• اندیشه مشترک اروپایی چیست؟ چه چیزی در ادبیات اروپا دگرگون شده است؟ ترکیه اواخر دهه ۹۰ پایان جنگ سرد را چگونه تجربه کرد؟ ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
پنج‌شنبه  ۲ شهريور ۱٣۹۱ -  ۲٣ اوت ۲۰۱۲

دی تسایت: ما اینجا در بویوک آدا در یک خانه تابستانی با چشم انداز استانبول نشسته‌ایم. جزیره گذشته متنوعی دارد، یونانیان زمان‌های طولانی در اینجا ساکن بوده‌اند، لئو تروتسکی در آن پناه جسته است. گذراندن تابستان در این جزیره برای شما به چه معنی است؟

اورهان پاموک: جزیره شاهی بویوک آدا برای استانبول همان است که جزیره کاپری برای نئاپل. همان فاصله کوتاه و همان توریسم. حتی هتلی بنام کاپری در اینجا داریم. بورژوازی استانبول بیش از یکصد سال پیش جزیره شاهی را به مثابه اقامتگاه تابستانی خود کشف کرد. اینجا تبدیل به محلی همه جهانی شد زیرا اقلیت هایی چون یونانیان، ارامنه و یهودیان در جزیره اقامت گزیدند. در اواخر امپراتوری عثمانی اینها جزو متنفذین حاکم شهری بودند. حتی در دوران کودکی من در اوایل سال‌های شصت رستوران‌های بویوک آدا به دست یونانیان اداره می‌شد. آنزمان من تابستان‌ها را در اینجا سر می‌کردم. تابستان بدون بویوک آدا تابستان نیست.

دی تسایت: مشخصه ادبیات اروپایی چیست؟

اورهان پاموک: ادبیات در باره فرد عادی بزرگترین کشف اروپایی است. امروزه اما تناقض در ترس اروپا از همین فرد عادی غیر اروپایی نهفته است. پایه تفکر مشترک اروپایی چیست: «مذهب» یا «برابری، برادری و آزادی»؟ در باره مهاجران و پناهندگانی که می‌خواهند به اروپا بیایند چه باید گفت؟ چگونگی برخورد با مسئله مهاجرت انسان‌های آسیایی و آفریقایی بزرگترین مسئله اندیشه و ادبیات اروپا است. جلوشان را باید گرفت؟ از موضع اخلاقی چگونه میشود این رفتار را توضیح داد؟ می‌شود روشنفکر بود و پرچم برابری و برادری را بر افراشت ولی به مسئله مهاجرین بی توجه بود؟ اروپا سر در گم است. حالا دیوار بلندی میان یونان و ترکیه ساخته می‌شود.

دی تسایت: چنین اروپایی هنوز هم برای ترکیه جالب است؟

اورهان پاموک: خیلی ها هم اینجا و هم در اروپا با ورود ترکیه به اروپا مخالفند. آنجلا مرکل و نیکولا سارکوزی در سیاست انتقاد از ترکیه موفق بودند. این نه تنها کسانی همچون مرا که رویای اروپا را داشتند، بلکه همچنین عموم جامعه را مایوس ساخت. ما انتظار چنین مخالفتی را نداشتیم.

دی تسایت: برخی بر تقابل در ادبیات تاکید دارند و می‌گویند که جستجوی فردی برای خویشتن خویش در غرب در برابر روحیه جمع گرایانه در شرق قرار می‌گیرد. آیا چنین حرفی درست است یا اساسا قبلا درست بوده است؟

اورهان پاموک: این به اصطلاح تقابل شرق و غرب در حقیقت چیزی نیست جز همان تقابل مدرن و پیشا مدرن. اروپایی ها هم قبل از رنسانس، روشنگری و انقلاب صنعتی در چارچوب پیوندهای جمع گرایانه می‌اندیشیدند. ولی ادبیات اروپا چیزی بیش از این هم بوجود آورد: احترام سکولار به متون. متن دیگر قدسی نیست بلکه انسانی است و می‌شود آن را تغییر داد و عوض کرد و جهان را طور دیگری دید. جالب است که در عوض در غرب نویسندگان همچون قدیسان مورد احترامند.

دی تسایت: قله‌های ادبیات اروپایی در سال‌های نود برای شما کدام‌ها بودند؟

اورهان پاموک: کشف ادبیات جهانی، ادبیاتی فراسوی ادبیات اروپا. مسافرت زیاد می‌کردیم، بلیط هواپیما ارزان شده بود، دنیا کوچکتر شده بود و ما چیزهای زیادی از همدیگر یاد می‌گرفتیم. سال‌های نود همچنین ادامه رونق ادبیات آمریکای لاتین با گابریل گارسیا مارکز و بارگاس یوسا بود. اروپا تا اواخر قرن بیستم مرکز ادبیات جهان بود. ولی جایگاه برترش را در دهه نود از دست داد. آن زمانی که دیگر نویسنده اروپایی نمی‌دانست که اگر دست به قلم ببرد، جهان از آن خبردار خواهد شد یا نه، اروپا اعتماد به نفسش را از دست داد.

