بویژه در آماده سازیش با چالش های فزاینده ی زبانی دنیای به سرعت دگرگون شونده ی کنونی   داشته باشد. یکی از این ساز و کار ها که در خور نیرو بخشی دوباره است قاعده   ی   جمع "ان" فارسی است.
 
همه می دانیم که زبان فارسی دو نشانه ی ساده ی "ها" و "ان" برای جمع بستن ِ واژه ها دارد. پس از ارتباط   و آمیختن این زبان با زبان ِ عربی، نشانه ها و ساز و کار های دیگری نیز برای این منظور از زبان عربی به زبان ِ فارسی راه یافت که از میان آنها جمع "مکسر" و نیز جمع بستن با افزودن   ِ نشانه های "ین"   و "ات" بود. استفاده   از این   ساز و کارها بویژه جمع مکسر در دوره هایی از تاریخ ایران به صورت تقریبن غالب در آمد به ویژه که بسیاری از اهل   ِ قلم ، نخبگان و باسوادان از آن برای فضل فروشی   سود می جستند   و استفاده از   جمع های مکسر و "ین" و "ات" را نشانی از بالابودن سطح فضل   و دانش خود می انگاشتند. مثلن در نظر ایشان ترکیب   ِ "فضلا و علما و شعرا" بسیار فصیحتر و فاضلانه تر از ترکیب   ِ "فاضلان و عالمان و شاعران" بود- کما این که امروز نیز متاسفانه در نظر برخی چنین است.
 
شاید یکی از دلیل های دیگر بکار بردن   ِ جمع های مکسر بجای جمع با "ان"   و "ها" مربوظ به ساده تر بودن تلفظ جنین جمع هایی   وقتی در ترکیب های "اضافه" بکار می روند، باشد؛ جه استفاده از نشانه ی جمع   ِ "ها" در مورد های بسیاری   مستلزم   ِ   افزودن   ِ "ی"   پس ازمضاف است.   برای نمونه ترکیب   ِ:
"استاد های دانشگاه   ِ تهران" نیازمند   ِ   آوردن "ی" است و   از نظر چرخش کلمه ها در دهان، ترکیب   ِ " اساتید   ِ دانشگاه   ِ تهران"   روانتر می نماید. دلیل دیگر شاید دلیل ضربآهنگی جمع های مکسرباشد وقتی که شماری از آنان در پی هم می آیند. برای نمونه ترکیب زیر:
  "...از جمله ی ادبا و فضلای برجسته ی این دوره بود."
که در اینجا "ادبا" و "فضلا" یک ضربآهنگ دارند.
اما یادمان باشد که بیشتر مردم   ِ عادی ما در گفتگو می گویند : "شاعرا ی ما" یا "کاسبای ما" [ و نه شعرا و کسبه ی ما]-   که فرم های صیقل یافته   و به نگر نگارنده   زیباتر   ِ"َشاعرهای ما" و "کاسب های ما" ست. [اگر چنین صیقل شده گی هایی در زبان انگلیسی رخ داده   بود الآن شاید شاهد بودیم که چنین فرم هایی با استفاده از "آپستروفی"،   جز قابلیت های معمولی آن   زبان- چه نوشتاری و چه گفتاری- درآمده بود. یعنی:
 
  [در اینجا از نشانه ی ∂ به جای ع استفاده شده   kâsebhâ و   shâ∂erhâ به جای   kâseb’â و shâ∂er’â
 
  بکارگیری این قاعده ها جنبه های منفی چندی را به دنبال داشته است:
 
      ۱- بکاربردن فرم های جمع   ِ مکسر عربی به ویژه با واژه های فارسی   ِ سره، زبان فارسی را از طبیعت   قاعده مند آن دور می کند و آموزش این زبان را چه برای فرزندانمان و چه برای خارجیانی که مشتاق یادگیری این زبانند   مشکلتر می نماید.
 
۲- بکاربردن هرچه بیشتر فرم های جمع مکسر   ِ عربی   به دلیل های گفته شده در بالا باعث روان تر شدن   ِ بیش از پیش   کاربرد   ِ آن ها در برابر همتاهای فارسی شان می شود و نشانه های جمع فارسی را بیش از پیش به حاشیه کشانده   و این زبان   ِ را به سمت ناقاعده مندی بیشتر می راند.
 
