اخبار روز: www.iran-chabar.de
پنج‌شنبه  ۲۵ ارديبهشت ۱٣۹٣ -  ۱۵ می ۲۰۱۴

بی شک بهار عربی که از سال ۲۰۱۰ کشورهای عربی ومشخصا ˝ از شمال افریقا یعنی کشور تونس، جهان تا کنون شاهد آن هست حاصل و نتیجه طرح خاورمیانه بزرگ می باشد. طرح خاورمیانه بزرگ پیش از فروپاشی شوروی و در دوران جنگ سرد توسط کارشناسان راهبردی آمریکا تدوین شده بود و با شعار «از دریای آدریاتیک تا دیوار چین» در محافل سیاسی مطرح بود ه است. در دسامبر سال ۲۰۰۲، کالین پاول وزیر خارجه امریکا در یک سخنرانی ، از شکل گیری ابتکار عمل مشارکت در خاورمیانه خبر داده بود. هدف این طرح، ارائه چارچوبی برای رسیدن به دموکراسی در کشورهای دیکتاتوری و نیمه دیکتاتوری منطقه اعلام شد.
اما این طرح با عدم موافقت وهمراهی سران کشورهای عربی مواجه گردید. البته در آن زمان کشورهای عربی اعلام کرده بودند که هرگونه عملی در رابطه با این طرح باید با هماهنگی کشورهای خاورمیانه باشد که در آن هنگام سوریه با این طرح صراحتا˝ مخالف بود. قطر تنها کشور عربی در منطقه بود که موافقت خود را با این طرح اعلام نمود. از جانب دیگر عربستان سعودی به عنوان کشور بازیگر محوری در منطقه در دیداری که با ژاک شیراک رئیس جمهوری وقت فرانسه در پاریس داشت، اعلام کرد: اجرای هرگونه طرح مردمسالاری برای کشورهای عربی باید به موازات گفت وگوهای مربوط به «احیای صلح فلسطین واسرائیل» پیگیری شود.
وزیر خارجه عربستان در بروکسل گفته بود، اجرای تغییرات در خاورمیانه و ایفای نقش از سوی غرب ، استفاده از راه حل ها و ابزارهای قهری اصلاحات در جهان نیست، بلکه راه آن تهیه و تدارک الگو و نمونه ای برای هرکشور است.
اما دراین میان کشور ترکیه همزمان با آغاز سرکار آمدن حزب عدالت و توسعه در این کشور، خواهان ایفای نقش بازیگر محوری در منطقه و فرامنطقه ای پس از پایان جنگ سرد بود.
با شکست هیبت ترکیه در ردای امپراطوری عثمانی بی شک آنچه که وجهه منطقه ای ترکیه به عنوان امپراطوری سابق را حفظ می نمود پیوستن به بلوک غرب بوده است. ترکیه به عنوان کشوری اوراسیایی و بهره بردن از این ویژگی استراتژیکی در طول جنگ سرد جایگاه خود را در بلوک غرب حفظ کرد. اما پایان دوره جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نقطه عطفی برای ترکیه عضو ناتو بوده که موقعیت خود را به عنوان کشوری که متمایل به ارزشهای غربی است مجددا ˝ احیا و متذکر شود. چرا که ترکیه با پایان یافتن جنگ سرد می بایست ویژگیهای ژئوپلتیکی، منطقه ای وجهانی خود را جهت عضویت در اتحادیه اروپا همواره گوشزد نماید.
با پایان جنگ سرد دو مورد که همواره چالشی برای ترکیه به شمار می رفت، یکی قتل عام ارامنه توسط ترک های عثمانی و دیگری مسأله کردهای "پ.ک.ک " بوده است.
بنابر این بدون وجود بحران در منطقه خاورمیانه و بالکان برای ترکیه ماندن در بلوک غرب همراه با این دو مسأله "بحران کشتار ارامنه " و "مسأله کردها" برای ترکیه دشوار و تقلایی بیش نیست.
هر چند که مسأله جنگ خلیج فارس توانست توجه ترکیه را به خاورمیانه باز گرداند ولی حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ نقطه عطف دیگری در تاریخ ترکیه بود که طرح خاورمیانه بزرگ وشمال افریقا توسط جورج بوش رئیس جمهور وقت آمریکا در اجلاس سران هشت کشور صنعتی در (سی آیلند) (ایالت جورجیا آمریکا) مطرح گردد. این طرح که با عنوان مشارکت برای توسعه و آینده یکسان با منطقه خاورمیانه وسیع تر و شمال افریقا ارائه شد، به ظاهر انجام اصلاحات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را در این منطقه دنبال می کرد. اما کشورهای مصر وعربستان سعودی، برنامه این طرح را به عنوان تلاش برای تحمیل ارزش ها ودیدگاه های غربی برجهان عرب تلقی می کردند و رهبری اعتراض ومخالفت با آن را برعهده گرفته بودند.
