• تحولات سال های اخیر در منطقه خاورمیانه که باید از آن به عنوان یک بحران چندوجهی و سقوط به موقعیت فروپاشی نام برد، به لحاظ ورود آنارشی در نظم سیاسی – اجتماعی ساختار ملی و تنازع ژئوپلتیک منطقه یی – بین المللی بین بازیگران رقیب، به سمتی می رود که کنترل و مدیریت بحران از دست همه خارج شود ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۲۰ خرداد ۱٣۹۴ -  ۱۰ ژوئن ۲۰۱۵

تحولات سال های اخیر در منطقه خاورمیانه که باید از آن به عنوان یک بحران چندوجهی و سقوط به موقعیت فروپاشی نام برد، به لحاظ ورود آنارشی در نظم سیاسی – اجتماعی ساختار ملی و تنازع ژئوپلتیک منطقه یی – بین المللی بین بازیگران رقیب، به سمتی می رود که کنترل و مدیریت بحران از دست همه خارج شود. ورود یک بازیگر جدید به عنوان دولت اسلامی "داعش" در کنار دیگر جریانات تروریسم بنیادگرای اسلامی چون "القاعده" به معادلات منطقه یی در شرایطی که فرقه گرایی بر خاورمیانه حاکم شده است و قدرت های هژمونیک جهانی واجد منافع نامشروع و نیز فاقد یک استراتژی سازنده در خصوص ثبات می باشند، وخامت اوضاع و تشدید روند فروپاشی را سرعت بخشیده است. تحلیل این شرایط بخرنج بدون پرداختن به سواق تاریخی موضوع به خصوص سیاست "خاورمیانه جدید" ایالات متحده آمریکا و تقابل قدرت های منطقه یی برای ایجاد هژمونی، نافی درک درست و شناخت لازم در وضعیت "منطق سیاسی" و رئال پلتیک خواهد بود. تشدید جنگ قدرت در مناسبات منطقه یی بین تهران – ریاض و سیاست های سلبی حکومتگران جدید در کشورهای منطقه به خصوص حوزه هایی که دچار فروپاشی قدرت سیاسی و نظام پیشینی شده اند، بر وخامت این اوضاع افزوده است. بر اساس رابطه علت و معلولی تحولات و رخدادها در موقعیت تاریخی و کسب منافع از سوی قدرت های ملی، منطقه یی و بین المللی در چارچوب ارتباط دیالکتیکی موضوع، هرگونه نگرش و تحلیل تکنیکی ناکارآمد و تجریدی بوده و گام گذاشتن در مسیر گمراه کننده تلقی می شود. اینکه امروز به زعم همه سیاستمداران و تحلیلگران بزرگترین خطر برای خاورمیانه بروز و ظهور بنیادگرایی اسلامی در قالب داعش یا القاعده می باشد بدون تردید تابعی از همین وضعیت در هم گسیخته است که در حوزه میدانی تصویر خاکستری خود را نمایان می کند.
ظهور این وضعیت آنارشیک و زایش دوباره مولود دوم بنیادگرایی اسلامی (داعش) در منطقه خاورمیانه جدا از دخالت نیروهای منطقه یی و قدرت های فرامنطقه یی به یک عامل تاثیرگذار داخلی هم ربط مستقیم پیدا می کند که زمینه ساز و بستر رشد این پدیده شوم را موجب گردید. بعد از سقوط رژیم دیکتاتوری صدام حسین در عراق به دلیل حمله ائتلاف به رهبری آمریکا در سال ۲۰۰٣ میلادی و به دست گرفتن قدرت توسط شیعیان در این کشور یک پاکسازی قومی در سطوح اجتماعی، سیاسی و نظامی انجام گرفت که بخش عمده یی از سنی ها را در موضع اپوزیسیون قرار داد. با قدرت گیری "نوری مالکی" نخست وزیر سابق عراق که به شدت سیاست های حذفی و فرقه گرایانه را دنبال می کرد این طیف از اقلیت سنی بیش از پیش از چرخه رقابت سیاسی به سمت منازعه نظامی رانده شد. متاسفانه سیاست منطقه یی ایران در طی این سال ها با حمایت بدون قید و شرط از مالکی و سیاست های فرقه گرایانه وی نیز بهانه لازم را به دست محور محافظه کار سنی قرار داد تا این گمان را در اذهان اعراب سنی ایجاد کند که تهران در صدد تسلط بر منطقه است. تقابل شیعیان حاکم بر بغداد