• فلاناگان به انگاره ی کلاسیک و بحث برانگیز فراموشی جانی نو می بخشد. او نشان می دهد که چگونه در فرایند زندگی، حوادث رویداده به تدریج به فراموشی سپرده می شوند و دغدغه های اینک و اینجای زندگی یاد گذشته را محو می کنند. زندگی پیچیده و پر درد سر است، به یاری فراموشی، انسانها خود را از سنگینی یوغ گذشته می رهانند تا با اینک و اکنون زندگی دست و پنجه نرم کنند ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
يکشنبه  ۱۴ دی ۱٣۹٣ -  ۴ ژانويه ۲۰۱۵

 سه ماه پیش کتاب جاده باریک به اعماق شمال اثر نویسنده‍ی استرالیائی ریچارد فلاناگان برنده‍ی جایزه‍ی ادبی بوکر شد. جایزه بوکر مشهور است و خبر تعلق گرفتن آن به کتاب و نویسنده ای معین به همه جای جهان مخابره می شود. کتاب جاده باریک ... نیز در پیامد دریافت جایزه‍ی بوکر توجه جهانیان را به خود جلب کرد و در صفحات روزنامه ها و مجله های مشهوری همچون گاردین، بررسی کتاب لندن و نیویورک تایمز بررسی و نقد شد. نقدها کمتر جنبه و نقطه‍ی درخشانی را در اثر یافته بودند.
کتاب از نثر پخته و جالبی برخوردار است. ماجرای پیچیده‍ی عشقی ای را نیز روایت می کند. و مهمتر از هر چیز درد و رنج انسانهائی گرفتار آمده در اردوگاه اسرای جنگی ژاپنی ها به گاه جنگ جهانی دوم را به دقت و به گونه ای همدلانه به تصویر می کشد. در این حد و حدود کتاب اثری خوب است ولی اثری فوق العاده نیست. نثر و بازی کلامی آن انقلابی نیست و تا حد زیادی در ماجراهای داستانش گم می ‌شود. فلاناگان ساموئل بکت، همینگوی یا پروست نیست تا با نثر خود تحولی را در شیوه‍ی نگارش دامن زند. از عشق و درد و رنج انسانها نیز کتاب برداشتی جدید با عمقی هنوز کشف نشده به دست نمی دهد. جنبه های جالبی از عشق، همچون یگانگی در عین افتراق و شور تجربه‍ی تن دیگری را به خوبی طرح می کند و شکنندگی وجود انسان در مقابل گرسنگی، خواری و درد را به دقت به تصویر می کشد، ولی در هیچ یک از این دو زمینه نکته یا عمق جدیدی را کشف نمی کند. کتاب جاده باریک... فلاناگان معشوق لیدی چترلیِ دی. اچ. لورنس یا خوشه های خشم اشتاین بک نیست تا ما را با قلمروهائی جدید از وجود انسانی خویش آشنا سازد.

ارزش کتاب جاده باریک به اعماق شمال در عرصه ای دیگر بروز می یابد. و متأسفانه این ارزش مورد توجه منتقدین قرار نگرفته است. فلاناگان به انگاره‍ی کلاسیک و بحث برانگیز فراموشی جانی نو می بخشد. او نشان می دهد که چگونه در فرایند زندگی، حوادث رویداده به تدریج به فراموشی سپرده می شوند و دغدغه های اینک و اینجای زندگی یاد گذشته را محو می کنند. بسی پیشتر از فلاناگان، در آغاز پیدایش بحث و جدلهای مدرن، نیچه، در کتاب سودمندی و ناسودمندی تاریخ برای زندگی، اهمیت فراموشی در زندگی را برای همه مشخص ساخته است. نیچه فراموشی را امری سودمند و ضروری برای زندگی می داند. به باور او اگر انسانها نتوانند رخدادهای زندگی را به فراموشی بسپارند نمی توانند به زندگی ادامه دهند. اندوه حس تراژدیک، حسرت بهره نجستن از امکانات، خشم از اشتباهات و پشیمانی از برخی کارها و برخوردها انسان را از پای در می آورند. انسانها اگر نتوانند گذشته را پی در پی به فراموشی سپارند در بازاندیشی و بررسی گذشته غرق می شوند. زندگی پیچیده و پر درد سر است. باید با تمام وجود، با تمرکز تمامی نیروها به مسائل برخورد کرد تا بتوان از عهده‍ی حل مشکلات بر آمد. به یاری فراموشی، انسانها خود را از سنگینی یوغ گذشته می رهانند تا با اینک و اکنون زندگی دست و پنجه نرم کنند.