در بررسی دیدگاه گروه های محافظه کار اسلامی در رابطه با این طرح، آن ها اصلاحات را بیشتر یک حرکت به سوی ارزش های واقعی اسلامی و اصلاحات سیاسی تفسیر می کرند تا حرکت به سوی دولت های لیبرال، اقتصاد بازار وارزش های جدا از دین. گروه های اسلام گرا ی لیبرال تر هم مایل بودند این اصل را بپذیرند که حکومت ها باید در یک انتخابات آزاد ورقابتی انتخاب شوند و سطحی از تعدد احزاب سیاسی نیز مطلوب و قابل قبول است. اما آنها اصرار می کردند تفکیک واقعی دین از سیاست غیرقابل قبول است و قوانین تدوین شده توسط نمایندگان ومجالس منتخب مردم نبایستی با مقررات اسلامی تناقض داشته باشد. لیکن در برابر این گروه های اسلامی عربی، روشنفکران عرب نسبت به تحمیل الگوهای غربی به جوامع عربی هشدار می دادند.
با این توضیح منطقه خاورمیانه در دوره پیش از بهار عربی، بستری برای اصلاحات سیاسی گردید، کشورهای عربی محافظه کار با ویژگی اجتماعی و سیاسی پاتریمونیالیستی هستند و از جهت دیگر از میان احزاب اپوزیسونی که از سازماندهی بیشتری برخوردار بودند، حزب اسلامی اخوان المسلمین بود که تا پیش از بهار عربی و به قدرت رسیدنشان در کشورهای انقلابی نظیر مصر و تونس، مورد توجه مردم واقع بودند.
بنابراین در این میان ترکیه ای که خواهان بازگشت به خاورمیانه و جذب سرمایه گذاران عرب در ترکیه بوده با کمک طرح خاورمیانه بزرگ و دکترین داود اوغلو وزیر خارجه ترکیه یعنی "عمق استراتژیک " و با فرهنگ "سیاسی- اجتماعی" نوین، مجددا ˝ وارد فرهنگ کشورهای مسلمان عرب خاورمیانه گردید.
واکنش ترکیه در آن زمان به اعلام طرح خاورمیانه بزرگ بدین گونه بود که "عبدالله گل" معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه ترکیه در نشست وزیران امور خارجه کشورهای همسایه عراق در کویت و نیز در نشست وزیران خارجه سازمان کنفرانس اسلامی در تهران، بر لزوم اصلاحات در کشورهای اسلامی واجرای کامل حقوق بشر تأکید کرده بود. "رجب طیب اردوغان" نخست وزیر این کشور نیز در ۹ فوریه (۱۹ اسفند ۱٣٨۲) در جمع خبرنگاران گفته بود: "ترکیه آماده کمک به امریکا و اتحادیه اروپا برای تأمین رفاه در منطقه خاورمیانه است ولی هرگز "پیمان کار" اجرای طرح خاورمیانه بزرگ نخواهد شد. تحمیل دموکراسی به کشورهای مورد نظر در طرح خاورمیانه بزرگ، می تواند با واکنش مردم منطقه روبرو گردد و نتایج نامطلوبی در پی داشته باشد. اما طی انقلاب های بهار عربی شاهد تشویق مردم انقلابی بوده به طوری که پس از سرنگونی حسنی مبارک "رجب طیب اردوغان" هنگام سفرش به مصر، به میدان التحریر رفته و به ایراد سخنرانی پرداخت. ترکیه در حمله نظامی ناتو به لیبی شرکت نموده و در سوریه هم کشورهای منطقه را به جنگ علیه بشار اسد تشویق کرد این در حالی است که در ابتدای انقلاب سوریه، مقامات ترکیه بشار اسد را تشویق به کناره گیری از قدرت کرده بودند.
ترکیه در اوایل دوران جنگ سرد (۱۹۵٣م) به علت وحشتی که از حمله شوروی سابق داشت به عنوان بازوی جناح جنوب شرقی بلوک غرب، به پیمان نظامی ناتو پیوست و پس از فروپاشی شوروی احتمال می رفت که از اهمیت ترکیه کاسته شود. اما همجواری این کشور با کشورهای مشترک المنافع جمهوری آذربایجان، ارمنستان و برخورداری از یک ارتش قوی که با کمک آمریکا مسلح شده، به ترکیه جایگاه واهمیت ویژه ای داده است. از جهت دیگر این سرزمین همانند پلی دو منطقه مهم واستراتژیک بالکان و خاورمیانه را به یکدیگر متصل می گرداند. وجود نفت در خاورمیانه و بحران های متعدد در این منطقه موجب افزایش اهمیت ترکیه گشته است.
