• یکی از زندانیانی که پیشه وری جان باختن دردناک او را در زندان رضاشاه توصیف می کند؛ شاعر ملی و مردمی ایران فرخی یزدی است. پنجره اطاق او را که به حیاط باز می شد گل سفید زده بودند که با کسی صحبت نکند، اما صدای او را نمی توانستند خاموش سازند. چند بار غذای او را مسموم کردند. مشهور است که یک بار دکتر ارانی او را از مرگ نجات داد. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
سه‌شنبه  ۶ بهمن ۱٣۹۴ -  ۲۶ ژانويه ۲۰۱۶

                                                 نمایی از زندان قصر دوران رضا شاه

برای ارزیابی پایبندی یک رژیم سیاسی به اصول انسانی، بررسی رفتار آن رژیم با مخالفان سیاسی در زندان، از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ آن جا که انسان بی دفاع در برابر حکومتی قرار می گیرد که از همه امکانات برخوردار و بر جان و شرف زندانی مسلط است. آیا در این برهوت وحشت ، حکومت از حقوق زندانی صیانت می کند؟ آیا قانون، تنها معیار حاکم بر روابط زندانی و زندانبان است؟ و آیا آن قانون، انسانی و مبتنی بر حقوق بشر است؟ به این خاطر است که نحوه رفتار با زندانیان – بویژه زندانیان سیاسی- یکی از مهم ترین معیار ها، برای ارزیابی یک رژیم سیاسی است و البته به همین دلیل است که مخوف ترین رژیم ها را با هولناک ترین زندان هایشان می شناسند و بزرگ ترین قهرمانان مردم آنانند که از آوردگاه یکی از نفرت انگیز ترین پدیده های بشری سربلند بیرون می آیند.
رضا شاه پس از به چنگ آوردن قدرت ؛ برای تضمین قدرت مطلق خود روزنامه ها ی مستقل را تعطیل ، مصو نیت پارلمانی نمایندگان را سلب و احزاب سیاسی را به شدت سرکوب کرد. در این میان او حزب کمونیست ایران را بیشتر از احزاب دیگر سرکوب کرد. دومین کنگره حزب کمونیست ایران که در اواخر ۱٣۰۶ در ارومیه تشکیل شد، کودتای ۱۲۹۹ رضاشاه را توطئه ای انگلیسی خواند، رضا شاه را به عنوان دست نشانده امپریالیسم محکوم و او را با چیانگ کای چک، عامل کشتار کمونیست ها ی چینی در شانگهای مقایسه کرد و خواستار انقلاب دهقانان، کارگران و سرمایه داران ملی علیه رژیم، فئودالها، استعمارگران و سرمایه داران کمپرادور شد.( از تزهای دومین کنگره حزب کمونیست ایران، دنیا، زمستان ۱٣٣۹ صص۱۱۵—۱۴۶ به نقل از یرواند آبراهامیان، ایران میان دو انقلاب، ۱٣٨۹ چاپ شانزدهم، نشر نی ص ۱۷٣ ) در برابر، رژیم رضا شاهی هم همه اتحادیه های کارگری- ۱٣۰ اتحادیه با نزدیک به ۲۰ هزار عضو- به ویژه شورای متحده کارگران را از فعالیت محروم کرد و از سال ۱٣۰۶ تا سال ۱٣۱۲ یکصد و پنجاه و شش تن از سازماندهندگان نیروهای کارگری را دستگیرکرد:۴۰ نفر در آبادان، ٣۰ نفر در مشهد، ۱۰ نفر در اصفهان، ۲۰ نفر در تبریز، ٣۲ نفر در تهران،و ۲۴ نفر از اعضای انجمن پرورش قزوین. گروهی از اعضای فعال حزب کمونیست ایران، از جمله محمد حجازی، حروفچین اهل تهران، محمد انزابی، دبیر دبیرستان های آذربایجان، علی شرقی، کارگر آذربایجانی، سید محمد تنها، حروفچینی که برای سازماندهی کارگران صنعت نفت به آبادان رفته بود، پوررحمتی، غلامحسین نجار، یرواند یغیکیان، محمد صادق پور، کارگر آذربایجانی پالایشگاه آبادان به علت برخوردهای خشن و ناگوار مسئولان زندان جان خود را از دست دادند و برخی دیگر از جمله آرداشس آوانسیان، داداش تقی زاده، میر ایوب تقی زاده و جعفر پیشه وری سال های طولانی در حبس باقی ماندند.( همان، ص۱۷۴)
با این وجود، ستمگری رضا شاه تنها متوجه چپ ها نبود. در عمل هر مقاومتی از راست یا چپ با زور و خشونت روبرو می شد. حبس، شکنجه و نابودی افرادی چون صولت الدوله قشقایی، سردار اسعد بختیاری، شیخ خزعل، میرزا علی اکبر خان داور، نصرت الدوله فیروز، عبدالحسین تیمورتاش، آیت اله سید حسن مدرس، حاج اسمعیل عراقی وکیل مجلس، اسدی نایب التولیه خراسان که یا در زندان یا در تبعید یا در خانه خود مسموم و کشته شدند و نیز آزار، زندان های بی محاکمه و ملی کشی های بی پایان وکشتار بیرحمانه عشایر کرد و لر نمونه هایی از این رفتار های بربرمنشانه است. روشنفکران نامداری چون کمال الملک نقاش، عشقی شاعر ملی، فرخی یزدی غزل سرای پر آوازه، واعظ قزوینی مدیر روزنامه نصیحت وسلیمان میرزا اسکندری از رجال میهن دوست کشور همه نابود یا منزوی شدند. ملک اشعرای بهار در تمام مدت سلطنت رضا شاه مغضوب بود و مصدق السلطنه یکی دیگر از رجال ملی از همه امور کشور دور نگه داشته شد.( ن. ک. محاکمه محاکمه گران، محمد گلبن و یوسف شریفی، و ن. ک. پنجاه سه نفر، بزرگ علوی و ن. ک. یادداشت های زندان، جعفر پیشه وری)
از آن جا که موضوع این مقاله ، بررسی وضعیت زندان های رژیم رضا شاه است؛ ارزیابی دقیق و موشکافانه دو کتاب " یا داشت های زندان " اثر جعفر پیشه وری و پنجاه و سه نفر " اثر بزرگ علوی از اهمیت بسزایی برخوردارند. زیرا نویسند گان این دو کتاب خود در زندان های رژیم رضاشاه گرفتار بوده و همراه دیگر دوستان خود تا شهریور ۱٣۲۰ که رزیم رضا شاه فرو ریخت ؛ در زندان آن رژیم باقی مانده اند. ( پرفسور آبراهامیان کتاب پنجاه و سه نفر را این گونه توصیف می کند:" یک گزارش دست اول از این محاکمات، عبارت است از : بزرگ علوی ، پنجاه و سه نفر، تهران، ۱٣۲٣". ایران میان دو انقلاب ص ۱۹٣) توصیف تقریبا یکسان هر دو کتاب از روش های بازداشت، شرایط دهشتناک زندان رضاشاهی و قتل طراحی شده و وحشیانه و در عین حال تقریبا یکسان رادمردانی چون محمد فرخی یزدی و دکتر تقی ارانی که در فاصله زمانی بسیار نزدیک به هم ( ۲۴ مهر ۱٣۱٨ و ۱۴ بهمن ۱٣۱٨ ) صورت گرفته است ؛ بیانگر آن است که رژیم رضاشاهی برای تغییر دستور کار جامعه ایران (استقرار رژیم دیکتاتوری بورژوا کمپرادور--ملاک به جای استقرار رژیم بورژوا دمکراتیک) مخالفانش را به گونه ای سیستماتیک به زندان و شکنجه محکوم می کرده و در کمال شقاوت به قتل می رسانده است. در عین حال مضمون هر دو کتاب بیانگر آن است که در این کشور اگر جبارها بودند مردم کش ، از آن ها بیشر گردان انسان دوست جنبیدند و با ناخن ، خاره بیداد را سنبیدند.
کتاب " یادداشت های زندان" جواد پیشه وری یکی از اسناد مهم درباره زندان های رژیم رضا شاهی است.سید جواد جوادزاده مشهور به سید جعفر پیشه وری (۱۲۷۲-۱٣۲۷) در روستایی از توابع خلخال به دنیا آمد. او سردبیر و نویسنده روزنامه های حریت، حقیقت، آژیر و آذربایجان بود. " حال که ۵۰ سال از عمرم می گذرد و سی سال آن را در مبارزه سیاسی و در زندان ها به سر برده ام خود را همان مستخدم زحمتکشی می دانم که در مدرسه خدمت می کرد. و برای همان طبقه هم می نویسم. در جریان نهضت جنگل به تهران آمدم و شورای مرکزی اتحادیه کارگران را تشکیل و روزنامه حقیقت را منتشر کردم و در دوره رضاخان چهار بار مرکز ما را منحل کردند. ولی پنجمین بار مرکز را تشکیل داده و فعالیت مطبوعاتی را به اروپا منتقل کردم و نشریات خود را توانستم از دیوار چینی که پلیس رضاخان دور ایران تشکیل داده بود برسانم. بالاخره در سال ۱٣۰۹ توقیف شدم. هشت سال تمام در زندان قصر غیر از ما زندانی سیاسی نبود. می خواستند ما را به مرگ تدریجی نابود کنند. در سال ۱٣۱۹ پس از ده سال به کاشان تبعید شدم. بیست روز بعد از شهریور ۲۰ توانستم رهایی یافته خود را به تهران برسانم." ( مصطفی الموتی، ایران در عصر پهلوی ، لندن، ۱۹۹۵، جلد ۴ ، ص ٣٣٣ ) روز ششم دی ماه ۱٣۰۹ پیشه وری به همراه دوستش محمد انزابی، از خانه بیرون آمدند. هنوز چند قدمی برنداشته از همدیگر جدا شدند. اندکی بعد، جوانی ناشناس به پیشه وری نزدیک شد. -- " آقا مرا فرستاده اند از شما خواهش کنم برای چند دقیقه به اداره اطلاعات تشریف بیاورید، گویا یک سئوال مختصری می خواهند از شما بکنند. " (یادداشت ها...ص ۱۰ ). "من فهمیدم که کار به این سادگی نباید باشد. اداره اطلاعات هرگز با کسی کار مختصری نداشته و هر کسی که از در آن داخل شده به آسانی بیرون نیامده است."(همان ۱۰ ) پلیس پیشه وری را به شعبه تامینات تحویل می دهد که رئیسش را احتشام خطاب می کردند. " او به من قول داد که تا دو هفته دیگر تکلیفمان را معلوم کند. اما دو هفته به ده سال کشید." (همان ۱۲ ) زندانی را به توقیفگاه نمره دو تحویل دادند که زیر دالان معروف نظمیه واقع شده بود و وضعیت هولناکی داشت. کوتاه، تاریک و مرموز. پاسبانی که پیشه وری را تحویل گرفت، سواد نداشت و می گفت که بیست و پنج سال است در زندان خدمت می کند. (ص ۱۴ ) نگاه زندانبان، بوی زننده، چراغ بادی دود زده، میز و صندلی شکسته، دیوار های کثیف، سقف بلند و در های محکم، همه در آن جا نفرت آور، خشن و زشت بودند. از مشاهده این محیط وحشتناک، روحم فشرده شد و قلبم گرفت.( ص ۱۵ ) زندانبانی ، به نام دبیر، که چراغ بادی در دست داشت وجلو میرفت و من پشت سرش بودم ؛ اتاق نمره پنج را نشانم داد. " این تختخواب تو است. نباید از جای خود تکان بخوری ، من باید از سوراخ در تو را ببینم، آن در عقبی مستراح است، هر وقت آب خواستی در را بزن می گویم برایت بیاورند."(ص۱۶) تختخواب و رختخواب قابل استفاده نبودند. از دیدن و بوی تند لحاف و تشک کثیف دلم بهم می خورد، حتی رغبت نمی کردم روی آن ها بنشینم. ناچار بنای قدم زدن را گذاشتم. طول اطاق یک ونیم متر بیشتر نبود و عرضش تقریبا سه قدم بود.(۱۶) اطاق نمره ۵ – اطاق من - وحشتناک بود. اسمش را چاه وارونه گذاشته بودیم زیرا ارتفاعش هشت تا ده متر بود. دیوار های سیاه غمناک و ناهموار با آجرهای پوسیده از هم ریخته اش مانند دندان های مخوف غول، انسان را می ترساند. راه آب همه مستراح ها از اطاق نمره پنج رد میشد. مستراح عمومی هم به همین اطاق وصل بود. تعفن این همه مستراح با بوی نمناک خود هوای اتاق را کاملا مسموم می کرد. به طوری که گاهی از ناچاری به مستراح دویده می خواستم به واسطه سوراخ پشت بام آن که نسبتا بزرگتر بود تجدید تنفس کرده باشم. گاهی هم دهنم را به سوراخ در چسبانده با زحمت زیاد از بیرون هوا می گرفتم. (۱۷ ) اما دیوارهای زندان تنها سیاه نبود ، بلکه بر آن یاد گارهای زندانیان شجاع نیز حک شده بود" من زندانی سیاسی هستم، افتخار دارم که مرا در این سیاه چال انداخته اند. من چرا باید مایوس باشم. و تو ای مرد سیاسی که به اینجا راهت می افتد تو هم نباید مایوس شوی. تو بزرگی، دولت با توقیف تو به ضعف و ناتوانی خود اعتراف کرده است. او از تو ترسیده و از ترس خود تو را به این جا کشیده است. تو هم مانند من افتخار بکن و مانند من امیدوار باش." (۱۹ )