با ناراضیان سنی به مرور زمان از حالت رقابت سیاسی به سطح منازعه خشونت بار نظامی کشیده شد و همین موضوع بستر مساعدی را فراهم آورد تا راه برای ورود بازیگر تازه در قالب داعش که این بار از درون جنگ داخلی سوریه خود را به شیوه جدیدی بازسازی کرده و به سوی مسقط الراس بین النهرینی خود روان شده بود، باز کند. شطرنج سیاسی فاجعه در خاورمیانه به صورت اساسی در بستری از تجمیع رخدادها و برنامه های مخرب و خطرناک نقش بسته است که هر کدام از اضلاع بازی به سهم خود نقش پر رنگی در رقم خوردن آن داشته اند. در این بین یک ارتباط بسیار مخرب به وقوع پیوست که بنیادگرایی دینی را در زیر ناسیونالیسم سنی – عربی نمایندگی می کند. این اتصال سیاسی تروریسم بنیادگرا با ناسیونالیسم عربی در حالت هژمونی جنگی و منازعات فرقه یی راه را برای بی ثبات سازی منطقه و فروپاشی واحدهای ملی متکثر به لحاظ قومی – مذهبی فراهم آورده است و موجب توانمندی نیروهایی چون دولت اسلامی می باشد. حلقه وصل چینش این پازل در هم ریخته بدون شک در سرزمین خونبار سوریه انجام گرفته است که به دلایل متعدد موقعیت مناسب را برای حرکت در مسیر گسست های قومی، مذهبی، سیاسی و نظامی فراهم کرده است. هم اکنون موضوع اصلی جدا از اینکه سهم تمامی نیروها در بروز فاجعه به چه اندازه است بیشتر به ایفای نقش جدیدی ارتباط پیدا می کند که تشدید کننده درهم ریختگی منطقه و گسترش جنگ های فرقه یی در واحدهای ملی می باشد.
طرح "برژینسکی" و دیگر استراتژیست های آمریکایی در اتاق های فکر این کشور برای تغییر در جغرافیای سیاسی خاورمیانه برای تامین منافع آمریکا و غرب سرمایه داری با دستکاری در مرزهای موسوم به "سایکس – پیکو" که بعد از جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی رقم خورده بود، زمینه ساز مناقشات پایان ناپذیری در منطقه گردید که هر لحظه تنور منازعات را داغ تر می کند. اهداف نئواستعماری که در طرح خاورمیانه جدید نهفته بود تنها از طریق تخریب نظم کهنه و جایگزینی آن با یک نظم نوین امکان پذیر بود و به همین دلیل به بهانه های مختلف از جمله بهره گیری ازمورد حملات تروریستی یازدهم سپتامبر که توسط القاعده انجام گرفت و منجر به حملات سریالی به افغانستان و عراق گردید، در چارچوب جنگ های فرامنطقه یی دنبال شد. به دلیل عدم همراهی اکثریت کشورهای جهان و به خصوص قدرت های مهمی چون روسیه، چین، فرانسه و آلمان در طی سال ۲۰۰٣ میلادی با این چیدمان "آنگلوساکسونی" که قطعه یی از پازل فروپاشی خاورمیانه قدیم بود، با مخالفت محور جهانی ضدجنگ در آن وضعیت ناکام ماند. همچنین با عدم استقبال افکارعمومی مردم خاورمیانه از این لشکرکشی های جنونانه و ظهور یک نارضایتی گسترده در بین لایه های سیاسی – اجتماعی این جوامع به جهت آتش افروزی و فلاکت سازی ائتلاف به رهبری واشینگتن نسبت به جوامع هدف، این سیاست در گام نخستین خود به مشکل خورده و برای چند سالی به محاق رفت. در هم پیچیدگی وضعیت خاورمیانه در فضای جنگی جدید با توجه به فضای دوقطبی جهانی و ازجمله شکاف عمیق در جامعه سیاسی – اجتماعی آمریکا که جناح محافظه کار را به شدت در تقابل با جناح لیبرال قرار داد و دولت "جورج دبلیو بوش" نیز در باتلاق افغانستان و عراق با یک شکست استراتژیک در حوزه میدانی مواجه شد، بسیاری از معادلات پیش بینی شده و "اهداف تعیینی" دچار تناقضات محتوایی گردید.                              