٣- استفاده از نشانه های   جمع عربی به ساز و کار واژه سازی که زبان ما در وضیعت کنونی –به دلیل نازایی فنی و علمی ما- سخت بدان نیاز دارد،   لطمه های جدی وارد می کند.
 
۴- تازه گی ها روند دیگری در جمع بستن   ِ واژه ها ی   با جمع   ِ مکسر نمود پیدا کرده و آن جمع در جمع یا به گفته   ی دستور نویسان نسل پیشین "جمع الجمع" است؛ به این صورت که واژه هایی را که به صورت مکسر جمع بسته شده اند، دوباره با "ات" جمع می بندند و این نیز زبان را به سمت ناقاعده مندی بیشتر می راند و کار واژه سازی را مشکل می کند.
 
به عنوان یک راه کار برای رویارویی با این مشکل ها و چالش ها من پیشنهاد می کنم که ما نشانه ی "ان" جمع فارسی را هم مانند نشانه ی "ها"،   برای همه ی   واژه ها صرفنظر از جاندار یا ناجاندار بودن و یا گیاه یا ناگیاه بودن آن ها بکار بریم و روانش گردانیم.
 
التبه این بدان معنا نیست   که هر چه لغت   ِ جمع بسته شده به "ات" یا جمع مکسر شده است را یکباره   با افزودن   ِ نشانه ی "ان" به مفرد آن ها   جایگزین کنیم – که این نه همواره شدنیست و نه در همه ی   مورد ها با خرد همسو، بلکه می گویم که می توانیم از عمومی سازی قاعده ی جمع   ِ "ان" و به کاربردن آن برای همه ی اسم ها صرف   ِ نظر از عربی یا فارسی بودن، جاندار یا ناجاندار بودن و ویژه گی های دیگر آن ها استفاده کنیم   و به زیبایی   زبان و قاعده مند تر شدن   ِ آن کمک کنیم.
 
روانشاد دکتر محمد   ِ معین در کتاب   ِ پژوهشگرانه ی   خود به نام   ِ "مفرد و جمع" [انتشارت امیرکبیر] به تفصیل در باره ی نشانه های جمع در فارسی سخن می گوید و با آوردن مثال های فراوان از شاعران، ادیبان، تذکره نویسان و مانند اینها می کوشد که "قاعده ها" را تعریف   و مرز آن ها را با "استثناها" مشخص نماید. اما در این مرزبندی ها در نهایت، مانند بسیاری از معاصران خود، دست به دامن   ِ قاعده ی طلایی "سماعی بودن" یا "قیاسی بودن" می شود. برای روشن تر شدن مطلب، بخشی هایی   از این   کتاب را که به توضیح و جمعبندی قاعده های   حاکم بر جمع   ِ عضوهای بدن است در اینجا به همانگونه   باز می گویم:
 
 
 
٨- از اعضای بدن و متعلقات و لوازم آن ، آنچه یگانه است، به "- ها" جمع بندند: دهان (دهن)، دهانها (دهنها)- زبان، زبانها-بینی، بینیها- پشت، پشتها- میان، میانها- کمر،کمرها:
"و طاعت خلق مرپیغامبران را، و قلاده گشتن سخنی که ایشان-علیهم السلام- از خدای خلق را گفتند اندر گردنهاء امتان."
                                                                           (ناصر خسرو. جامع الحکمتین )
"ای مهر تو در میان جانها!                                           وی مهر تو بر سر زبانها !"
                                                                         (جمل الدین عبدالرزاق)
"ای خیالت غمگسار سینه ها !                                        وی جمالت رونق گلزارها!"
                                                                          (مولوی. کلیات چاپ هند)
"در لعل بتان شکر نهادی                                           بگشاده بطمع آن دهانها ."
"گر زآنکه نه در میان مایی                                        بر جسته چراست این میانها ؟"
                                                                          (مولوی. کلیات ایضاً)
"همینکه معده ها اندکی تسکین یافت از نو باده پیمایی شروع گردید."
                                                                            (محمد علی جمال زاده. هفت قصه)
  اما آنچه از اعضای بدن جفت است: آقای قریب نوشته اند:
"آنچه از اعضاء بدن زوج باشد به "آن" و "ها" جمع بسته شوند: چشم، چشمان، چشمها؛ بازو، بازوان، بازوها؛ زانو، زانوان، زانوها."
 