صبح روز بعد پیش از هر کس حسن پور، یکی از زندانیان سیاسی که قبل از من به محبس افتاده بود، به سراغم آمده از سوراخ کوچک در که برای پاسبان گذاشته بودند سلام کرده، احوال پرسی نمود. گفت وقتی که دکتر آمد بگو مریضم، طپش قلب دارم درب اطاقم را اقلا روزی چند ساعت باز بگذارید. گفتم حسن گمان نمی کنم کار به آن جا ها بکشد. خودت می دانی من کاری نکرده ام. خندید و گفت به عقیده تو مگر ما کاری کرده ایم؟ (۲۰ ) پیشه وری خاطره دیگری از همدردی زندانیان تعریف می کند که چون از طرف زندانیان عادی است؛ شنیدنی است: داستان شب سوم را نیز هرگز فراموش نمی کنم. تقریبا نصف شب بود، ظاهرا کسی با گربه ای حرف می زد. با شنیدن آن ایستادم. صدا درست از پشت در اطاقم می آمد: "ای گربه با تو هستم. می دانم خوابت نمی برد. گوش کن مبادا کلاه سرت برود. تامیناتی ها مردمان بدی هستند. حیوان با توام. تو حیوان فقیری به نظر می آیی. این ها ایمان، وجدان و خدا و پیغمبر سرشان نمی شود. سوگند های دروغشان را مبادا باورکنی. گربه با توام. داستان سعدی را مگر نشنیده ای که گفته است هر چه از تو نپرسیدند نگو و هر چه از تو نخواستند مده. گربه جان با توام چشم های خود را باز کن نظمیه با" نه " شروع می شود. اگر " آری " بگویی نجات پیدا نخواهی کرد." این صدای نظافتچی بود. از دزدان زبردست و طرارنامی شمرده می شد. با وجود این تعصب زندانی گری را فراموش ننموده به نام گربه به من اندرز می داد. (۲۱ )
پیشه وری از شیوه های گوناگون خبر گیری در زندان ها ی رضاشاهی سخن می گوید: نظمیه غالبا بعضی از کارکنان خود را به بهانه های مختاف زندانی می کند. زندانیان عادتا عصبانی و خسته، بیزار و از جان گذشته اند، مشغولیت و سرگرمی ندارند. دلشان تنگ می شود، می خواهند به هر وسیله ای خود را مشغول کنند.خشم و اوقات تلخی خود را فرو نشانند.ناچار حرف می زنند. بد می گویند. فحش می دهند. نفرین و ناله می کنند. مفتش که نمی خواهد مدت طولانی در زندان بماند از فرصت استفاده کرده گفته های غیر جدی این بیچارگان را مدرک قرار داده با آب و تاب و نقش ونگار مخصوصی به مافوق خود گزارش میدهد. بازپرس ها این قبیل گزارش های دروغی را برای خود کشفیات شمرده به عرض مافوق خود می رسانند، در نتیجه زندانی بیچاره بدون این که قصدی داشته باشد به چاه عمیقی فرو می رود. نمونه برجسته این قبیل سیاهکاری ها قتل فرخی یزدی است. (۲۲ ) زندانیان مجرد را معمولا با اسم و فامیل صدا نمی کنند. نمی خواهند کسی آن ها را بشناسد و یا در بیرون، از گرفتاری آنان اطلاع پیدا کنند. بنابراین اسم و شهرت من اطاق پنج بود. ( ۲٣)
پس از مدتی ماموران پیشه وری را برای بازرسی به منزل خودش می برند. " بیرون در زندان دو پلیس اطلاعات منتظر بودند. آقایان به حساب من اشرافی به خرج داده درشکه صدا کردند. دوستم انزابی که دستگیری مرا دیده بود؛ به منزل خبر داده بود.( ۲٣ ) صحنه دیدار پیشه وری و پسر شش ساله اش تاثربرانگیز است " داریوش را سخت نگران و متوحش دیدم. گاهی به صورت من و گاهی هم همراهانم را می نگریست... بازرسی دو ساعت بیشتر طول کشید. همه جا را دیدند، هر سوراخی را مکرر در مکرر جستجو کردند، هر چه دستشان آمد چندین بار معاینه نموده با کمال بی قیدی روی زمین می انداختند. حتی از بازیچه های بچه هم فروگذار نکرده، جلوی چشم او ریختند، شکستند، خرد کردند و لگدمال نمودند. او هیچ حرف نمی زد. به دریای حیرت و تعجب فرو رفته بود. دیگر مانند همیشه پرگویی نمی کرد، به شکستن و ریختن اسباب های محبوبش اعترا ض نمی نمود. بازرس ها می گفتند به ما دستور داده اند هر چه کتاب غیر فارسی دارید با خود ببریم، من مقصودشان را فهمیدم . مامورین اداره اطلاعات رضاخان زبان خارجی نمی دانستند، بنا براین هر چه کتاب غیر فارسی داشتم همه را جمع کردند... بچه کمی جرات پیدا کرده خم شده با صدای بسیار آهسته علت غیبت مادرس را به من اطلاع داد. من خیال کردم که با دستور مادرش این طور با احتیاط حرف می زند، بعد فهمیدم که کسی به او در این خصوص سفارش نکرده خودش با هوش طبیعی دریافته بود که نباید پیش بیگانگانی که نگذاشته اند پدرش به خانه برگردد و بازیچه های محبوبش را این طور خراب کردند، بلند حرف بزند...هنگام خداحافظی چشمان بچه پر از اشک بود، ولی برای این که مرا بیشتر متاثر نکرده باشد از گریه خودداری نمود. و جمله معمولیش را که همیشه هنگام رفتن سفارش کرده می گفت " باباجان زود برگرد " به زبان نیاورد. احساس کرده بود که در زندگانیش دوره بسیار غمناک و حزن آوری شروع شده پدرش از دستش رفته است." ( ۲٣)
پییشه وری از کم اطلاعی ماموران امنیتی دوران رضاشاه سخن می گوید:" رسیدگی کتاب ها به من فهماند که در کجا هستم و با چه نوع اشخاصی سروکار دارم. خود فروزش ( بازپرس) هم بیکار ننشسته به زیرورو کردن کتاب ها پرداخت. از رفتارش دریافتم که زبان خارجی نمی داند، فقط می خواهد از عکس ها و تابلو ها چیزی درک کند. به کتاب های فرانسه و انگلیسی کاری نداشتند منظورشان فقط روسی بود." (۲۴-۲۵) و نتیجه می گیرد: " علت ده سال بلاتکلیفی ومن و یارانم غیر از جهالت و نادانی فروزش ها چیز دیگری نبود! " (۲۶)
پیشه وری در آغاز اصلا باور نمی کند که ممکن است مدت زندان او بیش از ده سال طول بکشد. " حسن پور آفر ( یکی از زندانیان) می گفت ، گور پدرشان بیشتر از هفت یا هشت نمی توانند ماها را اینجا نگهدارند. من از این پیش بینی بسیار بدم می آمد. می گفتم تو اصلا فال بد می زنی چطور ممکن است هشت ماه در این جا بمانم...پیش خود می گفتم اگر من یک سال در اینجا بمانم حتما خواهم مرد." (۲٨-۲۹)
یکی از شیوه های رژیم رضاشاه برای دستگیری و خرد کردن زندانیان، استفاده از خائنین بود." خائنین محققا از کارکنان اداره سیاسی و جاسوسین زندان خطرناک تر بودند...تیپ خیانتکار را به چند طبقه می توان تقسیم نمود. عده ای را با زور و زجر و مشقت و شلاق و حبس تاریک و تهدید، به خیانت وا می داشتند... اسفندیاری (بازپرس اداره سیاسی) می گفت، بیخود از دست کاوه (یکی از زندانیان) عصبانی هستید، او را سه روز و سه شب نگذاشتم بخوابد تا حاضر شد با شما مواجه بشود. بعد دیگر چاره نداشت و اگر برای ما کار نمی کرد از این جا رانده و از آن جا مانده بود... تیپ دوم بدون شکنجه و عذاب و زجر و حبس تاریک به کار افتاده برای جلب اطمینان پلیس آشنایان خود را به سیاه چال کشانیدند. تاج بخش ( یکی از زندانیان ) برای گیر انداختن آشنایان خود همراه پلیس مخفی از زندان بیرون می رفت." (٣۴-٣۵)
پیشه وری از شیوه های محاکمه ها ی رضاشاهی هم این گونه یاد می کند: " متهمین حق مدافعه و حرف زدن نداشتند، فقط می توانستندآخرین دفاع خود را کتبا به ریاست محکمه تقدیم کنند و این نوشته ها هرگز خوانده نشد. رئیس محکمه گفته بود امر فرمانده قوا ( یعنی رضاشاه) قانون شکن است." (٣۷)
پیشه وری می نویسد که یک بار در نتیجه گزارش بعضی از زندانیان ، مدعی العموم کل قشون ، سرهنگ خلعتبری با چند نفر از امرای لشکر برای رسیدگی به زندان آمدند." اتفاقا روز ورود آقایان من سخت مریض بودم. به در اطاق من رسیده آن را باز کردند. مدیر زندان با اشاره حالی کرد که بگو... گفتم مرا چهار سال است اینجا انداخته اند. می خواستم به کارم رسیدگی شده تکلیفم معلوم گردد. پرسید مگر محاکمه ات نکرده اند گفتم نه. گفت پس چطور نگاهت داشته اند. من قدری امیدواری پیدا کرده پیش خود گفتم خوب شد کاری صورت دادم، بگذار دیگران را هم بگویم گفتم آقا بنده تنها نیستم عده بلاتکلیفها خیلی زیاد است. گفت آخر پرسشی ؟ استنطاقی؟ گفتم چرا در اداره اطلاعات یکی دوبار بازپرسی کرده اند. با تغییر گفت دیگر چه می خواهی؟ چرا می گویی بلاتکلیف هستم. من در مقابل این منطق عجیب جوابی نداشتم . پیش خود گفتم باز رحمت به کفن دزد قدیم. باز خدا پدر آیرم را بیامرزد که می گوید قانون شامل حال شما نیست." (۵٣)