بعد از یک وقفه چند ساله با آغاز خیزش های موسوم به "بهار عربی" با خودسوزی "محمد بوعزیزی" جوان سبزی فروش تونسی که ارکان حکومت های موروثی را برای رسیدن به نظام دمکراتیک در حوزه کشورهای عربی به هم ریخت، مدیریت معکوس بحران از سوی جناح محافظه کار منطقه یی و هژمونی آمریکایی ضمن خنثی سازی این تلاش ها مرحله دوم طرح معوقه خاورمیانه جدید را اجرایی کرد. نسیمی که از تونس آغاز شده و مرزهای مصر، یمن و بحرین را در نوردیده بود در یک تغییر مسیر تعمدی و برنامه ریزی شده و با سیاست نابخردانه دولت های لیبی و سوریه، که در کمترین زمان ممکن بدون طی کردن روند مسالمت آمیز گذار دمکراتیزاسیون به سمت مناقشات نظامی و جنگ داخلی سوق یافت، موقعیت جدیدی را در اختیار سوداگران فاجعه قرار داد تا بار دیگر رویای قدیمی را دنبال کنند. در این مرحله نظام مسلط محافظه کار عربی – ترکی و هژمونی قدرت های غربی با سرمایه گذاری بر روی اسلامگرایی از نوع "اخوان المسلمین" و الگوسازی از حاکمیت حزب عدالت و توسعه ترکیه ضمن تلاش برای به حاشیه راندن دمکراسی خواهان و کنشگران عدالت اجتماعی که تا قبل از این موتور محرکه خیزش های عربی بودند، جوامع منطقه را در مهلکه "دوقطبی" سکولاریسم – اسلامگرایی گرفتار کردند. این سیاست واپسگرایانه موجب گردید تا رویای دمکراتیک ملی در نظام های دیکتاتوری و وابسته محقق نشده و از طرف دیگر حاکمان موروثی سکولار که تجربه نوین خاورمیانه نشان داده بود به پایان خط نردیک شده و دیگر امکان حفط منافع طبقاتی الیگارشی حاکم و اهداف متحدین خارجی خود را ندارند، جای خود را به یک نیروی تازه نفس اخوانی به عنوان متحد جدید هژمونی جهانی بدهند. همین پارادوکس ذاتی و تشدید نارضایتی در بین طبقات اجتماعی و نهادهای مدنی مدرن با الگوی اخوانی که در تونس و مصر بعد از یک سال بستر سقوط حاکمان اسلامگرا را فراهم کرد، به دلیل دخالت و تاثیرگذاری نظامیان و نیروهای بازمانده از نظام قدیم در ساخت ملی و تفوق سیاست تغییرات ژئوپلتیک بر روند دمکراتیزاسیون در ابعاد منطقه یی و بین المللی در یک مدیریت معکوس بار دیگر دوران گذار بومی را به مسیر مناقشات پایان ناپذیر و رقابت های غیرمسالمت آمیز سوق داد. بهاری که به زودی به خزان تبدیل شد و دمکراتیزاسیون اصلاحی در ابتدا به واپسگرایی سیاسی – اجتماعی نزول یافت و در ادامه با تشدید منازعات در محیط پیرامونی، یک "پیوند ارگانیک" با تغییرات ژئوپلتیک فاجعه آمیز در جغرافیای سیاسی لیبی و سوریه در چارچوب جنگ داخلی و فرقه یی پیدا کرد. از این مرحله به بعد خاورمیانه به وضعیت آنارشیک و شکننده یی وارد شد که دیگر تنها کودتا، بی ثباتی، جنگ و فرقه گرایی تعیین کننده روند تحولات نوین بود. در این وضعیت با توجه به تشدید نارضایتی مردم مصر و تونس نسبت به حاکمان جدید اخوانی و امکان پیروزی اساسی دمکراسی خواهان در روند گذار مسالمت آمیز، با ورود نظامیان و بازماندگان نسل حاکمان قبلی یک موقعیت کودتایی و نظم نظامی در کنار اراده مردمی برای عقب راندن اسلامگرایی اخوانی شروع شد که این بار محافظه کاران عرب زیر رهبری عربستان را بازیگر اصلی شطرنج سیاسی منطقه یی کرد. این امکان و انعطاف سیاسی در بین محافطه کاران منطقه یی و قدرت های سرمایه داری بین المللی در بزنگاه تاریخی گذار خاورمیانه، از یک تهدید و تغییر دمکراتیک در نظام سیاسی – اجتماعی جوامع عربی یک "فرصت" ساخت تا آنان با منحرف کردن روند تحولات و جایگزینی موقعیت "بحران" منطقه را وارد چرخه ی معیوبی کنند که هم الیگارشی فاسد پیشینی را در مسیر جدید بازسازی کنند و هم صحنه بازی را برای یک نبرد بزرگتر منطقه یی حول تنازع شیعه – سنی و جنگ های فرقه یی آماده کنند.         