مولفان قبفهی نوشته اند: "اعضاء بدن آنچه جفت است بیشتر آنها به –ها و –ان جمع بسته شود: چشم، چشمها، چشمان؛ لب، لبها، لبان.
 
بابروان چو کمانی بزلفکان چو کمند
                                                                    لبانت ساده عقیق و رخانت ساده پرند.    قطران.
آنچه از اعضاء بدن که جفت است و به –ها و –ان جمع بستن آن رواست، مطابق صورت زیر است:
 
چشم: چشمها، چشمان                                             زلفک: زلفکها، زلفکان
ابرو: ابروها، ابروان                                               دست: دستها، دستان
مژه: مژه ها، مژگان                                               انگشت: انگشتها، انگشتان
رخساره: رخساره ها، رخسارگان                              بازو: بازوها، بازوان
رخ: رخها، رخان                                                  زانو: زانوها، زانوان
لب، لبها، لبان                                                       رگ: رگها، رگان
زلف: زلفها، زلفان                                                 روده: روده ها، رودگان
گیسو: گیسو ها، گیسوان."
 
آقای دکتر صفا نوشته اند:
 
"برای استمال این گونه جموع، هیچگونه قاعده ای در زبان فارسی موجود نیست، و این که بعضی خواسته اند بگویند اعضاء زوج آدمی را میتوان قاعده بالف و نون جمع بست، خطا کرده اند، چه موارد استثنائی این کلمات در نظر آنان نبوده است، مانند: پای، پهلو، گونه، کش (زیر بغل)، بناگوش، شانه، بغل، ران، آرنج، ساعد، مچ، گوش، که هیچگاه پایان(یعنی پاها)، و آرنجان و ساعدان و مچان و گوشان . جز اینها استعمال نشده. بنابراین باید گفت استعمال این گونه جموع بتمام معنی موقوف بر سماع است لاغیر."
 
اگر در این مسأله دقت کنیم نتایج ذیل بدست میآید:
 
۱- بعضی از اعضای بدن و متعلقات آن که از دو بیشترند به –ان و –ها هر دو جمع بسته میشوند.
 
۲- علاوه بر آنچه مولفان قبفهی نوشته اند، پهلو، پهلوها=پهلوان؛ ناخن، ناخنها= ناخنان؛ خال، خالها=خالان، سبلت، سبلتها= سبلتان را باید یاد کرد.
 
٣- تعداد اعضاء و متعلقات بدن که تابع این قاعده است کمتر از تعداد استثناهاست.
 
۴- علاوه بر کلماتی که آقای دکتر صفا یاد کرده اند و خارج از قاعده مورد بحث است، کلمات ذیل را هم باید نام برد: روی، دوش، ساق، کتف، غوزک، پستان، کلیه(یا قلوه)، شش، ریه، دندان، فک، پلک، مردمک، کفل، شقیقه، شست.
 
اینک شواهد استعمال جمع به –ان و ها هر دو:
 
"سپاهش نشستند بر پشت زین                                 سر پر ز کین، ابروان پر ز چین."
                                                                    (فردوسی. شاهنامه)
 
"که دارد گه کینه پایاب اوی؟                                  ندیدی   بروهای   پرتاب اوی."
                                                                    (فردوسی. شاهنامه)
 
....
 
"گفت آن دنبه که هر صبحی بدان                           چرب میکردی لبان و سبلتان ..."
                                                                     (مولوی. مثنوی چاپ نیکلسن)
 
اینک شواهد استعمال کلماتی که فقط به –ها جمع بسته شوند:
 
"آن مرد که با خنده مهیب، چشمهای کج، گونه های زرد و چهره درنده اش گلشاد را با تن شکنجه شده روی فرش انداخت."
                                                                    (ص. هدایت. انیران)
....
"حسن خرامان می رفت و اغلب به پاهای خود نگاه میکرد."
                                                                   (محمد حجازی. اندیشه)
 
تبصره ١- از "سر" و "گردن"، هرگاه مقصود عضو بدن باشد، آنها را به "-ها" جمع بندند: سرها، گردنها – و هرگاه مقصود مردان بزرگ و سروران باشد به "-ان": سران لشکر، گردنان ایران:
 
"هم ایران و هم دشت نیزه وران                                             همان تخت شاهی و تاج سران ."
" سران را که بد هوش و فرهنگ   و رای                                  مر او را چه خواندند؟ ایران خدای."
                                                                                   (فردوسی   طوسی. شاهنامه)
...
 