پیش از نیچه، ما مارکس را با توجه به شکل دیگری از برخورد به گذشته داریم. در هجدهم برومر لوئی بناپارت، مارکس نشان می دهد که چگونه انسانها در مبارزه‍ی انقلابی از شخصیتها، نمادها و آئینهای کهنه‍ی تاریخی برای معرفی و طرح انگاره ها و برنامه های خود استفاده می کنند. کنشگران انقلابی نطمی نو را می خواهند بنیان نهند ولی برای تأکید بر اهمیت و شکوه مبارزه و اهداف خود از نمادهای شناخته شده و کلاسیک سیاسی و فرهنگی بهره می جویند تا خود را در حد و حدود آنها نشان دهند. به هر رو، مارکس در حوادث ۱۸۴۸-۱۸۵۱که منجر به روی کار آمدن لوئی بناپارت شد شکل دیگری از مراجعه به گذشته را می بیند. در این دوران، کنشگران از نمادهای تاریخی استفاده می کردند تا حقارت و ابتذال خود را بپوشانند. در مجموع، مارکس بر آن است که پس از این، انقلابهای اجتماعی باید "ایمان خرافی" به گذشته را بکنار نهند و محتوی مبارزه‍ی خود را در نمادهای گذشته نپوشانند، تا هر آنچه را می خواهند باز و آشکار بدون توسل به گذشته بیان کنند. به باور مارکس مردگان را باید به حال خود واگذاشت. مارکس هم همچون نیچه ولی نه با صلابت و تأکید او از اهمیت فراموشی، از اهمیت وداع با گذشته سخن می گوید.   
در جاده باریک به اعماق شمال، فلاناگان جنبه‍ی دیگر فراموشی، جنبه‍ی اندوهناک آن را بازگوئی می کند. فراموشی درد، رنج، عشق و امید انسانها را، همه، از یادها می زداید. همه چیز به مرور محو می شود. چیزی از گذشته، و گاه حتی از گذشته نزدیک به جای نمی ماند. دغدغه های جدید، مشکلاتی نو و هدفهائی متفاوت جای مسائل کهنه را می گیرند و انسان را درگیر مسائلی نو می سازند. گذشته در حوادث زمان حال و دغدغه‍ی آینده گم و محو می شود. از همه درد و رنجها، از شکوه عشق، از امیدهای شور آفرین هیچ نشانی بر جای نمی ماند. انسانها همانگونه که بارها به آن، در آثار کسانی همچون باومن و یالوم، اشاره شده می کوشند تا با پدید آوردن آثاری، ردی از این و اینجای خود را برای آینده به جای گذارند تا در آینده به صورت یاد و خاطره به زندگی ادامه دهند. آثاری را می آفرینند، فرزندانی می زایند، خاطراتی را برای دیگران بازگوئی می کنند. تمام هنر فلاناگان در کتاب جاده باریک در آن نهفته است که نشان دهد هیچکدام از این راهکارها چاره ساز نیستند. گرد فراموشیِ زندگی تمامی گذشته را گم و محو می سازد.