به لحاظ محتوایی بروز آنارشی و بی ثباتی در ساخت ژئوپلتیک منطقه یی در بستر پیاده سازی دکترین خاورمیانه جدید توسط بازیگران خارجی و گسترش شکاف های طبقاتی، گسست های اجتماعی، فقر فرهنگی، منازعه قدرت محور "سنی – شیعه" و مهم تر از همه انباشت نارضایتی از وضع موجود رقم خورده است. این موقعیت تصویر یک فروپاشی در وضعیت عینی و ذهنی بوده است که دوقطبی های خویش را در قالب تعارضات مذهبی، قومی، چگونگی گذار، مطالبات سیاسی – اجتماعی توده های محذوف جامعه و نبرد پروژه های تعیین شده در تقابل با پروسه های طبیعی در روند دمکراتیزاسیون به عیان نشان داد. در این مرحله تعمدانه راه برای بازیگر سوم شطرنج وحشت آماده شده و تمام بسترهای لازم در واحد ملی و منطقه یی با کمک اعراب، ایران، ترکیه، اسرائیل و غرب سرمایه داری جهت ورود هیولای داعش به سطح اول تحولات خاورمیانه مهیا گشت. داعش یک شبه از آسمان به زمین نیامد بلکه این تحفه محصول یک فصل بازی زیگزاگی و سیاست کسب منافع به هر بهایی از طرف جناح های عقب افتاده فرهنگ ملی، بازیگران منطقه یی و نئولیبرالیسم جهانی بود که قصد داشت ماموریت بی ثبات سازی منطقه و تغییر در مرزهای قراردادی سایکس – پیکو را دنبال کند. داعش در خوش بینانه ترین حالت هم اکنون به هیولای ساخته "فرانکشتاین" شبیه است که در یک نوسازی تاریخی بار دیگر مدالیته ساخت القاعده را تداعی می کند و پیکان حمله آن هم زمان که زیست سیاسی – اجتماعی مردم خاورمیانه را هدف قرار داده است، می رود تا آفریننده غربی و نظام جهانی را نیز مورد تهدید قرار دهد. تجربه چند دهه اخیر و به خصوص پس از فروپاشی اردوگاه سوسیالیسم به روشنی نشان می دهد که جدا از مقطع هژمونی بلامنازع آمریکا در نظام جهانی این موجودیت آلترناتیوی به دلیل فقدان یک استراتژی منسجم و مبتنی بر روند تحولات مثبت دیالکتیکی قادر به مدیریت و کنترل فاجعه آفرینی های خود و بحران های پیش آمده نبوده است. هژمونی سرمایه داری در طی تحولات جاری در محیط بین المللی و به خصوص بحران های سریالی در خاورمیانه اثبات می کند که هرم قدرت جهانی سازمان بخشی و مدیریت شرایط را از دست داده و هم اکنون تنها به عنوان یک موقعیت تخریب گر ایفای نقش می کند. آن چیزی که امروز به عنوان دکترین آمریکا در خاورمیانه گفته می شود به صورت اساسی فاقد ویژگی های استراتژیک بوده و حتی در اتخاذ تاکتیک نیز تابعی از سیاست روزمرگی و حرکات الاکلنگی برای حفظ منافع و ایجاد تصنعی توازن در مناسبات منطقه یی است. به دلیل همان موقعیت آنارشیک حاکم بر منطقه خاورمیانه و تهدیدات فزاینده تروریسم بنیادگرای اسلامی در قالب داعش و القاعده علیه منافع همگانی و ثبات جهانی، حتی همین موازنه سازی نیز در محیط غیرسازنده و مخربی انجام می گیرد که همگان را تهدید کرده و همچون رها کردن یک فیل در مغازه چینی فروشی است.                           
