• وقتی می‌گوییم طبقهء متوسط ایران در دو دههء گذشته گسترده‌تر شده است زیاد شگفت زده نشوید. مخالفان این نظر حق دارند. آن‌ها می‌گویند; سقوط در گودال تهیدستی کابوس همیشگی طبقهء متوسط در سال‌های گذشته بوده است. بدون‌شک در این سال‌ها بسیاری از متوسط‌ها نیز فقیر شده‌اند... این‌که گفته می‌شود طبقهء متوسط ایران برخلاف تصور بسیاری گسترش یافته است; بیش‌تر از نظر گسترش فرهنگ این طبقه مطرح است ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
دوشنبه  ۹ مرداد ۱٣٨۵ -  ٣۱ ژوئيه ۲۰۰۶

سیاست‌مداران همواره رویا‌های طبقهء متوسط را نشانه گرفته‌اند. اما گاهی این رویا‌ها به کابوس بدل می‌شود. بی‌کاری و افزایش میزان تورم دو عامل اصلی خواب‌های آشفته طبقهء متوسط است. آن‌هایی که در دهک‌های زیرین درآمدی قرار دارند; چیز زیادی ندارند که به خاطر از دست دادن آن در هراس باشند. اما متوسط‌هایی که در لبهء پرتگاه فقر قرار می‌گیرند از تنزل پایگاه طبقاتی و درآمدی هراسانند. این تجربهء همگانی در دو دههء گذشته است. آیا این تمامی ‌ماجراست؟
 
نگاه اول: چه کسانی متوسط‌اند
آن دسته از شهروندانی که در ایران و در تمامی‌جهان در طبقهء متوسط جای می‌گیرند در واقع بالنده‌ترین قشر جامعه را تشکیل می‌دهند. طبقات بسیار مرفه هر جامعه‌ای از حیات عمومی‌ جامعه فاصله می‌گیرند. مرفه‌ها نقش چندانی در تولید ‌اندیشه و افزایش کارآیی و بهره‌وری در تمام زمینه‌ها ندارند. اقشار تهیدست نیز آن‌قدر در نداری غوطه‌ورند که مجال نمی‌کنند تصویری از آینده در برابر خود داشته باشند. این در حالی است که هر جامعه‌ای پویایی خود را مرهون طبقهء متوسط است. خاستگاه بزرگ‌ترین نویسندگان طبقهء متوسط است. فرزندان طبقهء متوسط بیش‌ترین سهم امکانات آموزش عالی کشور را به خود اختصاص می‌دهند.    
طبقه متوسط الگوی خوبی برای اقشار تهیدست جامعه است. در حالی که تهیدستان، قشر مرفه را حداقل از نظر ارزش‌های اجتماعی کم‌تر از طبقهء متوسط تایید می‌کنند. در هدف گیری‌های سیاستمداران زیرک، طبقهء متوسط مکان ویژه‌ای دارد. اصل هر مرد یک رای به آن‌ها آموخته است که برای جلب آرای بیش‌تر; بیش‌ترین نیروی خود را صرف جذب متوسط‌ها کنند.    
 
چشم‌انداز: گسترش جهانی متوسط‌ها
روند رو به رشد به کارگیری فن‌آوری‌های نوین در طول تاریخ همواره از جمعیت تهیدستان به نفع متوسط‌ها کاسته است. فقرا آرزو‌های خود را در لایه‌های متوسط جامعه جست‌وجو می‌کنند. زیرا مرفهان برای آن‌ها قهرمانی نداشته‌اند.
در ایران افزایش چشم‌گیر قیمت نفت در نیمهء نخست دههء ۵۰ خورشیدی گسترش روزافزون طبقهء متوسط را به دنبال داشت. چنین روندی را ما در کشور‌های پیرامونی نیز شاهد بودیم. تهیدستان کشورمان با افزایش سهم خود از درآمد ملی نتوانستند سهمی‌ در آموزش عالی کشور به دست بیاورند. در نظام دیوانسالار کشور نیز آرام‌آرام مشارکت کردند. سفر، یکی از معیار‌های رفاه و گسترش دموکراسی است. تا چندی پیش رفتن و سفر برای بسیاری از ندار‌های جامعهء ما آرزویی تقریبائ دست نیافتنی بود اما گسترش طبقهء متوسط بر تعداد مسافران افزود.
فقر و بیماری همیشه در هم تنیده‌اند. دلارهای نفتی بسیاری از بیماری‌ها را به حاشیه راند. برای فرزندان و نوادگان بسیاری از تهیدستان شپش موجودی ناشناخته و کچل‌ها موجوداتی افسانه‌ای هستند.
اما روند کاهش آمار تهیدستان بدین مفهوم نیست که از جامعهء کنونی ایران فقر و تهیدستی رخت بربسته است. زیرا تورم حداقل ۱۶ درصدی هنگامی‌ که با   میزان بی‌کاری حداقل ۱۱ درصدی همراه می‌شود; عرصه بر بسیاری از شهروندان ایرانی تنگ و تنگ‌تر خواهد شد. ولی در این‌جا یک نکتهء اساسی باید مورد توجه قرار گیرد. روند رو به رشد فن‌آوری ویژگی ارثی بودن فقر را کم رنگ کرده است.      
هیچ شکی نیست که جامعهء جهانی به سمت اعتدال می‌رود و مشخصهء این پروسه گسترش روزافزون متوسط‌ها است.
 