                                           میرزاده عشقی – ۱۲ تیر ۱۳۰۳ – تهران

مامورین شهربانی علاوه بر شکنجه و عذاب و تهدید یک حربه ساده خردکننده دیگر پیدا کرده از همان روز گرفتاری هر زندانی، در حقش به کار می بردند. " این بیان حقایق بود، راستش را بگو برو، تا حقایق را نگویی خلاص و رهایی نخواهی یافت، یا حبس موبد یا حقیقت، هر کدام را میل داری انتخاب کن... تو از فلانی علاقه ات بیشتر که نیست. در بیرون یک عده هوچی آمده، تو و امثالت را آلت قرار داده برای خود استفاده می کردند...بیا با میل خود هر چه داری روی دایره بریز و برو، ما فقط به حال تو و منسوبینت دلمان می سوزد." (۶۱) کارمندان اداره سیاسی بدین طریق با یک تیر چند نشان می زدند " اولا علیه بی گناهانیکه مدت طولانی در زندان بلاتکلیف نگه داشته بودند مدرک و بهانه به دست می آوردند. دوم از دروغ های تازه آن ها استفاده کرده عده دیگری را گیر انداخته، آن ها را برای خود دکان قرار می دادند و با گزارش عریض و طویل خود رتبه و درجه و مقام خود را بالاتر می بردند، سیم خود شخص معترف را رسوا کرده برای همیشه از زندگانی اجتماعی محروم می نمودند. (۶۲)
گرفتاری عده جدید و اعترفات ساختگی پرت و پلای خیانتکاران، به دست اداره سیاسی بهانه داد. "مطلب را با آب و تاب ساخته و پرداخته به عرض شاه رسانیده کسب تکلیف نمودند. شاه و عمال دولت به خوبی می دانستند خبری نیست. ... حتی اتهام جاسوسی و توطئه که رایج ترین بهانه های شهربانی بوده با هیچ سریشمی باین عده ممکن نبود چسبانده شود. ناچار از راه دیگر داخل شده مسئله اقدام بر علیه امنیت کشور را پیش کشیده، بر خلاف قانون اساسی، قانون سیاه خرداد ۱٣۱۰ را به دست داور به مجلس آوردند. " (۶٣)
این قانون ظاهرا بر علیه ترویج مرام اشتراکی و اقدام علیه امنیت کشور بود ، ولی طوری کشدار نوشته شده بود که هر تشکیلاتی را می شد به یاری آن تعقیب نموده و هر فردی را از سه تا ده سال محکوم کرد. ما با شنیدن و خواندن قانون هم متاثر و هم خوشوقت شدیم. متاثر شدیم برای اینکه آزادی اجتماعات که یکی از ارکان مهم ممالک دموکراسی و مشروطه است از بین می رفت . خوشوقت بودیم برای این که مطابق این قانون ما را می بایستی مرخص بکنند زیرا در آن تصریح شده بودکه عطف بماسبق نمی شود و باید از اوایل تیر ۱٣۱۰ بموقع عمل و اجرا در آید. من دی ماه ۱٣۰۹ گرفتار شده بودم. حتی مامورین اداره سیاسی هم معتقد بودند که پس از گذشتن قانون ما را مرخص خواهند کرد. ولی در عمل این کار را نکردند. ما را بلاتکلیف نگاه داشتند و در جواب پرسش ها می گفتند شما را با این قانون که نمی شود محاکمه نمود، زیرا شامل حال شماها نیست. شما همانطوریکه بر خلاف قانون گرفتار شده اید بر خلاف قانون هم باید مرخص شوید. هر وقت آمدید حقایق را گفتید و به اداره، صداقت و صمیمیت خود را ثابت کردید مرخص می شوید. ای اوایل کار بود. بعدا به طور رسمی ما را مایوس نموده می گفتند: کار شما با خداست، عرایض و تلگراف هم فایده ندارد. با وجود این ما را با همین قانون سیاه محاکمه کردند، ولی بعد از نه سال بلاتکلیفی. " (۶٣-۶۴)
اما بزرگ ترین ،رایج ترین و سخت ترین زجر و شکنجه ها البته حبس تاریک بود. " اطاق های مجرد توقیف گاه با سرمای سخت زمستان و حیوانات و حشرات موذی و هوای متعفن و خفه کننده، تابستان هم طاقت فرسا بود چه رسد به این که زندانی رختخواب و فرش و لباس هم نداشته باشد، غذای متعارفی هم گیرش نیاید. آن وقت یک روز و دو روز یا یک ماه دو ماه هم نباشد، سال ها طول بکشد! انسان بالاخره موجود اجتماعی است، چوب و سنگ و آجر نیست. می خواهد حرف بزند شوخی یا دردل بکند. اگر سواد دارد کتاب بخواند اگر عادی است چای بخوردو سیگار بکشد. ...عده ای از یاران و آشنایان زندانی من شش و هفت و هشت ماه در چنین حالت سختی بسر برده بودند. چند نفر به مرض های سخت قلبی و روماتیسم و غیره مبتلا شدند. خود من علاوه بر امراض گوناگون نصف بیشتر از بینایی خود را از دست دادم. حتی دو سه نفر به مرض سفلیس گرفتار شده بودند...اگر بنا باشد برای زندانیان دوره مختاری ، پهلوانی انتخاب کرد، من رای خود را به عزت اردبیلی فراری می دهم که سه سال و اندی با دست بند و پابند در یکی از تاریک ترین و مخوف ترین اطاق های مجرد قصر بسر برد و آخر هم معلوم نشد چه بلایی بسرش آوردند.... راستی چرا خان بابا اسعد (یکی از سران بختیاری ) و دکتر ارانی را فراموش کردیم. این ها نیز با کمال شهامت تا آخر عمر در مجرد و حبس تاریک بسر بردند."(۶۶)
یکی دیگر از شکنجه های متداول در زندان های رضاشاهی بیخوابی دادن به زندانی بود. " بی خواب نگه داشتن یا به قول خود پلیس ها خواب گرفتن چیز دیگر است. این شکنجه مخوف را در باره متهمی اجرا می کردندکه کارش فوری باشد و بخواهند هر چه زودتر جرم را به گردنش بگذارند. این از گرسنگی و تشنگی هم بعضی اوقات سخت تر است. یکی از دوستان من می گفت سه روز و سه شب نگذاشته بودند بخوابد. یکی از دوستان دیگرم شصت ساعت بیدار مانده بود، می گفت چهار مامور به نوبه پهلویم قرار گرفته هر وقت می خواستم چشم هایم را ببندم زیر چانه ام با مشت زده بیدار می کردند. سرم بزرگ شده بود. اعصابم می لرزید، قلبم سخت می طپید، مخصوصا شب سوم پاک دیوانه شده بودم، می خواستم جیغ بزنم، فریاد بکشم ، زمین و آسمان را به هم بزنم. حاضر بودم اجازه بدهند یک دقیقه بخوابم بعد اعدامم بکنند. توی آتش بیاندازنند. آقایان دور منقل نشسته تریاک می کشیدند، عرق می خوردند... بالاخره به التماس و زاری افتاده بودم ولی مامورین حرفشان یکی بود کاغذ و قلم را جلویم گذاشته می گفتند حقایق را بنویس و خود را خلاص کن. این ها مردمان بی روح و قلب و بی همه چیزی بودند." (۶۵-۶۷ (
جواد پیشه وری از دو نوع شکنجه وحشتناک دوره رضاشاه هم نام می برد: " دستبند قپانی شدیدتر و نتیجه اش زودتر است. کمتر کسی می تواند آن را تحمل کند.یکی دو نفر از زندانیان پنجاه و سه نفر بازوهایشان در رفته، دست هایشان ناقص شده بود. یکی می گفت من بدبختانه بازوانم کوتاه و گوشت آلود بود. سه چهار نفر با زور آن ها را در پشتم روی هم گذاشته دست بند را به کار بردند. سینه ام داشت می ترکید. درد شدید بود. چشم هایم برق می زد. تمام استخوان هایم خرد می شد. بازوانم می شکست. مامورین مرا تنها گذاشته در اطاق دیگر شرط بندی می کردند. یکی می گفت این پوست کلفت است به این زودی اعتراف نمی کند ممکن است پنج شش ساعت طاقت بیاورد. دیگری می گفت نه خیر ، جوان عاقل و با هوشی است، برای جه به خودش زحمت بدهد، گمان می کنم حاضر باشد، فقط رودربایستی گیر کرده." (۶۷) " شلاق هم خیلی معمول بود. متهم را روی نیمکتی خوابانده با طناب یا تسمه مخصوصی از سه جا محکم می بستند و سه پاسبان گردن کلفت با شلاق هایی که از حاشیه لاستیک رویی اتومبیل درست شده بود، به نوبه بنای زدن را می گذاشتند. یکی دیگر با قلم یا مداد روی کبودی های جای شلاق خط می کشید. این گویا از ضربت شلاق بیشتر آزار می داد." (۶٨)
پیشه وری در یک جمع بندی از انواع شکنجه ها ؛ می نویسد: "خلاصه یگانه وسیله و شیوه ای که برای اعتراف گرفتن به کار می رفت شکنجه و عذاب بود. شکنجه وعذابی که انسان در اثر آن گناهی که از آن بزرکتر نباشد به خود نسبت داده جان خود را خلاص می کرد. دادگستری هم با حفظ صورت ظاهر، همان پرونده شهربانی را مدرک قرار داده مردم بی گناه را به حبس های سنگین و اعدام محکوم می نمود." (۶٨)
پیشه وری در یاداشت های زندان خود که متاسفانه نیمه تمام مانده از سه اعتصاب غذای مهم زندان نام می برد: نخستین اعتصاب پس از جان باختن محمد باقر صادق پور صورت گرفت." این قهرمان بی سر و صدا را با هیجده نفر متهمین سیاسی دیگر از آستارا و اردبیل آورده بودند.... می گفت دو دختر و دو پسر دارد. محمد باقر همان سال اول گرفتاری ما، ۱٣۱۰، در توقیف گاه شماره یک مسلول شد. از دهنش خون می آمد. سرفه امانش نمی داد... دو روز بعد نماینده اداره سیاسی پیدا شد... صادق پور به او گفت: اگر دست خودتان است، خودتان اگرنه به اعلیحضرت هرچه زودتر گزارش داده مرخصم بکنید، زن و بچه ام گرسنه اند لباس ندارند سرپرست ندارند، بگذارید وقت جان دادن لااقل نزد عیال و اطفالم باشم. صدای پلیس که بی قید، خشک، شدید و وحشت آور بود گفت: بمیر! شما همه باید بمیرید! چه غلط های بزرگ! اعلیحضرت کارش تمام شده، باید مزخرفات شماها را بخواند. دو ساعت دیگر محمد باقر نبود." ساعتی بعد سی و شش نفر متهم سیاسی مانند یک تن واحد اعلان ترک غذا کردند. این نخستین ترک غذای عمومی سیاسی بود.(۷۵) دومین ترک غذا سه سال دیگر اتفاق افتاد." برای چراغ پریموس بود. اگرچه مطلب ساده به نظر می آید ولی برای ما اهمیت حیاتی داشت. غذا های زندان سرد و غیر قابل خوردن بود. می بایستی گرم بشود.، آب خراب و فاسدرا می بایستی بجوشانیم. یکی دلش درد می کرد می بایستی اقلا آب گرمی برایش درست کنیم.... ولی اداره زندان گوشش به این حرف ها بدهکار نبود. " پیشه وری شیوه خرد کردن این اعتصاب را با شرحی که در باره خودش می دهد؛ توصیف می کند." فرمان پزشک اجرا شد. هشت نفر پاسبان روی من ریخته دست هایم را محکم گرفته مرا مانند گوسفند قربانی روی تختخواب انداختند. ماشین را روی دندان هایم گذاشته فشار دادند. نمی دانم پزشکیار ناشی بود یا عمدا می خواستند آزارم دهند، بالاخره ماشین را طوری به کار بردند که یکی از دندان هایم شکست و چند جای دهنم زخم شد. چون لوله را خشک به گلویم فرو برده بودند کم مانده بود نفسم قطع شود. یک لیوان درست از دهنم خون آمد بیهوش روی تخت افتادم در صورتیکه تصمیم داشتم ترک غذا را ادامه بدهم. ( ٨٣) سومین اعتصاب پس از توهین به زندانی سیاسی ، اسدالله شریفی، صورت گرفت. " زندان هر روز فشار خود را زیادتر می نمود. کریدور ها سخت محدود شده بود. اجازه نمی دادند مریضخانه برویم. غذاها روز به روز بدتر، کمتر و ظروف کثیف تر می شد. حتی در راه حمام نمی توانستیم از حال کریدر های دیگر خبر بگیریم. برای یک کلمه حرف با پاسبان ها ما را ماه ها به سلول مجرد می فرستادند. خود مرا برای یک بهانه بسیار ساده ۲۴ روز مجرد کردند." (٨۴) این اعتصاب با موفقیت پایان یافت و پس از نه سال سر انجام پرونده های زندانیان سیاسی به جریان افتاد.
پیشه وری از فساد گسترده و طبقاتی بودن زندان های رضاشاهی هم پرده برمی دارد: " حتی در سخت ترین دوره های زندان پهلوی تمام پولداران مخصوصا مختلسین نسبت به سایر زندانیان مخصوصا نسبت به متهمین سیاسی آزادتر و راحتر بودند. غیر از این هم انتظار نمی رفت. زیرا اولا در دوره نامبرده استفاده نامشروع عیب و نقصی نبود و خود صاحب مملکت در این کار به اصطلاح ورزشکاران رکورد را زده، گوی سبقت را ربوده بود. ثانیا غارتگران خزانه دولت بواسطه انعام و رشوه دادن، کارکنان شهربانی و بخصوص عمال زندان را کاملا سوار شده هر طور بود وسایل خوشی و آسایش خود را فراهم می آوردند. مثلا هر روز و هر ساعت که می خواستند می توانستند با کسان و دوستان خود ملاقات نمایند. پس از محکومیت ماهی چندین بار به خانه خودشان رفته و پس از انجام کارهای شخصی حتی تکمیل بندو بست های اداری مست ولایعقل به زندان مراجعت نموده لباس های فاخری را که در بیرون شاید حیفشان می آمد بکار ببرند می پو شیدند.خوراکی هایی که هرگز نخورده بلکه اسم آن را فقط در زندان شنیده بودند سفارش می دادند. بدین واسطه به هم دیگر اعیانیت و برتری می فروختند. هنگامی که زندانیان دیگر هفتاد نفر در یک اطاق محقر روی زیلو های پوسیده و مندرس بسر برده شب های زمستان ده نفرشان زیر یک پتوی پاره و کثیف به هم می پیچیدند، آقایان مختلسین که مامورین زندان رهین منت انعامشان بوده محبوسین محترم و آبرومند نامیده می شدند." (۱۴۰)
نویسنده ضمن آن که وجود قانون را برای کشور ضروری می داند هر قانونی را هم درست نمی داند: " نگارنده آنارشیست نیستم و گفته آناشیست ها را که می گویند آنارشی مادر قانون است یک اوتوپی مالیخولیای واهی می دانم، ولی مرید سقراط هم نیستم . به عقیده من اطاعت از قانون غیر عادلانه و غلط یک کار بسیار خطرناک و زشتی است." (۱۴۶)