ولی در شعر "سر" به معنی رأس نیز به "سران" جمع بسته شده است.
 
...
"او سر گران با گردنان ، من در پی اش بر سر زنان           دلها   دوان دندان کنان، دامن بدندان دیده ام."
                                                                                 (خاقانی. دیوان)
 
تبصره ۲- سبلت نیز به "سبلتها" و "سبلتان" جمع بسته شود:
 
"نقش   با نقاش پنجه میزند                                  سبلتان و ریش خود بر می کند."
                                                                               (مولوی. مثنوی چاپ نیکلسون)
 
 
 
 
خوب حالا اگر من   ِ فارسی زبان   ِِ نوعی خواست قاعده ی جمع را در مورد اعضای بدن یاد بگیرد، در این آشفته بازار قاعده های نیمبند و استثناهای بسیار،   براستی   تکلیفش   چیست؟ من می روم به دنبال   ِ "حس   ِ طبیعی"   زبانم و می گویم   ما در فارسی دو تا   نشانه ی زیبا ی جمع داریم ("ها" و "ان")   و می کوشم آن ها به صورت عمومی و جهانشمول تا آنجا که زیبایی کلمه ها (تلفظ و ضرباهنگ در ترکیب بکار رفته) کمابیش   در نظر گرفته شود و بکارگیری قاعده ها باعث اشتباه در معنا نشود، بکار برم و چندان توجهی هم به این ندارم که فلان شاعر قصیده سرای قرن پنجم و یا دهم هجری چگونه این دو نشانه ی جمع را به میل   ِ خود و به مناسبت های شعری بکار برده ست.   آخر این زبان متعلق به من ِ نوعی هم هست و من ِ فارسی زبان   ِ نوعی   هم مثل هر نویسنده یا شاعری حق دارم از قابلیت های زبان   ِ مادریم در گفتار و نوشتار استفاده کنم و در تکوین، زیبا سازی و قابلیت افزاییش کمک کنم و اثرگذارباشم.
 
مثلن این جمله را:
 
هرچند به گفته منابع وزارت کشور تاجیکستان این انفجارها تلفات جانی در پی نداشته ولی پنجره های برخی از منازل   ِ نزدیک به محل وقوع این حوادث فرو ریخته است. "نقل از پایگاه   ِ انترنتی بی. بی. سی."    
 
اینگونه باز نویسم:
 
هرچند به گفته منابع وزارت کشور تاجیکستان این انفجارها تلفات جانی در پی نداشته ولی پنجره های برخی از منزلان   ِ نزدیک به محل وقوع این حوادث فرو ریخته است.
 
و این جمله را:
 
او گفت در این سفر به مقامات   ِ پاکستان اطمینان داده است که روابط خوب افغانستان با هند به زیان پاکستان نیست و اینکه افغانستان به هیچ کشوری اجازه نخواهد داد تا از این خاک علیه کشور دیگری استفاده کند. "نقل از پایگاه   ِ انترنتی بی. بی. سی."
 
اینگونه باز نویسم:
 
او گفت در این سفر به مقامان   ِ   پاکستان اطمینان داده است که روابط خوب افغانستان با هند به زیان پاکستان نیست و اینکه افغانستان به هیچ کشوری اجازه نخواهد داد تا از این خاک علیه کشور دیگری استفاده کند.
 
به همین ترتیب ترکیب   ِ زیر را:
 
" اشکال   ِ عجیب و غریب"
اینگونه بازنویسم:
 
" شکلان   ِ عجیب و غریب"
 
مثلن من هیچ اشکالی نمی بینم که   جمع "مچ" را "مچان" بگویم   و به نظرم زیبا هم هست ولی جمع "پا" را "پایان" نخواهم آورد چون "پایان" می تواند اشتباه برانگیز باشد. اما اگر کسی "پایان" را به عنوان جمع   ِ "پا" آورد آنرا غلط هم نم دانم.
 
 
جمشید مهاجر
سیدنی، استرالیا
جولای ۲۰۰۶