دی تسایت: کدام نویسنده اروپایی در سال‌های نود شما را بیشتر تحت تاثیر قرار داد؟

اورهان پاموک: اومبرتو اکو بود که مفهوم پسا مدرن را زنده کرد و شاید یکی از مبتکرترین نویسندگان عصر بود. وی تنها نویسنده جهانی بود که اروپا در این زمان ارائه داد.

دی تسایت: پایان جنگ سرد اروپای جدا شده از هم را یکی کرد آیا ترکیه خود را در این میان خارج از بازی یافت؟

اورهان پاموک : پایان اتحاد شوروی نویسنگان ترک را گیج کرد بویژه کسانی را که دنبال انگیزه های سیاسی بودند. نوع ترکی بازی سوسیالیستی، ایده‌آلیزه کردن دولت آتوریتر بود. این چپ‌ها برایش کف می‌زدند. سوسیالیزم پر افتخار آن‌ها ناپدید شده بود. با اینهمه ترکیه در کلیت خویش از این مسئله بر کنار نماند. این تنها مسئله چنین نویسندگان و روشنفکرانی بود. انزوای ترکیه بعدا با مباحث گسترش اتحادیه اروپا پیش آمد، زمانی که اروپا دل‌های بسیاری را در ترکیه شکست.

دی تسایت: آیا توجه به ادبیات ترکیه در اروپا خیلی کم است؟   

اورهان پاموک: گله دائمی از این که ما را برسمیت نمی‌شناسند مسئله ترکیه است. ولی من از وزارت فرهنگ ترکیه نیستم. کتاب‌هایم را می‌نویسم و منتظرم ببینم چه بلایی سرشان می‌آید. حرف و پیام از ورای ترجمه در جهان منتشر می‌شود.

دی تسایت: می‌خواستید در کتاب‌های خود روح ویژه‌ای از دهه نود را منعکس کنید؟

اورهان پاموک: در سرخ نام من است می‌خواستم سنت عرفانی ترکیه را به شکل ادبی بازیابی کنم. حوادث و روایات تاریخ اسلام را بر داشتم و آن‌ها را به شیوه‌ای پسامدرن پرداختم. روشنفکران چپ و سکولار مسلط ترکیه نمی‌خواهند چیزی از گذشته عرفانی بدانند. آن‌ها مدعی‌اند که اروپا همواره جایی سکولار بوده است. این اثبات گرایی درمانده برجستگان سکولار در این کشور است.

دی تسایت: در کتاب‌های خود شکوه و ذلت طبقات بالادست سکولار ترکیه را به تصویر می‌کشید، که با اشتیاق زیادی به اروپا می‌نگرند. مشکل این بورژوازی چیست؟

اورهان پاموک : زندگی آن‌ها همچون زندگی خود من است، ما از یک طبقه هستیم، از یک محله ایم، عادات یکسانی داریم، از یک فروشگاه خرید می‌کنیم. من خیلی با مهر در باره‌شان نوشته‌ام در عین حال مسخره‌شان نیز کرده‌ام. این بورژوازی مرا دیوانه می‌کند. از تبخترشان، از اگوئیسم خشک‌شان و از نوع نفرتی که نسبت به هم‌میهنانشان دارند متنفرم. طبقات بالادست سکولار ترکیه از کودتاهای ارتش و بی حقی کردها ککشان نمی‌گزد. آن‌ها اکثریت زنان ترکیه را تحقیر می‌کنند چرا که حجاب دارند. این کار آن‌ها مرا به یاد رفتار سفیدپوستان نژادپرست آفریقای جنوبی در برابر سیاه‌پوستان می‌اندازد.         
      
دی تسایت: در دوران نخست وزیر محافظه کار طیب اردوغان تغییری در این باره بوجود نیامده؟

اورهان پاموک: درآمد این طبقه در دهه گذشته سه برابر شده و قدری از نفوذ سیاسیش را از دست داده است. هوشمندانشان حقیقت را در می‌یابند. آن‌ها شروع به ارج‌گذاری و تصور نوعی احترام کرده‌اند.      

دی تسایت: چه چیز این طبقه اروپایی است؟

اورهان پاموک: بخش بزرگی از آن (اروپایی بودن) محدود به شیوه زندگی و خرید کالاهای اروپایی است. در سال‌های شصت و هفتاد برای خرید به اروپا می‌رفتند. حالا کالاهای اروپایی را از خیابان‌های شیک و اعلای محله نیشان‌تاشی استانبول می‌خرند.   

دی تسایت: حالا دیگر سر و کله رقیب هم پیدا شده. محافظه‌کاران یا اقشار متوسط مذهبی هم دستشان به پول رسیده...

اورهان پاموک: ... بله و آن‌ها هم حالا خودشان از نیشان‌تاشی خرید می‌کنند. آن‌ها تازه به دوران رسیده‌های آناطولی هستند که در سال‌های اخیر اعتماد به نفس بالایی پیدا کرده‌اند. آن را هم مدیون فشار اروپا و اجرای رفورم‌های اروپایی در ترکیه هستند.

گفتگو از میشائیل تومان
ترجمه از آلمانی: حسین انورحقیقی