یکی از زندانیانی که پیشه وری جان باختن دردناک او را در زندان رضاشاه توصیف می کند؛ شاعر ملی و مردمی ایران فرخی یزدی است. " در توقیف گاه از پنجره خود را به تمام زندانیان معرفی نمود: من فرخی دهن دوخته، نماینده مجلس شورای ملی، مدیر روزنامه طوفان هستم. ( ٣) محمد فرخی از یک خانواده دهقانی برخاسته بود. در سال ۱۲۶۷ که به دنیا آمد فئودالیسم ایران در اوج اقتدار بود. دستخط مشروطه در سال ۱۲٨۵ به امضا رسید اما مخالفان این انقلاب به کمک امپریالیسم انگلستان و روسیه تزاری آن را به انقلابی ناتمام تبدیل کردند. اما مبارزه ادامه یافت. در این مبارزه بود که لبان فرخی را به فرمان ضیغم الدوله قشقایی با نخ و سوزن دوختند؛ زیرا او بود که با شهامت سروده بود:

قسم به عزت و قدر و مقام آزادی                                     که روح بخش جهانست نام آزادی
هزار بار بود به ز صبح استبداد                            برای دسته پا بسته، شام آزادی
به پیش اهل جهان محترم بود آن کس                   که داشت از دل و جان احترام آزادی

پس از انقلاب اکتبر و نابودی رژیم ستمگر روسیه تزاری ، امپریالیسم انگلستان فرصت را غنیمت شمرد تا با تحمیل قرارداد ۱۹۱۹ ایران را به مستعمره کامل خود تبدیل کند. اما مخالفت جدی مردم ایران با این قرارداد برای امپریالیسم انگلستان هشدار بزرگی بود. فرخی که زبان گویای ملت بود؛ اعتراض مردم را این گونه بازتاب داد:

            داد قراری که بیقراری ملت                                        زآن به فلک می رسد زولوله و داد

در نتیجه انگلستان و عوامل داخلی آن زمینه کودتای ۱۲۹۹ و به قدرت رسیدن رضا خان را فراهم آوردند. در مخالفت با کودتا فرخی از سال ۱٣۰۰ روزنامه طوفان را منتشر کرد.

ای داد که راه نفسی پیدا نیست                                           راه نفسی بهر کسی پیدا نیست
شهریست پر از ناله و فریاد و فغان                                           فریاد که فریادرسی پیدا نیست

در سال ۱۹۲٨ دولت شوروی از همه کشور های جهان خواست تا نمایندگانی را به آن کشور بفرستند تا نتیجه ده سال تلاش و کوشش مردم آن کشور را از نزدیک ببینند. فرخی نیز در شمار این دعوت شدگان بود. بزودی " یاداشت های سفر شوروی" در روزنامه طوفان منتشر شد. روزنامه توقیف شد. فرخی از ایران گریخت. ابتا به مسکو و سپس به آلمان رفت. او بزودی دست به انتشار مقاله هایی علیه رژیم دیکتاتوری رضاشاه در مجله " پیکار " زد. این مقالات خشم رضاشاه را برمی انگیخت. سرانجام دشواری های معیشت و وعده های دروغین تیمورتاش او را به ایران کشاند. اما چون دعوت به همکاری با رژیم استبدادی را نپذیرفت پلیس او را زیر نظر گرفت. پرونده ای برای او ساختند و برای سیصد تومان که مقروض بود به زندان انداختند. هنگام بازپرسی در اطراف مظالم رضاشاه سخنانی گفت که بر اساس آن پرونده دیگری تحت عنوان " اسائه ادب به بندگان اعلیحضرت همایون شاهنشاهی " برایش فراهم آوردند و به سه سال زندان محکومش کردند.
در زندان بود که فرخی شخصیت واقعی خود را نشان داد. این رادمرد دوران زندان خود را با سربلندی و افتخار گذراند. زندان او دو سال و چند ماه طول کشید و با قتل وی در ۲۴ مهر ۱٣۱٨ پایان یافت. " در زندان موقت فرخی را به حبس مجرد فرستادند، لباس و روپوش را از او گرفتند. غذای کافی به او نمی دادند. می خواستند کاری کنند که بیمار شود و او را به بهداری ببرند و کارش را بسازند....نگهبان دستور و تذکر می داد که این زندانی غذای خارج و ملاقات ندارد. نباید با کسی حرف بزند...پنجره اطاق او را که به حیاط باز میشد گل سفید زده بودند که با کسی صحبت نکند، اما صدای او را نمی توانستند خاموش سازند. چند بار    غذای او را مسموم کردند اما چون چون زندانیان پیش از آن به فرخی خبر داده بودند از خوردن امتناع کرد. مشهور است که یک بار دکتر ارانی او را از مرگ رهانید. یعنی از سوراخ مستراح مجرد به او اطلاع داده که غذایش مسموم است...عصر روز ۲٣ مهر ماه ۱٣۱٨ دو تن پزشکیار بیمارستان موقت را به بهانه ای بیرون می فرستند، سپس پزشک احمدی و نیرومند و یک پاسبان وارد اطاق حمام می شوند در آنجا می خواهند به ران فرخی آمپول بزنند. او مخالفت می کند. او را به زور به روی تخت می خوابانند و پزشک احمدی سوزن را در رگ او داخل کرده مقداری هوا تزریق می کند. نخست حالت خفقان به فرخی دست می دهد و سپس با طرزی دردناک و فجیع جان می سپارد. (محاکمه محاکمه گران ، محمد گلبن – یوسف شریفی، ۱۵۷ – ۱٨۲)