دوریگو اوانز شخصیت اصلی کتاب جراح و شخصیتی سرشناس در استرالیای دوران پس از جنگ است. او در دوران خدمت سربازی به اسارت ژاپنی ها در می آید. ژاپنی ها اسرای جنگی را به بیگاری برای ساختن راه آهنی در تایلند و برمه می گیرند. این پروژه در نهایت منجر به کشته شدن صد هزار نفر از اسرای متفین در گرسنگی و بیماری می شود. دوریگو، به عنوان افسر فرمانده، درگیر بده و بستان با افسران ژاپنی برای کاستن از گرسنگی، بهینه ساختن مراقبت از بیماران و نجات جان تعداد هر چه بیشتری از اسرا است. همزمان ذهن او درگیر خاطره ای از عشقی کم و بیش ممنوع است که برای دوره ای وجود او را ملتهب ساخته بود. در دوران حبس خبر مرگ امی معشوقش به او می رسد - خبری که بعد ها مشخص می شود نادرست بوده است. خبر مرگ او را اندهناک می سازد ولی او را از انجام کارهایش باز نمی دارد. پس از پایان جنگ او ازدواج کرده و صاحب سه بچه می شود. با همسرش رابطه‍ی خوبی دارد ولی عاشق او نیست. در پی باز تجربه‍ی عشق امی، زن بازی قهار شده، از زنی به دنبال زنی دیگر می شتابند. ولی هیچ جا او را نمی یابد. چندین سال بعد ناگهان یک روز امی را در خیابان می بیند. معلوم می شود که امی نمرده، امی نیز متوجه میشود که دوریگو زنده است - او نیز بر آن گمان بوده که دوریگو در زمان اسارت مرده است. دوریگر امی را هنوز زیبا می یابد ولی به سراغ او نمی رود. امی نیز او را باز می شناسد ولی او نیز جرأت نمی کند به طرف دوریگو برود. او بیمار است و مقامی در جامعه ندارد. عشقی داغ و پر از شور و شرر در مصاف با دغدغه های اینک و اینجای زندگی دو طرف عشق رنگ و روی می بازد و محو در تاریخ می شود.
از سوی دیگر، ناکامورا افسر ژاپنی مسئول اداره‍ی اردوگاه اسرای جنگی پس از جنگ به ژاپن باز می گردد. به تصادف در پی کشتن جوانی پولی به دست آورده مدرک شناسائی تقلبی به دست آورده از گزند دستگیری و محاکمه به دست آمریکائی ها بخاطر جنایتهای جنگی مصون می ماند. کار پیدا می کند، خانواده تشکیل می دهد و صاحب دو بچه می شود. کمی بعدتر که سرو صدای جنگ می خوابد به هویت اصلی خود باز می گردد. از همان آغاز، او خود را بی تقصر در زمینه‍ی کشته شدن هزار نفر در اردوگاه اسراء می شمرد. او در خدمت امپراتور انجام وظیفه می کرده، تازه خشونت نا متعارفی را به کار نمی برده است. او به تدریج جنبه هائی از خوبی و مهربانی، جنبه هائی پیشتر پنهان مانده را در خود می یابد. دخترش سخت بیمار می شود و او برای مراقبت از وی چند شب بر بالینش بیدار می نشیند. در این فرایند وجود آکنده از مهر و همدلی خویش را کشف می کند. خاطره‍ی جنگ، اسرا و کشته شدگان به تدریج از ذهن و وجود او رخت بر می بندند.
بدتر از همه آنچه است که بر سر اسرائی در می آید که از اردوگاه جان سالم به در می برند. برخی در همان آغاز نمی توانند به زندگی روزمره‍ی اجتماعی برون از اردوگاه خو کنند. برخی افسرده و دیوانه شده، برخی دست به خودکشی می زنند. دیگران راه سازگاری با واقعیت جدید را پیش می گیرند. ولی همانها کم کم پی می برند که بهترین راهبرد همانا سخن نگفتن و طفره رفتن از بازگوئی تجربه‍ی اسارت و گرسنگی و شکنجه توأم با آن است. آنها می کوشند تا اسارت و آنچه بر خود ایشان رفته را به فراموشی سپارند. فرزندانشان و نواده هایشان نیز فقط اطلاعات و شناختی جسته گریخته از وضعیت آنها به دست می آورند.
