• خبر بیمارشدن هم‌زمان ۳۵۰۰ نفر از ساکنان شهرک پردیس در تهران، به‌دلیل مصرف آب آلوده، مسئولان را با پرسشی جدی روبرو می‌کند: «مدیریت کشور با استانداردهای علمی دنیا چقدر فاصله دارد؟». در این نوشته تلاش شده است، خوانندگان با آب آشامیدنی، از زاویه‌ای دیگر آشنا شوند ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
پنج‌شنبه  ٨ اسفند ۱٣۹۲ -  ۲۷ فوريه ۲۰۱۴

خبر بیمارشدن هم‌زمان ٣۵۰۰ نفر از ساکنان شهرک پردیس در تهران، به‌دلیل مصرف آب آلوده، چنان تکان‌دهنده بود که می‌توان از آن، به‌عنوان بزرگ‌ترین حادثه‌ی تاریخ معاصر بشر در مصرف آب آشامیدنی نام برد. تا به‌امروز، محدودیت‌های آمارگیری و عدم انتشار اخبار دقیق و کارشناسانه‌ در مورد این‌گونه حوادث، مانع از بررسی علمی و انتقال تجربه برای بالابردن سطح آگاهی مردم و کارشناسان داخل و هم‌چنین پیش‌گیری از انتشار بیماری‌های مختلف شده است. بروز این‌گونه حوادث در کشوری که بر اساس آمار منتشرشده، بیش از ۲۶ هزار نفر، فارغ‌التحصیل بیکار در رشته‌های بهداشت دارد، کارآیی دستگاه علمی کشور را در تربیت متخصصانی با توان بالا، به‌شدت زیر سوال برده و مسئولان را با پرسشی جدی روبرو می‌کند: «مدیریت کشور با استانداردهای علمی دنیا چقدر فاصله دارد؟». در این نوشته تلاش شده است، با پرهیز از به‌کاربردن اصطلاحات علمی، خوانندگان و کارشناسان داخل ایران با آب آشامیدنی، از زاویه‌ای دیگر آشنا شوند.

آب، فرزند پر ارزش محیط زیست
آب آشامیدنی، مشروط بر آن‌که، کیفیت آن مورد تایید قرار بگیرد، با ارزش‌ترین ماده‌ی غذایی انسان محسوب می‌شود. کیفیت آب آشامیدنی، چه در قالب آب لوله‌کشی و یا آب معدنی، بر اساس معیارهای بهداشتی و وجود آلاینده‌های آسیب‌زننده به انسان که همواره در حال تغییر است، تعیین می‌شود.
افزایش تولید آب‌ معدنی (آب ظرفی) و دستگاه‌های تصفیه‌کننده‌ی آب خانگی نشان می‌دهد که درجه‌ی اعتماد مصرف‌کنندگان آب لوله‌کشی، همواره رو به کاهش است. با این حال، شرکت‌های تامین‌کننده‌ی آب شهری و لوله‌کشی معتقدند که آب توزیع‌شده از طریق لوله‌کشی شهری، بدون هرگونه تردیدی، سالم‌ترین نوع آب آشامیدنی‌ست. اما آیا واقعن، تولیدکننده‌های آب‌های ظرفی و یا آب‌های لوله‌کشی، از وجود ترکیبات شیمیایی و بیولوژیکی در آب‌ها که به انسان آسیب می‌رساند، آگاهی ندارند؟ یا هدف‌شان، فقط تبلیغ‌های گمراه‌کننده است؟ شاید هم، ما، به‌عنوان مصرف‌کنندگان این آب‌ها، اطلاعات کافی در زمینه‌ی آب آشامیدنی نداریم.
پاسخ به هردوی این سوال‌ها مثبت است. نه آب ظرفی و نه آب لوله‌کشی به‌طورکامل سالم و کامل هستند و نه ما، اطلاعات دقیقی از وضعیت تامین آب و نقش اصلی‌مان در سلامتی آب داریم. آب به‌عنوان جلوه‌ای از محیط زیست، همواره توسط عوامل انسانی-به‌عنوان بزرگ‌ترین آلوده‌کننده‌ی زمین- آلوده می‌شود. بی‌توجهی انسان‌ها به محیط زیست و ناآگاهی نسبت به عوامل تخریب‌کننده‌ی این جانداره جان‌بخش، زندگی خود انسان را با تهدید جدی مواجه کرده و خواهد کرد.