                                  محمد فرخی‌یزدی – ۲۵ مهر ۱۳۱۸ – زندان قصر، تهران

پیشه وری در پایان می نویسد: " شما می خواستید سرگذشت بشنوید، نقل و داستان یک زندانی یازده ساله را گوش کنید و بدین واسطه حس کنجکاوی خود را غذایی داده باشید. مانعی ندارد ولی اگر قدری دقیق می شدید در همین محیط خارج از زندان نیز این احتیاج تامین می شد. مگر سرتا سر ایران غیر از زندان چیز دیگر بود؟ در کدام یک از امور اجتماعی آزادی داشتید؟ "(۱۴۹)
   
اما داستان یا گزارش پنجاه و سه نفر بزرگ علوی، از روز بیست و یکم اردیبهشت ۱٣۱۶ آغاز می شود. " یکی از معلمین دیرتر از دیگران وارد اتاق شد.همینکه صندلی را پشت میز گذاشت که بنشیند و استکان چایی را به لب دهانش ببرد ، با رنگ پریده گفت: " دکتر ارانی را گرفته اند. "( ص ۶) " دل من هوری ریخت پایین، یکی از معلمین که از خویشان نزدیک بود، چشم هایش را به چشمان من دوخت. من متوجه شدم که رنگم پریده است."( ص ۶) تا اینجای داستان آشکار می شود که نویسنده خود آموزگار است و احتمالا با دکتر تقی ارانی ارتباط دارد. بزرگ علوی با همین جملات کوتاه فضای حاکم بر کشور و نقش ویژه دکتر ارانی را توصیف می کند. اما دکتر ارانی کیست؟ " رئیس اداره تعلیمات وزارت صناعت. " (ص ۱٣) پرفسور آبراهامیان شخصیت دکتر ارانی را روشن تر توضیح می دهد: " شخصیت اصلی پنجاه و سه نفر استاد ٣۶ ساله فیزیک ، تقی ارانی بود. وی که فرزند یکی از کارمندان رده پایین وزارت مالیه بود، در تبریز به دنیا آمد، ولی در تهران بزرگ شد. ارانی با رتبه اول از دارالفنون و مدرسه عالی طب فارغ التحصیل شد و در سال ۱٣۰۲، با استفاده از بورس تحصیلی به آلمان رفت. او هنگام تحصیل در رشته دکترای شیمی در دانشگاه برلین، در همان دانشگاه زبان عربی تدریس می کرد... پس از بازگشت به ایران و هنگام تدریس در دانشگاه تهران، گروه های مباحثه دانشجویی تشکیل داد و با همکاران قدیمی خود که از اروپا باز گشته بودند، مجله تئوریک دنیا را منتشر کرد. " ( ایران میان...ص ۱۹۴-۱۹۵)
نویسنده تا ظهر که برای بازداشت او می آیند، با خود درگیر است: " می گویند که من چه کرده ام؟ فرضا هم که دکتر ارانی را به جرم این که کمونیست بوده است؛ گرفته اند. بالاخره کمونیست بودن که جرم نیست. باید گفته شود که تو کاری کرده ای. من هرچه فکر کردم نفهمیدم که چه کاری کرده ام. هیچوقت کسی را به اسم اینکه تو در فکر دزدی بوده ای در هیچ جای دنیا نگرفته اند. هر کسی را که دستگیر کرده اند، گفته اند که تو دزدی کرده ای. قصد دزدی که گناهی نیست. اگر قرار شود که قصد ارتکاب به عملی گناه باشد، معلوم نیست در تمام دنیا چند نفر بی گناه پیدا می شود. ( ص٨) اما علیرغم این استدلال های منطقی، توفان حادثه فرود می آید: " با من کاری داشتید؟ بله آقایی می خواهد با شما صحبت کند. ( ص ۱۰) نویسنده هنوز نمی داند که چرا دوره رضا شاه را " دوره سیاه" می خوانند؟ در حالی که او راهی زندان می شود، رئیس دبیرستانی که نویسنده او را این گونه توصیف می کند؛ در مسئولیت خود باقی می ماند : "آقای رئیس روزی با من صحبت کردند... وقتی ایشان شرحی در تمجید و تحسین هیتلر بیان فرمودند، بنده عرض کردم باید منتظر بود و دید آیا هیتلر دنیا را به جنگ می کشاند یا خیر؟...او با ذوق و شوق برای من حکایت می کرد که چگونه در آلمان فرودگاه های زیر زمینی ساخته اند و خود او دیده است که چند صد هواپیما روی فرودگاهی نشستند ولی زمین دهن باز کرد وآن ها را بلعید." ( ص ۹) پس از بازداشت، نویسنده را در عقب اتوموبیل شیکی قرار می دهند دو مامور در دو طرف او و مامور دیگری در کنار راننده می نشیند و اتوموبیل به سوی اداره سیاسی حرکت می کند. " مامور دست چپی جوانکی خوش قیافه بود، هنوز تریاکی نشده بود، ولی معلوم بود که عرق دارد از ریخت می اندازدش. کسی که پیش شوفر نشسته بود، از آن دسته ای بود، که حاضرند برای صد تومان آدم را خفه کنند." (ص ۱٣) در راه راننده اتوموبیل شکایت می کند که " کار این اداره همیشه همین است." (ص۱٣) یعنی کار این این اداره همیشه دستگیر کردن مردم است آن هم در نیمه های شب تا هر چه ممکن است همه چیز هراس آورتر باشد. نویسنده که هنوز " پیچ و مهره " دوره سیاه را نمی شناسد از پاسبانی که در راهروی اداره تامینات می بیند؛ این گونه سخن می گوید: " من قبلا هر وقت یکی از آن ها را می دیدم که نیمه شب در خیابان ها چرت می زند، به حالشان تاسف می خوردم...با کمال میل و رغبت پنج قران یا یک تومان می دادم برای آن که آن ها را واقعا موجودات بدبختی می دانستم." (ص ۱۴) نویسنده حتی نظر دوست فرانسویش را که گفته بود: " پست ترین عناصر ، امروز پلیس آلمان را تشکیل داده اند و این مطلب به طور کلی در همه دنیا صدق می کند. " (ص۱۴) با صراحت رد می کند. اما چهار سال پس از پایان زندان می نویسد: "در تمام چهار سال و نیم زندان حتی یک پاسبان هم ندیدم که واقعا وظیفه خود انجام دهد. وقتی می گویم وظیفه خود ، مقصودم وظیفه وجدانی نیست. اصلا چنین توقعی ندارم. مقصودم وظیفه ایست که دیکتاتوری به او رجوع کرده بود. یک نفر پاسبان نبود که نتوان او را با پنج شاهی تا یک تومان و دو تومان خرید...برای ما زندانیان این دستگاه فاسد مفید بود. اگر پاسبانان وظیفه خود را انجام می دادند، می بایستی اقلا صدی پنجاه پنجاه و سه نفر مرده باشند." (ص۱۴) نویسنده فساد حاکم بر زندان های زضا شاهی را با این واژگان هولناک توصیف می کند: " همان موقعیکه از پله های عمارت تامینات سابق بالا می رفتم، می دیدم که آژان ها سراپای مرا ورانداز می کردند؛ گویی گاوپرواری را به بازار آورده اند و مشتریان کاردان حساب می کنند که چقدر می شود او را دوشید." (ص ۱۴)
بازجوی بزرگ علوی دستور می دهد که ماموران ، او را به خانه اش ببرند تا خانه مورد تفتیش قرار بگیرد. گفتگوی ماموران و نویسنده فوق العاده مهم است.
" این کتاب ها به چه زبانی است؟ "
" فارسی، فرانسه، انگلیسی، آلمانی."
" دیگر چه زبانی؟ "
" شاید به زبان عربی هم باشد."
" دیگر چه زبانی؟ "
مقصودشان این بود که به زبان روسی هم هست یا خیر. اگر به زبان روسی کتابی وجود داشت، فوری جرم من دو برابر می شد." (ص۱۵) علوی می گوید که از فرصتی استفاده کرده و یک رساله خطی (ترجمه مانیفست) و چند بیانیه مربوط به اول ماه مه را پنهان کرده است.( ۱۶) غافل از این که از خانه عده زیادی از پنجاه و سه نفر، بینوایان ویکتور هوگو، اساس انواع داروین و کتب طبی که جلد سرخ داشت و حتی تاریخ روسیه تزاری را به عنوان کتب مضره، به اداره سیاسی آورده بودند. (ص۱۶) نویسنده را پس از بازجویی و تفتیش اولیه به زندان می برند. "زندان اتاقی بود به عرض ۱.۵ متر و طول در حدود ٣.۵ متر. زیلویی آلوده به شپش سطح سمنتی آن را مفروش کرده بود." (ص۲۰) " گاهی پیش می آمد که زندانیان یک ماه تمام از این اتاق بیرون نمی آمدند." (ص۲۰) علوی ضمن یادآوری از زندانیان قدیمی زندان از کسانی سخن می گوید " ده سال تمام ، روزی با دو نان و یک بادیه آب زیپو و یک کاسه آش و دو پیاله چای و چهار حبه قند زندگانی کرده اند."( ص۱۵) او از تاجری می گوید که جرمش این است که کاغذ بی امضا به شاه نوشته است و " او داد و فریاد می کرد که چرا به او چراغ نمی دهند. یکی دیگر به خودش و به خدا فحش های رکیک می داد و به آژان می گفت جناب یاور و جناب یاور را به همخوابگی با مادر و زن و خواهرش دعوت می کرد و هیچ تقاضایی در مقابل این فداکاری نداشت جز این که می گفت مرا مرخص کنید." (ص۲۲) تصویری که بزرگ علوی از نخستین شب زندان می دهد، کم نظیر است." عوالمی که در آن شب اول زندان به سر من آمده ، را نمی توانم مرور کنم. اما فحش هایی که آن زندانی به خود می داد و تملقاتی که می گفت، داد و فریاد آن زندانی تاجر، آژانی که دو تومان مرا گرفت و سیگاری در عوض به من نداد، روده ای که در آبگوشت شنا می کرد، غذای ماسیده ای که نظافتچی برای من آورد و نخوردم، درسی که آژان به من داد که هر وقت رئیس زندان می آید، باید بلند شد و سر پا ایستاد و احترام گذاشت، ترس از این که چند نفر بی تقصیر در اثر گرفتاری من به زندان کشانده خواهند شد و آبروی آدم بدون اینکه گناهی مرتکب شده باشد، پیش رفیق هایش ریخته خواهد شد، مخصوصا این اضطراب درونی که فردا چه اتفاقی خواهد افتاد، پشیمانی از این که چرا کار بزرگتری نکردم که اقلا اگر گرفتار می شوم، ارزش داشته باشد، این ها فراموش نشدنی هستند. من هنوز هم هر وقت آژان می بینم، هر وقت غذای ماسیده ای را تصور می کنم، هر وقت از هوای نمدار بارانی می لرزم، فوری منظره زندان، منظره شب اول زندان که نمونه ای از قیافه مرگ است، در جلوی چشمان خود می بینم." (ص۲٣)
رژیم رضا شاهی که بخشی از روشنفکران برجسته مردمی را بدون هیچ دلیلی دستگیر کرده بود؛ مجبور بود در زندان برای دستگیر ی آن ها دلیل بتراشد؛ این است که از موحش ترین ابزار شکنجه برای اعتراف به ناکرده ها ، استفاده می کرد." ا. ی. کهنه ای به دور مچ من بست و دو مچ مرا در حالی که دست چپ از بالای کتف چپ و دست راست از پهلوی راست روی کمر قرار داشت، در دو حلقه فولادین دستبند ساخت آلمان یا سوئد قرار داد و زنجیر ارتباط ما بین این دو حلقه را بوسیله آلتی که من از چگونگی آن بی اطلاع هستم ، به هم نزدیک کرد، به طوری که دو مچ دست به هم رسیده بودند و در نتیجه تمام قفسه سینه پیش آمده بود. من ابتدا دردی احساس نکردم ولی چند دقیقه ای نگذشته، خواب رفتگی را در کتف ها و بازوها و دست ها و انگشتان خود احساس کردم. درد شدیدی تمام تنه مرا گرفته بود، نمی توانستم آرام بنشینم، روی صندلی می نشستم، به زمین می افتادم، روی زمین می غلطیدم، خود را به صندلی و میز می زدم، فریاد می کردم و ناسزا می گفتم...بالاخره ف.ی . آهسته به یکی از مامورین گفت: برو دیگر نمی تواند...هنگامی که من با دو دست لبه میز را گرفتم، چندشم شد، زیرا هیچ احساس نکرده بودم، گوئی که عضلات به کلی مرده و از کار افتاده بودند. تا یک هفته بعد وقتی که به کناره بند اول انگشت خود ، یعنی آن جایی که پوست کف دست شروع می شود، هیچ گونه احساسی به من دست نمی داد... دکتر بهرامی به من می گفت که او را یک شب سه مرتبه دست بند زدند.(ص ۲٨)