تحلیل و کارشناسی پیشروی های بزرگ دولت اسلامی در خاورمیانه به خصوص در خاک عراق و سوریه به لحاظ سیاسی و نظامی از یک نمودار سینوسی تبعیت می کند که نشان می دهد در پشت ویترین داعش یک انبار از ابزار و امکانات لجستیک وجود دارد که کارگزارانی در بالاترین سطوح حکومتی کشورهای منطقه آن را نمایندگی می کنند. این پشتوانه عظیم که از همان ابتدای ورود بنیادگرایی اسلامی به معادلات ژئوپلتیک در زمان جنگ های جهادی و داخلی افغانستان در ابتدای دهه هشتاد میلادی از مشارکت ارتجاع منطقه یی و امپریالیسم بین المللی تغذیه می کرد تا به امروز که ائتلاف رنگارنگ به اصطلاح ضدتروریستی در عرصه منطقه یی و جهانی شکل گرفته است، همچنان واقعیت و موقعیت ذاتی خود را حفظ کرده است. اینکه برای تصرف شهر موصل در کمتر از ۴٨ ساعت بیش از ۷۰۰ خودروی زرهی و کاروانی از نفرات و تدارکات از خاک سوریه صدها کیلومتر راه را بدون هیچگونه مزاحمتی و در زیر چشم ماهواره های جاسوسی فعال آمریکا و ناتو در منطقه به سلامت می پیمایند، تصویر بدون شرح خاورمیانه در هم فروپاشیده و شراکت محور محافظه کار عربی – ترکی و بی اعتنایی هژمونی غربی برای بازی در زمین فاجعه و معادلات با حاصل جمع صفر می باشد. تجربه بعدی تصرف شهر رمادی در استان الانبار نیز که دقیقا مشابه الگوی موصل توسط داعش به عمل در آمد و بنا به گفته مقامات نظامی – اطلاعاتی از چند روز قبل از آن هدف، تجمع نیروها، تدارکات و حرکت کاروان تسلیحات و نفرات داعش به سوی این شهر برای نهادهای امنیتی آمریکایی کاملا مشخص بود، هیچ عکس العمل مناسبی توسط نیروی هوایی ائتلاف را موجب نشد. از طرف دیگر در شرایطی که بنا به داده های نهادهای اطلاعاتی غرب بزرگترین حامیان داعش و "جبهه النصره" شاخه القاعده سوریه در دولت های حاکم آنکارا، ریاض و دوحه قرار دارند، اینکه چرا نه تنها هیچ تنبیهی علیه این کشورها اعمال نمی شود که حتی در مجموعه بحران های منطقه یی از جمله "سوریه و یمن" واشینگتن و ائتلاف غربی به صراحت از ائتلاف فرقه یی عربی – ترکی نیز حمایت اطلاعاتی – تسلیحاتی می کنند، گویای واقعیات آشکاری است که پاسخ هر معمایی در این خصوص را در بطن خود دارد. این واقعیت نشان می دهد که از یک طرف ائتلاف محافظه کار منطقه یی بیش از آنچه دغدغه مبارزه با تروریسم بنیادگرا در قالب گروه هایی چون داعش و النصره را داشته باشد، بیشتر در چارچوب منازعه شیعه – سنی در صدد بهره برداری از این گروه ها برای تضعیف رقیب در عرصه مناسبات منطقه یی و تهدید مطالبات دمکراتیک در حوزه های ملی را دنبال می کند. از طرف دیگر ائتلاف ضدتروریستی به رهبری آمریکا نیز بیش از آنچه معطوف به مبارزه با این پدیده شوم و حذف آن از معادلات منطقه یی باشد هم اکنون تنها در صدد کنترل و مدیریت این روند تروریستی در قالب مسدودسازی آن در دایره گسست و شکاف های قومی – مذهبی واحدهای ملی و منطقه ژئوپلتیک خاورمیانه، جهت حذف تهدید و دور سازی سلول های تروریستی از جوامع غربی، موازنه سازی ژئوپلتیک در خاورمیانه و کسب رضایت متحدین منطقه یی خود بوده است. خاورمیانه در چنین تصویر و سناریوی تحمیلی به ساحل امن نخواهد رسید و تا زمانی که هژمونی جهانی در مشارکت با ارتجاع منطقه یی منافع نامشروع، تغییرات ژئوپلتیک و سیاست زیگزاکی در مبارزه با تروریسم را دنبال می کنند، تصویر فاجعه پررنگتر می ماند.