اگرچه واژه‌ یا ترکیب محیط زیست، تعریف‌اش را با خود حمل می‌کند، ولی متاسفانه در بسیاری از جوامع، محیط زیست، واژه‌ای سمبلیک و انتزاعی‌ست و واقعیت عینی ندارد. این در حالی‌ست که محیط زیست، موجودی جاندار است که نفس می‌کشد، تغذیه و تولید مثل می‌کند و به مانند همه‌ی موجودات زنده، به مراقبت نیاز دارد. اما این موجود زنده، یک ویژگی منحصربه‌فرد دارد؛ با مرگ خود، موجودات زنده‌ی زمین را هم نابود می‌کند.

وجود مواد آلوده‌کننده در آب آشامیدنی
نقش آب آشامیدنی در ساخت‌وساز حیاتی بدن انسان، آن را به ارزش‌مندترین ماده‌ی حیاتی تبدیل کرده و این به‌گونه‌ای‌ست که آب، به‌هیچ‌وجه، جایگزینی ندارد. حجم بالای مصرف آب، عناصر محلول در آن را، در بدن ما انبار می‌کند، و اگر عناصر خطرناک در آب وجود داشته باشد، بدن ما به‌‌مرور آسیب‌های جدی خواهد دید. دانستن همین خاصیت ذخیره‌سازی بدن ما کافی‌ست تا بدانیم، وجود مواد خطرناک در آب آشامیدنی، ممکن است به‌سرعت باعث ایجاد بیماری در ما نشده و ماه‌ها و سال‌ها طول بکشد تا نشانه‌هایی از خود بر جای بگذارد. برای مثال، وجود «بیسفه‌نول- آ» در آب، در دراز مدت به کاهش قدرت جنسی مردان و بزرگ‌شدن پروستات در آنان منتهی شده و نه تنها قدرت باروری اسپرم را کاهش می‌دهد، بلکه به ساختمان دی.ان.آ. آسیب رسانده و مشکلات ژنتیکی به‌بار می‌آورد. به‌همین دلیل، سلامت آب آشامیدنی باید با آزمایش‌های متعدد، مختلف و همیشگی توسط مراکز بهداشتی تضمین شود.
اما آیا به‌راستی، تضمین سالم‌بودن آب آشامیدنی با وجود هزینه‌های نجومی تامین آب سالم امکان دارد؟
ما فقط ۵ درصد از آب آشامیدنی را که از طریق لوله‌کشی به خانه‌امان می‌رسد، می‌نوشیم و ۹۵ درصد دیگر از آب گران‌قیمت لوله‌کشی‌شده را در حمام، دست‌شویی، ظرف‌شویی و مواردی از این قبیل مصرف می‌کنیم. مراجع تامین آب لوله‌کشی اما، بدون در نظر گرفتن مصرف پایین آب آشامیدنی، باید همواره کیفیت آب شهری را در حد استاندارد نگه دارند. حفظ کیفیت آب شهری، به‌طور خلاصه یعنی توسعه‌ی شبکه‌ی تامین آب، گسترش و تجهیز مراکز تحقیقاتی آب، تصفیه آب، نوسازی مراکز ذخیره‌سازی آب، تغییر دوره‌ای لوله‌های انتقال، گسترش شبکه‌ی کنترل و بازرسی، مدرن‌کردن وسایل کنترل‌کننده و بسیاری نکات ریز و درشت دیگر که در تمامی کشورهای دنیا، پر هزینه‌ترین عملیات تامین رفاه و بهداشت مردم به‌شمار می‌رود. به‌همه‌ی این‌ها، تامین نیروی انسانی و تربیت متخصصان را هم باید افزود.
همه‌ی اینها و نقش اصلی طبیعت در تعیین کیفیت آبی که تولید می‌کند، ضمانت تامین آب آشامیدنی سالم و کامل را غیرممکن می‌سازد. به‌همین دلیل، تمام تلاش متخصصان رشته‌های آب و فاضلاب، پایین آوردن میزان آلاینده‌های آب اشامیدنی تا حد ممکن است. پر واضح است که حلقه‌ی رابط میان طبیعت و تصفیه‌کننده‌های آب، مردم هستند که می‌توانند با حفظ محیط زیست، و پرهیز از آلوده‌سازی زمین، فرآیند تولید آب آشامیدنی سالم را ساده‌ و کم‌هزینه‌تر کنند.