بزرگ علوی شکنجه های وحشتناک جسمی در مورد زندانیان سیاسی دیگر را این گونه بر می شمارد " در روزهای اول استنطاق، یک شب او را ساعت ۶ بعد از ظهر به اداره سیاسی بردند و تا صبح روز بعد او را شکنجه و عذاب دادند. (ص۲۵) بعدا فهمیدم که سه روز و سه شب گرسنگی کشیده و شکنجه تحمل کرده است.(ص۲۶) حتی آنهایی که در نتیجه آویختن وزنه به بیضه هایشان ناقص الخلقه شده بودند. (ص٣۰) ؛ از پنجاه و سه نفر یک نفر تاب زجر و مصیبت را نیاورد و هنگامی که در عراق در تبعید به سر میبرد، خود را به دار آویخت و کشت. (ص٣۰) و از دسته افسران جوان که به جرم اقدام علیه امنیت کشور و به اسم فاشیست گرفتار شده بودند، پنج شش نفر در چند ماه اول دستگیری در زندان مردند. (ص٣۰) و سپس تصریح می کند که این نوع شکنجه ها ، به طور کلی زندانیان را نیرومندتر می کرد، اما چیزی که ممکن بود انسان را از پا در آورد، شکنجه های روحی بود. این است که علوی می نویسد: موقعی که من داشتم از اتاق خارج می شدم ج.ر. گفت: نمی گویی؟
- من چیزی ندارم بگویم.
ج- ر رو کرد به ماموری که همراه من بود و گفت: با همین اتوموبیل بروید و زنش را هم بیاورید. (ص٣۱و٣۷)
اما در این توفان وحشت و اضطراب روح مقاومت و پایداری همچنان زنده است: " دکتر ش. در حیاط راه می رفت . شخصا او را نمی شناختم ، ولی می دانستم جزو کسانی که از رشت گرفته اند، دکتر ش. نامی هم هست. او را صدا زدم . اولین جمله او به من قوت قلب داد: مادرید باید مقبره فاشیسم بشود. جمهوری خواهان مردانه می جنگند. پدر این ها را در می آوریم. اگر جمهوری خواهان موفق بشوند، پایه استبداد در همه دنیا واژگون می شود. (ص٣۴)
زندان رضا شاهی طبقاتی است؛ بازتابی از وجود طبقات در جامعه." اختلاف ما بین طبقات در هیچ جا مانند زندان برجسته و بارز نیست." (ص٣۶) علوی می نویسد: " در زندان موقت که در دل عمارت شهربانی پنهان است، بهترین اتاق ها در فلکه است. این اتاق ها از یک طرف دارای پنجره وسیع و از طرف دیگر دارای درهایی بود که رو به حیاط دایره ای شکل زندان باز می شد و کثیف ترین جاها کریدور پنج بود. اگر دو دزد وارد زندان می شدند و یکی لخت و عور بود و فقط ده بیست تومان دزدی کرده بود و دیگری لباس آراسته بر تن داشت و چند صد هزار تومان اختلاس کرده بود، آن دزد لخت و عور به کریدور پنج می رفت که در آن چند صد نفر مانند ماهی های ساردنی پشت به پشت و پهلو به پهلوی یکدیگر نشسته و یا خوابیده بودند و آن مختلس را به اتاق وسیعی در فلکه می بردند و طو لی نمی کشید که برای او تختخواب، رختخواب، میز و صندلی و به طور قاچاق عرق و تریاک و همه چیز می آوردند." ( ص٣۶)
بزر گ علوی در ادامه می نویسد که سرانجام در دوم دی ماه ۱٣۱۶ قرار توقیف ۵٣ نفر صادر شد و روز شنبه چهارم دی ماه به آن ها ابلاغ شد. (٨۲) چند روز بعد ۵٣ نفر را به زندان قصر انتقال دادند... "زندان قصر جای مخوفی است. دیوار های عظیم و متعد دی که کریدور ها ی زندان را احاطه کرده، در تازه وارد این احساس را به وجود می آورد که دیگر آزاد نخواهد شد. "(٨٣) "جای مرموزی است این زندان قصر، ولی در عین حال پیچ و مهره آن ساده و انعکاس کاملی از زندگانی ملت ایران است. حکومت فعال مایشائی که در خارج حکمفرما بود در زندان نیز فرمانفرمایی می کرد. "(٨٣)
نخستین تصاویری که نویسنده از زندان قصر می دهد؛ هولناک است و نشان می دهد که انسان و زندگی تا چه اندازه در چشم این رژیم بی ارزش بوده است: "از نظافتچی می پرسم: چند سال است اینجا هستی؟
- ده سال.
- از کریم لر می پرسم: چند سال است اینجا هستی؟
- پانزده سال.
- چقدر دیگر باید بمانی؟
- حبس ابد هستم.
- از کرد دیگری می پرسم: چند سال است اینجا هستی؟
- دوازده سال.
- چقدر دیگر باید بمانی؟
- معلوم نیست. خدا می داند. ده سال محکوم بوده ام، دو سال زیادی می کشم و بالاخره هم معلوم نیست که کی مرخص خواهم شد.
چطور ممکن است ده سال و پانزده سال و حتی ۱۹ سال در این دخمه زندگی کرد. یکی تازه عروسی کرده و گرفتار شده بود. در تمام این مدت نتوانست طفل صغیر خود را ببیند. بالاخره پسر نوزده ساله اش دزدی کرد و خود را عمدا گرفتار ساخت که پدرش را در زندان ببیند. "(ص ٨۲ و ٨٣)
میزان ناآگاهی و حماقت در میان روسا و ماموران ادره سیاسی، حیرت آور است. " اداره سیاسی، داروین و فروید را نیز کمونیست تشخیص داده بود و برای ک. ن. اسامی بیگانه مانند داروین و فروید و استفان تسوایک و مارکس و انگلس وبوخارین همه در یک ردیف بودند و اطلاعات ک. ن. از این بزرگان دنیا به اندازه اطلاعات این بزرگان دنیا در زمان حیاتشان از ک. ن. بود." (۹۱) "شعبان زمانی کارگر بی سوادی که با نطق ساده خود محکمه پنجاه و سه نفر را به لرزه در آورد، چندین مرتبه نان خود را فروخته و کتاب سال اول تهیه کرده بود که سواد یاد بگیرد. چندین مرتبه ماموران زندان کتاب او را ازش گرفتند. بالاخره پیش رئیس زندان رفت و از او پرسید: چه مانعی دارد که من در زندان سواد یاد بگیرم؟ به کجای دنیا بر می خورد؟ رئیس زندان در جوابش گفت: تو سواد نداری و زبانت به این درازی است. می خواهی سواد یادبگیری که لیدر شوی؟ برو لازم نیست سواد یاد بگیری." (٨۴)
ترقی وتنزل قیمت مایحتاج زندگانی زندانیان زندان قصر، انعکاس کاملی از بازار تهران بود. تریاک یکی از مواد حیاتی زندانیان قصر بود و به همین دلیل که اجناس بازار تهران ترقی و تنزل می کرد و مردم به علت آن پی نمی بردند، در زندان نیز قیمت تریاک بالا و پایین می رفت. اغلب زندانیان چند ساله، نان ها ی روزانه خود را می فروختند و با وجوهی که از این راه عایدشان میشد تریاک یا سوخته تریاک و یا آب تریاک که مریض خانه زندان می فروخت، می خریدند. "یک روز قیمت تریاک چند برابر می شد. در واقع صاحب منصب کشیک عوض شده بود. از این جهت می بایستی چند روزی از تجارت قاچاق تریاک که توسط آژان ها وارد زندان می شد، جلوگیری کند تا آن که خود، قاچاق تریاک را به دست گیرد. حالا صاحب منصب دو رویه را می توانست اتخاذ کند. یا ورود تریاک را به یک نفر آژان تخصیص می داد - در بازار تهران به آن می گویند انحصار دولتی- و منافع را با آژان تقسیم می کرد، یا این که هیچیک از آژان ها را تفتیش نمی کرد و در نتیجه از هر یک از آن ها سهمی می گرفت. - در بازار تهران به آن تجارت آزاد می گویند." ( ص٨۴ و ٨۵ )
در برابر فشار وحشتناک زندان و زندانبان، تنها وسیله اعتراض زندانیان، اعتصاب است. اصولا اعتصاب تنها وسیله اعتراض فرودستان در جامعه است. این است که اعتصاب را حق زندانی و فرودستان می دانند. اعتصاب غذای ۲۷ شهریور ۱٣۱۷، اعتراض بر حق پنجاه وسه نفر بود. " اعتصاب گرسنگی دسته پنجاه و سه نفر و سایر زندانیان سیاسی که روز یکشنبه ۲۷ شهریور ۱٣۱۷ در زندان قصر آغاز شد، بزرگترین مبارزه علنی پنجاه و سه نفر و سایر زندانیان بود که با حکومت دوره سیاه به عمل آمد.(۹٨) اما دلیل اعتصاب چه بود؟ کتاب و وسیله گرم کردن غذا. " یکی از موضوعات مهم برای ما کتاب بود. هنگامی که ما را از زندان موقت به زندان قصر انتقال دادند، مقدار زیادی از کتبی را که همراه داشتیم، از ما گرفتند و به وعده خود که کتاب های جدیدی در اختیار ما خواهند گذاشت، عمل نکردند.از این گذشته هر چند هفته یکبار آژان ها اتاق ها ی ما را تفتیش می کردند و هر بار چند تا از کتاب ها ی ما را می بردند." (۹۹) بزرگ علوی وقتی از کتاب و نقش آن در زندان سخن می گوید؛ از تعبیر جالبی استفاده می کند: " محاکمه ۵٣ نفر را باید محاکمه کتاب نامید زیرا دلیل جرم اغلب ۵٣ نفر این بود که کتاب خوانده یا کتاب ترجمه کرده یا کتابی را از کسی گرفته اند. (۱٣۰) موضوع حیاتی تر از کتاب برای دسته ۵٣ نفر و مخصوصا سایر زندانیان سیاسی وسیله گرم کردن غذا بود. "طبق یک تصمیم بین المللی در تمام زندان ها ی دنیا باید آب گرم و وسیله پخت و پز و گرم کردن غذا در اختیار زندانیان باشد. محبوسین زندان قصر اغلب چراغ پریموس داشتند و با آن غذاهای خود را گرم کرده و یا این که با تخم مرغ و خرما غذای مختصری برای خود حاضر می کردند... با این حال در زندان قصر که خانه انتقام بود، روسای زندان هر وقت می خواستند به زندانیان سیاسی و غیر سیاسی فشاری وارد آورند، فوری موضوع چراغ پریموس را که بنا بر ادعای آن ها طبق فرمان اعلیحضرت همایونی قدغن است و نباید در زندان وجود داشته باشد، پیش می کشیدند و زندانیان را تهدید می کردند." (۱۰۰) کسی که باید این پروژه یعنی گرفتن پریموس از زندانیان را به اجرا در آورد، رئیس زندان بود " که امروز (پس از شهریور ۲۰) به اتهام قتل چهار نفر در زندان است." (۱۰۰) بزرگ علوی در جملاتی هولناک از راز قتل صدها نفر در زندان ها ی رضا شاهی پرده برمی دارد: " باید نگاهی به آمار زندان کرد و فهمید به چه دلیل در سال ها ی ۱٣۱۷، ۱٣۱٨ و ۱٣۱۹ یعنی در همان اوانی که چراغ پریموس را از زندانیان گرفتند، بیماری در زندان شیوع یافت. در زمستان سال ها ی ۱٣۱٨ و ۱٣۱۹ صد ها نفر از مرض اسهال و تیفوس در زندان فوت کردند." (۱۰۰)