دنیا در بزرگی خود جنگ و اسارت توأم با کشتار سربازان را به فراموشی می سپرد. آمریکائی ها در دوران آغازین پس از جنگ می کوشند برخی از مقصرین را محاکمه و مجازات کنند ولی به تدریج پی می برند که برخی از افسران و فرماندهان جنگ را برای اداره‍ی جامعه لازم دارند و جرم آنها را نادیده می گیرند. فقط برخی از فرماندهان، که می توان گمان برد یا بد شانس بودند، یا مقامی مهم نداشتند محاکمه و مجازات می شوند. کسانی مانند دوریگو و ناکامورا درگیر زندگی، مقام، رقابت و دغدغه های آن می شوند.
فراموشی حتی به سراغ مادیت کنش انسانها می آید. راه آهنی که ژاپنی ها با بیگاری اسرای ژاپنی می سازند کم کم خراب می شوند. پلهایش فرو می پاشند. تراورس هایش از جا در می روند. ریلها ترک بر می دارند و تکه پاره می شوند. لای تراورس ها و دور و بر ریلها علف و بوته و درخت سر بر می کشد. بومی ها و دزد ها از راه می رسند و تکه های ریل را با خود می برند. در نهایت از راه آهن چیزی به جای نمی ماند. فراموشی در قالب طبیعتی وحشی آنرا در بر می گیرد.
از عشقی پر شور و شرر، از درد و رنجی دهشتناک، از تلاش دشوار و طاقت فرسای هزاران نفر سرباز جوان، از حادثه ای تلخ و نابهنجار و از راه آهنی به اعماق شمال چیزی بر جای نمی ماند جز یادی که به تدریج محو می شود تا در نهایت هیچ از آنها باقی نماند. در رمان خود، فلاناگان فغان سر نمی دهد. زاری و مویه نمی کند. واقعیت را باز می گوید. سر آنرا نیز ندارد تا همچون نیچه کارکرد فراموشی را باز گو کند. فقط و فقط جنبه های گوناگون آنرا ذره ذره به تصویر می کشد. ولی این تصویر دردناک است. آنجا که انسان انتظار یاد و تأکیدی بر شکوه یا دردناکی تجربه‍ی زندگی افراد را دارد با خلائی تلخ روبرو می شود.
در گستره‍ی سیاست، چه در ایران و چه در دیگر جاهای جهان، دردمندان تاریخ از حق خود بر به فراموشی نسپردن تجربه های خود سخن می گویند. آنها برای کنار آمدن با واقعیت، برای سازگاری با سرسختی واقعیتها، به بخشیدن مقصرین تن در می دهند. می گویند که می توانند در نهایت شکنجه گران و آمرین قتلها و جنایتها را ببخشند ولی حاضر نیستند چیزی را فراموش کنند یا بپذیرند که دیگران مردم را به فراموشی حوادث رفته بر آنان خو دهند. آنها خواهان آن هستند که درد و رنج و جنایتهای رفته بر آنها در یادها بماند تا از یکسو درد مندی و شکوه وجود انسانی آنها در یادها بماند و همه بدانند بر آنها چه رفته است و از سوی دیگر درسی شود برای دیگران تا دیگر به سادگی حوادثی مشابه رخ ندهد. فلاناگان با کتاب جاده باریک به اعماق شمال نشان می دهد که این همه خیال خامی بیش نیست. فراموشی به سراغ همه‍ی تجربه ها و حوداث رفته بر ما می آید. انسانها حتی بدترین تجربه های خود و پیش آمده برای دیگران را به فراموشی می سپرند. این امری دردناک است ولی عین چیزی است که مدام در زندگی ما رخ می دهد.