انتقال آب آلوده با لوله‌کشی شهری
بزرگ‌ترین دردسر شرکت‌ها و نهادهای تصفیه‌ی آب شهری، کاهش پ.هاش. آب یا جلوگیری از اسیدی‌شدن آب است. علت اصلی اسیدی‌شدن آب آشامیدنی هم، بارش باران‌های اسیدی‌ست. باران‌ اسیدی که بارش آن در مناطقی که آلودگی هوا بالاست، سرب، مس و آزبست لوله‌های انتقال آب را در آب شهری حل کرده و به مصرف آب سمی در خانه‌ها منجر می‌شود. مصرف این نوع آب‌های اسیدی، در دراز مدت، اندام‌های بدن انسان را به‌شدت تخریب کرده و عوارضی درمان‌ناپذیر برجای می‌گذارد. باران اسیدی، عناصر آلوده‌کننده‌ی خاک را افزوده، در خود حل کرده و به سفره‌های آب زیرزمینی و چاه‌ها منتقل می‌کند. آب اسیدی‌شده، اسید سیلیسیک، کلسیوم، منیزیوم و سایر املاح مفید را در آب مصرفی از بین می‌برد.
نکته ای که تامین‌کننده‌های آب آشامیدنی شهرها از آن غفلت کرده و نادیده‌اش می‌گیرند، حفظ استانداردهای آب آشامیدنی، نه تنها در خروجی تصفیه‌خانه‌ها که در خروجی شیر آب خانه‌هاست. این نکته بارها در اظهارنظرهای مسئولان تامین آب آشامیدنی شهرها نامشخص مانده که منظورشان از «سالم بودن آب»، در تصفیه‌خانه‌هاست یا در خانه‌های مردم. چرا که علارغم کم‌اطلاعی مردم، مسئولان حتمن می‌دانند که شبکه‌ی لوله‌کشی شهری، نقش اصلی را در آلوده‌کردن آب آشامیدنی بازی می‌کند و مدرن‌سازی این شبکه، به‌صورت دوره‌ای، غیر قابل اجتناب است.
تامین‌کننده‌های آب آشامیدنی لوله‌کشی، در کشورهای پیش‌رفته، به‌ندرت در مبارزه با آب‌های اسیدی موفق بوده‌اند. اگر چه علاوه‌بر تغییر و تعویض زمان‌بندی‌شده‌ی لوله‌کشی آب شهری، امکان دیگری برای از بین‌بردن اسیدیته آب آشامیدنی با عنوان «دستگاه‌های اسیدزدا» وجود دارد ولی باید گفت که دستگاه‌های «اسیدزدایی آب آشامیدنی»، در حدی باورناکردنی گران‌قیمت بوده و تهیه‌ی آنها توسط همه‌ی کشورها، امکان‌پذیر نیست.
یکی دیگر از عوامل آلودگی آب آشامیدنی در لوله‌کشی شهری، انتقال آب تصفیه‌شده، با فشار بالا در داخل لوله‌ها برای رسیدن به خانه‌هاست. این فشار بالا، ساختار بلورین آب را می‌شکند و کیفیت آب مصرفی را کاهش می‌دهد.
باید تاکید کرد که مدرن‌سازی و تعویض دوره‌ای لوله‌کشی شبکه‌ی آب شهری، به‌تنهایی نمی‌تواند مشکل اسیدی شدن آب مصرفی را کاهش دهد و در این راه، تعویض لوله‌کشی قدیمی خانه‌ها و مجتمع‌های مسکونی، در تصفیه‌ی آب آشامیدنی مصرفی تاثیر به‌سزایی دارد.