                                              تقی ارانی – ۱۴ بهمن ۱۳۱۸ – تهران

سر انجام ظهر روز یکشنبه ۲۷ شهریور ۱٣۱۷، اعتصاب غذای زندانیان سیاسی زندان قصر آغاز شد." ظهر آن روز هر کس، هر چه خوراکی در اتاق خود داشت، بیرون گذاشت. روز یکشنبه قریب شصت نفر اعتصاب کرده بودند و روز بعد عده اعتصاب کنند گان به صد تفر بالغ گردید." (۱۰۴) فرخی یزدی، شاعر انقلابی نامدار، که خود هم در این زندان بسر می برد، رباعی زیر را در ستایش شرکت کنند گان در اعتصاب سرود:

صد مرد، چو شیر عهد و پیمان کردند                               اعلان گرسنگی به زندان کردند.
شیران گرسنه از پی حفظ مرام                                     با شور و شعف ترک سر و جان کردند

روز سه شنبه بعد از ظهر، کلیه زندانیان غیر سیاسی را از کریدورها خارج کردند... "در مقابل صد زندانی گرسنه، قریب صد و هشتاد آژان با باتون ها ی کشیده به کریدورهای دو و چهار و هفت ریختند." (۱۰۷) "به ده نفر از زندانیان سیاسی از جمله به دکتر ارانی در هشت اول دستبند و پابند زدند و به باغ خارج از زندان فرستادند... و پاهای آنان را در باغ خارج از زندان در حضور رئیس زندان و رئیس تفتیش شهربانی و شاید رئیس کل شهربانی توی فلک گذاردند و به هر یک در حدود سیصد تازیانه زدند." (۱۱۰) موقعی که دکتر ارانی را تازیانه می زدند، موسوی زندانی سیاسی که در اثر ده سال اقامت در زندان به کلی پیر و شکسته شده بود، به رئیس زندان گفت: "سرهنگ بس است. قباحت دارد، خجالت بکشید." (۱۱۱)
روز ۲۶ مرداد ۱٣۱۷ روز تعیین وکیل بود. (۱۵۲) معلوم بود که ما حقی در انتخاب وکیل نداریم و وکلای ما را انتخاب کرده اند. (۱۵۰) و روز ۱۱ آبان ۱٣۱۷ جلسه محاکمه پنجاه و سه نفر در محل دیوان جنایی تهران آغاز شد. (۱۵۲) هر کس پس از مختصر مطالعه پرونده های اداره سیاسی به طور واضح و روشن استنباط می کرد که " اعترافات " متهمین در اداره سیاسی با شکنجه و زجر و تهدید به مرگ و در اثر محروم کردن متهمین از غذا و وسایل زندگانی از قبیل رختخواب و غیره، گرفته شده است. (۱۵۱) در پرونده ای که مدعی العموم برای متهمین تدارک دیده بود در باره اغلب متهمین این جمله تکرار شده بود: "نظر به قرائن موجود در پرونده و اقرار صریح متهم..." ولی در باره کسانی که حتی مدعی العموم آقای ف. ت. نیز نتوانسته بود " اقرار صریح "بنویسد، تقریبا بدین مضمون از مقدمات نتیجه گرفته بود: " هر چند متهم اعتراف به جرم منتسب را انکار کرده است ولی همین انکار یکی از دلایل مجرمیت متهم به شمار می رود." (۱۵۲) بعضی از متهمین را قبل از محاکمه به اداره سیاسی دعوت می کردند و به زبان خوش یا تهدید به آن ها نصیحت می کردند که در محاکمه آرام بمانند و حرف ها یی نزنند که برای خود اسباب اذیت فراهم کنند. (۱۵۴) مستنطقین اداره سیاسی حربه عجیب و غریبی به ضد ما به کار می بردند و می گفتند که بسیاری از مطالب پرونده شما هنوز کشف نشده و ما می دانیم که از چه کسانی این اسرار را می توانیم بدست آوریم. اگر متهمین در ضمن محاکمه میانه روی را رعایت نکنند، این ها بار دیگر آن ها را برای استنطاق به اداره سیاسی خواهند کشید. (۱۵۴) با این مقدمات محاکمه پنجاه و سه نفر در روز های یازدهم تا بیست و دوم آبان ماه ۱٣۱۷ و روز بیست و چهارم همان ماه انجام گرفت که یکی از بزرگترین وقایع دوره سیاه است. (۱۵۵) محاکمه ای که در سرتاسردنیا منعکس شد و روزنامه ها ی پاریس و برلن و مسکو مقالات موافق ومخالف راجع به آن انتشار دادند. (۱۵۶)
در این دادگاه، معاون مدعی العموم نه فقط نویسندگان را نمی شناخت، برای حفظ آبروی خود، آن قدر هم فرصت پیدا نکرده بود که به یک دایره المعارف خارجی رجوع کند و به هویت این نویسند گان پی ببرد تا این که فریدریش انگلس عالم معروف آلمان و همکار مارکس را فریدرش انگلیسی نخواند. (۱۵۷) به دکتر آقایان پس از آن که از دکتر بهرامی دفاع منطقی به عمل آورد، وزیر عدلیه دستور داد که دیگر از این گونه نطق ها ایراد نکند و با تذ کر این جمله که شما از بلشویسم دفاع می کنید، به او حالی کرد که اگر رویه خود را عوض نکند، او را از کار بیکار خواهند کرد. (۱۵۷) در نتیجه همه وکلا مرعوب شدند و دیگر دست از پا خطا نکردند و مثل بچه آدم درس هایی را که در مکتب رضا خان خوانده بودند، در محکمه ما نیز پس دادند. (۱۵۷) اما به راستی جرم ۵٣ نفر چه بود؟ " عده ای بالغ بر چند صد نفر از جوانان تحصیل کرده که فقط ۵٣ نفر از آن ها گرفتار شده بودند، هر هفته یکبار گرد هم جمع می شدند و آنچه تمام ملت ایران فکر می کرد، این ها را بر زبان می آوردند و با خود می اندیشیدند که به چه نحو باید از این فساد عمومی و غارتگری که به دست شاه اداره می شد، جلوگیری کرد. تنها راهی که به نظر شان رسیده بود، این بود که اگر بخواهیم ملت ایران را بیدار کنیم، در وهله اول باید خود را تربیت کنیم. قبل از هر چیز لازم است که چشم های خود را باز کنیم. از این جهت دور هم جمع می شدند، کتاب می خواندند، ترجمه می کردند، مجله منتشر می کردند و علیه مفاسدی که دولت وقت نیز نمی توانست علنا با مبارزه با آن ها مخالفت کند، اقدام می کردند. " (۱۶۷) نهضتی که دکتر ارانی و عده دیگری از یاران نزدیک او برای روشن کردن اذهان طبقه تحصیل کرده ایران ایجاد کرده بودند، برای کمک به زندانیانی که در قصر سال ها بلاتکلیف مانده بودند، مبالغی جمع کرده و نیز برای ابراز حس همدردی با آزادیخواهان اسپانی که با دودولت قوی آلمان و ایتالیا و مرتجعین داخلی می جنگیدند، مبلغ مختصری که گویا از ۵۰ تومان تجاوز نمی کرده است، ارسال داشته است. (۱۶۰)
در این محاکمه معلوم شد که دستگاه دوره سیاه نه فقط عده ای از شجاع ترین مردم ایران را روی نیمکت ها ی جنایتکاران نشانده، بلکه جز آن ها اشخاصی بودند که جزو خادم ترین افراد این کشور به شمار می رفتند. (۱۶۹) یکی از ۵٣ نفر گفت: امروز ما را به اتهام جنایت محاکمه می کنید، ولی روزی فرا خواهد رسید که جنایتکاران و قاتلین حقیقی روی این نیمکت ها خواهند نشست.(۱۷۰) نطق عباس نراقی به حدی مهیج بود که آژان ها و صاحب منصبان و حتی قضات نیز دستمال به دست گرفته و اشک می ریختند.(۱۷۰) اعزازی رو به قضات دادگاه گفت: کار من دست شما نیست و کسانی که باید حکم محکومیت مرا صادر کنند، صادر کرده اند و من ابدا اهمیتی هم نمی دهم.(۱۷۰)
اما شاهکار محکمه ۵٣ نفر نطق دکتر ارانی بود. دکتر شش ساعت ونیم صحبت کرد. دوست و دشمن را بهت فرا گرفته بود. متهمین می خندیدند، قضات می ترسیدند و دل ها ی همه شان می تپید. مدعی العموم و قاضی، جاسوسان آگاهی و آژان ها، روزنامه نویسان و صاحب منصبان شهربانی همه متوجه شدند که با یک مرد معمولی سر و کار ندارند.(۱۷٣) یک بار مدعی العموم می خواست نطق دکتر ارانی را قطع کند، رئیس محکمه اجازه نداد. رئیس محکمه یک آن فراموش کرد که جیره خوار حکومت سیاه و همدست جنایتکاران است.(۱۷٣) دکتر رویش به رئیس محکمه بود، ولی گویی ملت ایران و تاریخ ایران را مخاطب قرار داده بود.(۱۷۴) این جا یکی بود که از ما دفاع می کرد، یکی بود که از صدمه رساندن به خود برای تبرئه ما باکی نداشت.(۱۷۴) جلسه بار دیگر بعد از ظهر تشکیل شد و دو ساعت و نیم طول دیگر دکتر صحبت کرد. دکتر محکمه را متوجه کرد که در این دادگاه یک عده از روشن فکران و کارگران با سواد ایران در محکمه جنایی به جرم داشتن یک عقیده اجتماعی به پیشگاه قوه قضاییه دعوت شده اند. از همین جهت جریان این محاکمه در چهار دیوار این تالار محبوس نمی ماند و تمام دنیا متوجه آن است.(۱۷۵) دکتر ارانی عدالت را به خورشیدی تشبیه کرد که قانون قاب آن است. قانون هیچ نقش دیگری ندارد، جز این که حفظ و برقراری عدالت را تضمین کند... اما اگر قانون از عهده این مقصود برنیاید، لازم است که این قشر و قالب شکسته شود.(۱۷۷) و سرانجام چنین نتیجه گرفت که فقط آن قانون مقدس است که حافظ منافع توده باشد.(۱۷٨) دکتر ارانی پرسید اگر از کشف حقیقت بیم ندارید، چرا را محکمه را علنی نکردید و چرا هیئت منصفه را دعوت نکردید. چرا پرونده های عدلیه را پوچ فرض کردید و ادعانامه ها را روی مندرجات پرونده ها ی شهربانی تدوین کردید؟ (۱۷۹)