دور از انتظار: طبقه متوسط ایران گسترده‌تر شده است    
وقتی می‌گوییم طبقهء متوسط ایران در دو دههء گذشته گسترده‌تر شده است زیاد شگفت زده نشوید. مخالفان این نظر حق دارند. آن‌ها می‌گویند; سقوط در گودال تهیدستی کابوس همیشگی طبقهء متوسط در سال‌های گذشته بوده است. بدون‌شک در این سال‌ها بسیاری از متوسط‌ها نیز فقیر شده‌اند. این‌ها حقایق غیر قابل انکار است.اما استدلال‌ها زمانی قطعیت دارد که ما به طبقهء متوسط به صورت یک بعدی نگاه کنیم. اما این موضوع نیاز به جدانگری و همه سونگری دارد. ما نباید به مقولهء طبقهء متوسط صرفا به عنوان یک پدیدهء اقتصادی نگاه کنیم. این واقعیت اجتماعی دارای ابعاد مختلف به ویژه بعد فرهنگی است و می‌دانیم که بعد فرهنگی ماناتر و ماندگارتر است. هویت یک قشر اجتماعی حتی با از دست دادن پایگاه اقتصادی بازهم تا مدت‌ها پایدار و ماندگار خواهد بود.    
این‌که گفته می‌شود طبقهء متوسط ایران برخلاف تصور بسیاری گسترش یافته است; بیش‌تر از نظر گسترش فرهنگ این طبقه مطرح است و بدون تردید همین فرهنگ اثرساز است. این حقیقتی است که سیاستمداران نباید هیچ‌گاه از نظر دور داشته باشند.
عمده‌ترین عامل گسترش فرهنگ طبقهء متوسط در جامعهء ایران بالا رفتن سطح آموزش عالی به ویژه سطح کمی ‌آن است. در دو دههء اخیر مراکز آموزش عالی ایران گسترش چشم‌گیری داشته است. فرزندان کارگران و کشاورزانی که در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشورمان درس خوانده‌اند; هرچند هنوز بی‌کار بوده و از پدر کارگر و یا کشاورز خود تهیدست تر باشند; اما دیگر خود را در طبقهء متوسط جای می‌دهند.    
 
سفر: برویم روستا
هر روز صبح دانشجویان روستای امان آباد با مینی بوس برای رفتن به دانشگاه راهی شهر اراک می‌شوند. در این روستا که در مسیر اراک به خمین قرار دارد چند دختر لیسانسیهء بی‌کار زندگی می‌کند. در برابر دیدگان این دختران وکسانی که هر بامداد از پیچ و خم کوهستان به سوی آموزش آکادمیک رهسپارمی‌شوند; افق دیگری گشوده شده است.     
دهقان‌زاده‌ها در دانشگاه‌ها درس خوانده‌اند. بسیاری از آن‌ها هنوز کاری نیافته‌اند و بی‌کار و بی‌پول کنار سفرهء دهقانی پدر می‌نشینند. اما آن‌ها دیگر خود را متعلق به طبقهء پدری نمی‌دانند.    
 
شهر: فرهیختگان‌پای سفره تهیدستی
برای میزان بی‌کاری کشورمان هرکس و هر منبعی یک رقم اعلام می‌کند. بانک جهانی رقم ۹ درصد، برخی منابع اروپایی ۵/۱۲ درصد و وزیر کار نیز چندی پیش این میزان را ۱۱ درصد اعلام کرد. بی‌کاری روزافزون و تورم حداقل ۱۶ درصدی فشار زیادی بر شهروندان مخصوصائ خانوار‌های کم درآمد شهری وارد می‌کند. اما آمار نشان می‌دهد که هیچ‌کدام از این مشکلات باعث نشده که تهیدستان شهرنشین از تحصیلات عالی فرزندان خود غافل شوند.    
بسیاری از کارگرزاده‌های فرهیختهء بی‌کار درست همانند برادران و خواهران تحصیل کردهء روستایی هنوز بر سر سفرهء پدر می‌نشینند. اما فرهنگ طبقهء متوسط تا ژرفنای وجودشان رسوخ کرده است.    
 
آینده: نگاه سیاست‌مداران
سیاست‌مداران گاهی اشتباه می‌کنند و دست‌کم گرفتن طبقهء متوسط یکی از این اشتباهات است. از نگاه برخی سیاست سازان روند نابودی طبقهء متوسط ایران از خیلی پیش آغاز شده و بنابر این در ترتیبات سیاسی جایگاه قابل تاملی برای آن نباید در نظر گرفت. اما این واقعیتی است که طبقهء متوسط ایران در دو دورهء گذشتهء انتخابات ریاست جمهوری نقشی تعیین‌کننده داشت.     
همپای گسترش فرهنگی طبقهء متوسط ایران; نقش این طبقه در عرصهء سیاسی کشور پر رنگ‌تر خواهد شد. بنابراین در آیندهء سیاسی ایران سیاست‌مدارانی که طبقهء متوسط را جدی‌تر بگیرند موفق‌ترند.
 
منبع: کارگزاران