آلودگی آب تهران و وظایفی که فراموش می‌شود
با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان پیش‌بینی کرد که آب‌ لوله‌کشی شهر تهران و شهرک‌های اطراف آن، به‌مانند بسیاری از شهرهای دیگر دنیا- شاید در مقادیر متفاوت- آلوده است و برای به‌دست‌آوردن استانداردهای لازم، با توجه به کمبود منابع تامین آب طبیعی، ساخت تصفیه‌خانه‌های متعدد، نقش چندانی ندارد. آنچه در تامین آب آشامیدنی سالم مردم تهران اهمیت ویژه‌ای دارد، از یک سو، کنترل مداوم و دقیق آب آشامیدنی از خروجی تصفیه‌خانه تا ورودی به لوله‌کشی داخل خانه‌ها، نه تنها توسط کارشناسان شرکت آب و فاضلاب، بلکه مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی‌ست تا روند انتشار اخبار مرتبط با آب، روان‌تر و دقیق‌تر انجام شود. همکاری تنگاتنگ شرکت آب و فاضلاب با مراکز دانش‌گاهی‌، برای اطلاع از تحقیقات روز دنیا و استانداردهای روز آب در دنیا، امری اجتناب‌ناپذیر است. این شرکت موظف است، گزارش تجزیه‌های شیمیایی و بیولوژیکی آب تهران(از تصفیه‌خانه تا درب خانه‌ها) را به‌طور مستمر در اختیار رسانه‌ها دهند تا در کنار جدول قیمت سکه، به‌صورت روزانه منتشر شود.
گرچه رسانه‌ها، همواره از موضوع محیط زیست یاد می‌کنند، ولی این اشاره‌ی آنها، در حد انتشار اخبار است. هم‌میهنان ما بهتر است بدانند که آلوده کردن آب در هر حالتی که باشد(آب جوی، آب دست‌شویی و توالت، آب چاه و برکه) با مواد دارویی، شیمیایی و به‌طور کلی صنعتی، محیط زیست را تخریب کرده و به‌شکل مستقیم و غیر مستقیم، باعث آلودگی آب آشامیدنی و گسترش بیماری‌ها خواهد شد. و یا شاید، اگر شهروندان تهرانی بدانند که آب تهران، فقط از طریق آب‌های سطحی،-مانند رودخانه‌ها و سدهای اطراف تهران- تامین می‌شود، بیش‌تر به نقش خود در پاکیزه نگه‌داشتن محیط زیست اهمیت بدهند.                            کوتاه اینکه، این جمله، باید بارها و بارها در رسانه‌ها تکرارشود:«همه‌ی ساکنان زمین باید بدانند که ریختن داروها و سموم شیمیایی در توالت و دست‌شویی، مستقیمن به طبیعت و آب‌های زیرزمینی آسیب می‌رساند».
بر اساس گزارش غیررسمی کارشناسان یکی از دانش‌گاه‌های معتبر پایتخت، در سفره‌های زیرزمینی اطراف تهران، ترکیباتی از داروهای کاهش دهنده‌ی فشارخون، دیکلوفناک، آنتی‌بیوتیک‌ها، مواد شیمیایی مورد مصرف در مراکز عکس‌برداری پزشکی، ایبوپروفن و سموم کشاورزی یافت شده است.

تصفیه‌ آب در تهران
پنج تصفیه‌خانه‌ی کهنه و غیراستاندارد، آب نوشیدنی سرطان‌شهر تهران را وارد شبکه‌ی آب‌رسانی شهری می‌کنند که عمر چهارتای آنان، که توسط شرکت فرانسوی «دگرمونت» ساخته شده‌اند، به نیم قرن رسیده و با فن‌آوری روز دنیا در تصفیه‌ی آب فاصله‌ی زیادی دارند. تصفیه‌خانه‌های آب آشامیدنی در تهران، عبارت‌اند از:
۱- تصفیه‌خانه‌ی خیابان فاطمی در سال ۱٣٣۴- تامین با آب رودخانه‌ی کرج
۲- تصفیه‌خانه‌ی شهرزیبا در سال ۱٣۴۲- تامین با آب رودخانه‌ی کرج و سد طالقان
٣- تصفیه‌خانه‌ شماره یک تهران‌پارس در سال ۱٣۴۶- تامین با آب سد لتیان
۴- تصفیه‌خانه‌ی شماره‌ی دو تهران‌پارس در سال ۱٣۶٣- تامین با آب سد لتیان
۵- تصفیه‌خانه‌ی شمال شرقی شرقی تهران که در سال ۱٣٨٣، توسط پیمان‌کار ایرانی ساخته شده- تامین با آب سد لار
آب آشامیدنی شهرک‌های اطراف تهران، اگرچه در برخی از مناطق از طریق حفر چاه‌های عمیق صورت می‌گیرد، ولی به‌دلیل ویژگی‌های زمین‌شناسی مناطقی وسیع در اطراف تهران، امکان استفاده از چاه‌ها غیر ممکن است. در این نقاط، جنس زمین از نوع بازالت و آهک بوده که امکان نفوذ آب ناشی از بارنده‌گی را از بین برده و سفره‌های زیرزمینی، عمدتن کم آب هستند. همین امر سبب شده که آب این مناطق نیز از طریق رودخانه‌ و برکه‌های اطراف تامین شود.