ارتش ترکیه از نظر بزرگی پس از آمریکا در مرتبه دوم کشورهای عضو ناتو قرار دارد واز توان وشایستگی رزمی بالایی برخوردار می باشد و در طی جنگ سرد ترکیه نقطه اتکای ناتو در غرب بود و ناتو نیز نیازهای امنیتی ترکیه را تأمین می نمود. در حقیقت ترکیه سدی استراتژیک در برابر گسترش و نفوذ شوروی به حساب می آمد و نقشی را ایفا می کرد که امروزه برخی در غرب معتقدند که هم اکنون در خاورمیانه و اوراسیا ایفا می کند. پس از فروپاشی شوروی سابق، ترکیه تلاش نمود از طریق گسترش تفکر "پان ترکیسم" و نفوذ در کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی، برای خود جایگاه راهبردی جدیدی تعریف کند. اگر روسیه در سودای تجزیه کشورهای همسایه و بازگرداندن آنها به آغوش "اتحاد جماهیر روسیه نوین" باشد بازهم موقعیت ژئوپلتیکی و راهبردی ترکیه، ترکیه را در بلوک غرب حفظ خواهد نمود.
زمانی که جورج بوش پس از حادثه "۱۱ سپتامبر" برعلیه تروریسم بین المللی اعلام جنگ کرد، ترکیه همکاری وآمادگی خود را در این مبارزه و صف بندی غربی مجددا ˝ در بلوک غربی باز یافت. بنابراین خاورمیانه برمبنای "نفت - مذهب" شاهد جنگی می گردید واین فرصت باید از جانب اسلام گرایان در ترکیه سکولار غنیمت شمرده می شد. ترکیه به دلیل تجربیات گسترده خود در زمینه مبارزه با اسلام گرایی افراطی وبه واسطه روابط گسترده اش با کشورهای منطقه فرصت های زیادی را در مبارزه با تروریسم در اختیار غرب و آمریکا قرار می داد. همچنین با داشتن منابع غنی آب می تواند نقش مهمی را در سیاست آتی کشورهای خاورمیانه که با مشکل رو به افزایش کمبود آب مواجه می باشند، ایفا کند.
اکنون اگر برمبنای تقسیم بندی بهار عربی که در نتیجه طرح خاورمیانه بزرگ می باشد موضع حزب عدالت وتوسعه در برابر کشورهای عربی خاورمیانه وحفظ جایگاهش در بلوک غربی وامریکا را ارزیابی نماییم می توان گفت که حزب "عدالت و توسعه اردوغان" با طی کردن مراحل گفتمانی مذاهب و به صفر رساندن مشکلات با همسایگان و الگو قرار دادن دین و مذهب در سیاست خارجی طی دهه اول حکومتش و سپس با پیگیری سیاست پراگماتیکی و دخالت در مسائل سیاسی کشورهای همسایه شاهد این هستیم که بحران بهار عربی در منطقه با انقلاب و جنگ داخلی در کشور "سوریه" بحرانی را ایجاد کرد که ترکیه هم خود را در این بحران درگیر نموده و برای خروج از این چالش می بایست بحرانهایی که همواره ترکیه در مواجه با آنها جهت عضویتش در اتحادیه اروپا به حال تعلیق در می آورد را حل نماید. برمبنای همین "اردوغان" در سال ۲۰۱٣ موجی از اصلاحات را درکشور به راه انداخت که از جمله آنها مذاکره با "اوجالان" واعلام آتش بس با نیروهای "پ. ک. ک" در ۲٣ مارس ۲۰۱٣ بوده است.
اما پیشبرد منافع ومواضع "اردوغان" به همین نقطه اصلاحات داخلی ختم نمی گردد لذا بحران فرامنطقه ای دیگری که همواره چالش فراروی ترکیه بوده، اردوغان آن را در یک اقدام بی سابقه در تاریخ رهبران ترک به انجام رساند وآن اینکه، وی در ۲٣ آوریل ۲۰۱۴ (سوم اردیبهشت ) به نوادگان قربانیان کشتار ارامنه (۱۹۱۵) در جنگ جهانی اول تسلیت گفت تا شروعی دیگر برای حل این معضل تاریخی و حفظ جایگاه ترکیه در بلوک غرب باشد.
این در حالی است که پس از جدایی کریمه و الحاق آن به روسیه در ۱۶ مارس ۲۰۱۴ و انقلاب برعلیه "ویکتور یانوکوویچ" در اوکراین، نشان از رخداد جنگ سرد دیگری میان آمریکا و روسیه می باشد لذا ترکیه در چگونگی حفظ جایگاهش در بلوک غربی باید وضعیتش را با همسایگانش که از اعضای اتحادیه اروپا به شمار می آیند مورد بازبینی قرار دهد تا اینکه همراه با مشکلات معلق وارد اتحادیه اروپا گردد.