یکی دیگر از رویداد های مهم اواخر سلطنت رضا شاه، مسئله عفو عمومی بود که قرار بود در اردیبهشت ۱٣۱٨ به مناسبت عروسی ولیعهد صورت گیرد. اما در کمال حیرت ، جزو کسانی که در روزها ی اردیبهشت ۱٣۱٨ عفو شدند دو نفر مامور تامینات بودند. یکی از آن ها پای متهمی را بری این که از او اقرار بگیرد، در بخاری گذاشته و سوزانده بود و دیگری زن آبستنی را شبانه به اداره تامینات آورده و در اثر زجر و شکنجه تا صبح کشته بود. هر دوی آن ها به سه چهار سال حبس محکوم شده بودند.(۲۰۱) تمام کسان دیگری که آزاد شدند از این قبیل اشخاص بودند، دزد ها، قاتلین، مختلسین، مرتکبین اعمال منافی عفت، رشوه خواران را شاه عفو کرد. اما یک نفر از زندانیان سیاسی از زندان بیرون نرفت و خود این عمل، حکومت را به تمام کسانی که تا آن روز در ماهیت آن شک و شبهه داشتند، شناساند. محبوسین سیاسی، نه فقط عفو نشدند، بلکه روز به روز فشار و صدمه بر آن ها طاقت فرسا تر شد. برای بعضی از متهمین سیاسی دوسیه ها ی جدیدی ساخته شد.(۲۰۲)
اما دهشتتناک ترین رویداد سال های پایانی رضا شاه، قتل دکتر تقی ارانی بود. روز چهاردهم بهمن ۱٣۱٨، پیکر دکتر ارانی را به غسالخانه بردند. یکی از دوستان نزدیک دکتر، طبیبی که با او از بچگی در فرنگستان معاشر و رفیق بود، پیکر او را را معاینه کرد و علائم مسمومیت را در جسد او تشخیص داد. مادر پیر دکتر ارانی، زن دلیری که با خون دل وسایل تحصیل پسرش را فرهم کرده بود، روز چهاردهم بهمن لاشه پسر خود را نشناخت. بیچاره زبان گرفته بود که این پسر من نیست. اینطور او را زجر داده واز شکل انداخته بودند. همین مادر چندین مرتبه خواسته بود که به او اجازه دهند دوا و غذا برای پسرش بفرستد، دکتر زندان در جواب گفته بود که این کار میسر نیست، برای آن که به من دستور داده اند که او را معاجج نکنم.(۲۰۶) بنابراین اولیای زندان و شهربانی از رفتاری که با دکتر ارانی کردند، هیچ قصدی جز قتل او نداشتند.(۲۰۶) توضیح دقیق تر شرایط دوران بازداشت ارانی را می توان در ادعانامه دادستان دادگاه متهمان به قتل او یافت. بر اساس این گزارش، او را از همان روز اول بازداشت به زندان موقت می فرستند و شعبه بازجوی اداره سیاسی، مسئولان زندان را طی نامه ای رسمی موظف می کند که " تقی ارانی فرزند ابوالفتح... را منفردا زندانی و به هیچ وجه اجازه داده نشود که با احدی اعم از زدانی های سابق و جدید ملاقات کند. حتی اسم مسارالیه را در زندان نبلید صدا کنند. " ( بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص ۴۵۶) زندانبانان مدت دو ماه و هجده روز... او را در چنین شرایطی در اتاق ۲، کریدور ٣ این زندان نگاه می دارند، اما معلوم نیست به چه مناسبت او را از این تاریخ به کریدور ٣ – که دادستان نامبرده آن را کریدور عذاب می خواند –در اتاق ۲٨ –که به اتاق مرگ شهرت داشت – می اندازند...رئیس شهربانی فرموده اند که هر عملی در باره دکتر ارانی می خواهید بکنید. اگر او از پا در نیامد، آمپولی به او بزنید راحت شود. ( بروجردی...۶۹۴—۶۹۶) سید جعفر پیشه وری، زندانی قدیمی زندان قصر در روزنامه آژیر ( سال اول، شماره ٨، ۶خرداد۱٣۲۲) در باره قتل دکتر ارانی نوشت: دکتر ارانی را به اتاقی که چندی پیش مریض تیفوسی در آن منزل داشت، برده بودند. با وجود اصرار اقوام و دوستانش، اجازه نداده بودندبرای او از خانه دوا و غذا و حتی میوه بیورند. بعد در چهل درجه تب، آمپول کنین تزریق نموده، کارش را یکسره کرده بودند... همه می دانستندکه او را از روی عمد و نقشه به قتل رسانیده و خواسته اند بدین وسیله ، آزادیخواهان ایران را بی رهبر و سرپرست بگذراند.
بزرگ علوی در جمله ای روشنگرانه ، نکته بسیار مهمی را برای مردم ایران روشن می کند: هر روزی که ملت ایرانتوانست قاتین دکتر ارانی را به کیفر برساند و مجازاتی را که شایسته این گونه مردم اوباش است، در باره آن ها اعمال نماید، یک قدم در سیر تکامل و ترقی فراتر نهاده و فقط وقتی ملت ایران می تواند جز ملل راقی دنیا به شمار آید که از قتل ظالمانه امثال دکتر ارانی جلوگیری کند و راه ترقی و تکامل آن ها را تضمین کند. (۲۰۵)
سرانجام علوی با صراحت می نویسد که این متفقین نبودند که رضا شاه را وادار به استعفا کردند، بلکه ادامه سلطنت او در این کشور به دلیل اوضاع و احوال داخلی و عدم رضایت مردم از این مرد، حرص، طمع و زورگویی او، دیگر میسر نبود. روز بیست و پنجم شهریور ۱٣۲۰، جریان تکاملی که از سال ها پیش حکومت رضا خان را رو به زوال سوق می داد، تبدیل به سیل خروشانی شد و بانی دستگاه سیاه را در امواج متلاطم خود بلعید.... این دستگاه خواهی نخواهی میبایستی تغییر ماهیت بدهد، و دیر یا زود هم این عمل صورت می گرفت، منتها اوضاع سیاست بین المللی و منافع حیاتی متفقین ، این جریان را تسریع کرد. ( ۲٣٣) در استعفای رضاخان عامل قطعی و موثر اوضاع و احوال داخلی و عدم رضایت مردم از این مرد و حرص و طمع و زور گویی و ستمگری شخص او بوده است، به عبارت دیگر شاه در تحت فشار قوه ملی ولو آن که پراکنده بوده است، خود را مجبور به استعفا دیده است. (۲٣٣) اگر شاه در اثر نارضایتی قاطبه ملت ایران مجبور به استعفا شد، پنجاه و سه نفر و سایر زندانیان سیاسی و آزادیخواهان نیز در اثر فشار عقاید عمومی بر خلاف میل و آرزوی عمال رضا خان از زندان خارج شدند، نه در اثر دخالت متفقین. آزادی ۵٣ نفر و سایر زندانیان سیاسی ارتباط مستقیم با استعفای رضا خان داشت. همان عواملی که او را وادار به استعفا کردند، ما را از زندان آزاد کردند. (۲٣۴)
بنابراین بی دلیل نیست که بزرگ علوی در اثر برجسته و بسیار مهم اش، ده ها بار، از جمله در صفحه ها ی ۴، ۷٨، ٨۴، ٨٨، ۹٣، ۹۴، ۹٨، ۱۰۶، ۱۰۷، ۱۱۹، ۱۴۷، ۱۶٣، ۱۷٣، ۱۷٨، ۱٨٣، ۱۹۲، ۱۹٣، ۱۹۵، ۱۹۶، ۱۹۷، ۱۹۹، ۲۰٣، ۲۰۷، ۲۱۴، ۲۲۱، ۲۲۲، ۲۲٣، ۲۲۷، ۲٣۰، ۲۴۰، و ... از دوران حاکمیت ۱۶ ساله رضا شاه به عنوان " دوره سیاه " نام می برد.

سرچشمه ها:
۱. یاداشت های زندان ، جعفر پیشه وری ، نشر پسیان ، بی جا ، بی تا
۲. پنجاه و سه نفر ، بزرگ علوی ، انتشارات امیر کبیر ، تهران ، چاپ جدید ۱٣۵۷
٣.محاکمه محاکمه گران ، محمد گلبن و یوسف شریفی ف نشر نقره ، تهران، چاپ اول ۱٣۶٣
۴. ایران میان دو انقلاب ، یرواند آبراهامیان، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ، نشر نی ، تهران ، چاپ شانزدهم ۱٣٨۹

*مقاله ی «با زندانیان سیاسی در دادگاه ها و زندان های رضا شاهی‬ » در شماره ششم مجله دانش و مردم چاپ شده است.
*تصاویر: برگرفته از مجموعه آلبوم به روایت یک شاهد عینی-آزاده اخلاقی