مشکل عمده‌ی تامین آب آشامیدنی در شهرک‌های اطراف تهران، ذخیره‌سازی آب در مکان‌های غیربهداشتی‌ست که مملو از بیوفیلم‌ها، یا تجمعات باکتریایی زیان‌آور است. برخی از بیماری‌های ناشی از بیوفیلم‌ها عبارت‌اند از:
- اندوکاردیت یا عفونت در سطح داخلی قلب و دریچه‌ها
- پیوره یا عفونت لثه
- اورتریت یا عفونت مجرای ادراری
- عفونت پروستات
- پوسیدگی دندان
- عفونت و درد دوره‌ای گوش داخلی در کودکان
متاسفانه، یکی از پروسه‌های اصلی ضدعفونی‌کردن آب آشامیدنی در ایران، برای از بین‌بردن این مجموعه‌های باکتریایی بیوفیلم، در تصفیه‌خانه‌های تهران، استفاده از کلر است که کاربرد میزان بالای این ماده، منجر به تولید ترکیبی به نام «تری هالوژن متان» در آب می‌شود. این ماده، صدمات جدی به جگر و کلیه‌ها وارد می‌کند. به‌همین دلیل، همواره توصیه می شود که مسئولان تصفیه‌خانه‌ها و حتا استخرهای شنا، عملیات کلرزنی را با حساسیت بیشتری زیر نظر داشته و کنترل کنند.

مصرف آب معدنی یا آب ظرفی
به‌طور کلی، آب‌هایی که در ظرف‌های پلاستیکی توزیع می‌شوند، حاوی مواد بیماری‌زا هستند و توصیه می‌شود که ظرف‌های شیشه‌ای جایگزین شود. در سال ۱۹۹۵، محققان دانشگاه فرایبورگ آلمان کشف کردند که ٣۰ درصد آب‌های معدنی توزیع شده در این کشور، حاوی عوامل بیماری‌زایی هستند که باعث بیماری‌هایی همچون مننژیت، عفونت دستگاه ادراری و عفونت ریه یا پنومونی هستند. علاوه‌بر آن، ظرف‌های پلاستیکی، به‌دلیل انتشار «بیسفه‌نول- آ»، در دراز مدت به کاهش قدرت جنسی مردان و بزرگ‌شدن پروستات در آنان انجامیده و نه تنها قدرت باروری اسپرم را کاهش می‌دهد، بلکه به ساختمان دی.ان.آ. آسیب رسانده و مشکلات ژنتیکی به‌بار می‌آورد.
حد مجاز مواد سمی در تصفیه‌ی آب آشامیدنی شهری و در تولید آب‌های معدنی کاملن متفاوت است و همین باعث شده تا حد مجاز مواد سمی در آب معدنی بیشتر از آب شهری‌ باشد. برای مثال، میزان سرب و آرسنیک موجود در آب معدنی، می‌تواند پنج برابر میزان این مواد در آب شهری باشد. بالا رفتن میزان هر دوی این مواد در بدن، می‌تواند عامل ایجاد سرطان و بیماری‌های دیگر در انسان شود. یکی دیگر از مواد آسیب‌رسان موجود در آب معدنی، میزان بالای مواد رادیو اکتیو است که سلامتی کودکان را به مخاطره می‌اندازد.

سرمایه‌ی اصلی هر کشوری، آب سالم است
در تمامی دنیا، کارشناسان و متخصصان علوم بهداشتی، بر سالم‌بودن آب لوله‌کشی شهری، در مقابل آب‌ معدنی یا ظرفی تاکید می‌کنند. آنان با این تاکید، قصد دارند، مسئولیت افرادی را که وظیفه‌ی تامین آب آشامیدنی شهروندان را برعهده‌ دارند، به آنها یادآوری کنند. علاوه‌بر آن، به همه‌ی مصرف‌کننده‌ها و مردم گوشزد می‌کنند که خوردن آب سالم، به همکاری شما نیاز دارد. تنها، بناهای تاریخی، سرمایه‌ی کشورها به‌شمار نمی‌روند؛ این روزها آب آشامیدنی سالم، سرمایه‌ی اصلی مردم یک کشور است.