• کتاب " گفتگو با مسعود سعد سلمان "(۱) اثر آقای مجتبی عبدالله نژاد با نو آوری شگفت انگیزی به پژوهشی عمیق نه تنها در زندگی حیرت آور شاعر بزرگ میهن ما دست می زند، بلکه اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زمانه ای راهم مورد کاوش قرار می دهد که گهواره هستی دردناک، خشم آور و خوفناک شاعر است. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
سه‌شنبه  ۴ اسفند ۱٣۹۴ -  ۲٣ فوريه ۲۰۱۶

 [email protected]



چکیده
کتاب " گفتگو با مسعود سعد سلمان "(1) اثر آقای مجتبی عبدالله نژاد با نو آوری شگفت انگیزی به پژوهشی عمیق نه تنها در زندگی حیرت آور شاعر بزرگ میهن ما دست می زند، بلکه اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زمانه ای راهم مورد کاوش قرار می دهد که گهواره هستی دردناک، خشم آور و خوفناک شاعر است. نویسنده در عین حال بنیاد های شعری او و راز ماندگاری اش را جستجو می کند و در بخش های مهمی از کتاب، دیدگاه های شاعر را مورد چالش قرار می دهد . دستاورد این چالش ها، برای مباجث و نیاز های ادبی امروز بسیار غنیمت است.
کلید واژه ها: شعر، مسعود سعد سلمان، حبسیات، گفتگو، زبان امروز


* خواجه مسعود سعد سلمان، از اینکه وقت گذاشتید و در این گفتگو شرکت کردید، سپاسگزارم. می دانم که زبان فارسی امروز قدری برای شما نامانوس است و شاید از تغییراتی که در طی این چند قرن در زبان فارسی ایجاد شده، تعجب کنید. ولی مخاطب این گفتگو در درجه اول خوانندگان امروزی هستند. پس اگر از نظر شما اشکالی ندارد، با زبان فارسی امروز سخن بگوییم و شما هم با همین زبان جواب بدهید؟
اشکالی ندارد. با زبان امروز سخن بگوییم. من زبان فارسی شما را می فهمم و مشکلی ندارم. تغییرات زبان فارسی در حدود مسائلی که ما قرار است در باب آنها سخن بگوییم، چندان بارز نیست.
با این پرسش آگاهانه، که مخاطب اثر را مشخص می کند و پاسخ روشنگرانه ای که بر تغییرات نه چندان زیاد زبان فارسی در چند قرن اخیر تاکید دارد کتاب " گفتگو با مسعود سعد سلمان " آغاز می شود و از همان نخستین جمله ها خواننده در می یابد که با اثری جدی و در عین حال خلاقانه روبروست.
کتاب محققانه و نوآورانه " گفتگو با مسعود سعد سلمان " ، نه تنها به زندگی و شعر مسعوی سعد سلمان ، شاعر برجسته سده ششم، می پردازد؛ بلکه اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی عصری را که او در آن زندگی می کند و سرنوشتی حیرت آور را برای او رقم می زند؛ مورد کاوش قرار می دهد. نویسنده که در این کتاب با دو شخصیت گفتگوکننده و گفتگو شونده ظاهر می شود، در عین حال آرا و عقاید مسعود سعد و تا حدودی هم عصرانش را مورد بررسی، چالش و نقد قرار می دهد و از این گذر می کوشد به خواننده امروز کمک می کند تا با دانش و بینشی که از این رهگذر کسب می کند؛ تاریخ، ادبیات، اندیشه وران و هنرمندان میهن خود را منصفانه تر بسنجد و با داوری های آگاهانه تر، آینده روشن تری را رقم بزند.
آنچه گفته شد به بخش محققانه اثر باز می گردد، اما کتاب ایشان از ویژگی بسیار مهم " نو آورانگی " هم برخوردار است که در این اثر به اندازه محققانه بودن آن شایان اهمیت است، زیرا کتاب را خواندنی و دوست داشتنی می کند و بدون آنکه به ارزش های کیفی و تحقیقی اثر صدمه بزند و آن را به " کالا در بازار آزاد " تبدیل کند؛ می تواند بر مخاطبان و خواستاران این کتاب در کشوری که به گونه ای حیرت آور " مصرفی و تنوع طلب " بار آورده شده است؛ بیفزاید که این خود کاری است سترگ در زمانه ای بسیار دشوار.
نویسنده برای جذاب کردن اثر، از شیوه گفتگوی رسانه ای امروزین بهره می برد؛ شاعر سده ششم در برابر محقق می نشیند و نه تنها به پرسش های او در باره زندگی پر فراز و نشیبش پاسخ می گوید بلکه جسورانه در برابر چالش های گاه بسیار دشوار نویسنده ایستادگی می کند و او را به نقد می کشد. مسعود سعد سلمان در این گفتگو، با تاریخ پیش می آید و گاه به مسائل و نظریه های معاصر هم می پردازد و از چالش و هماوردی با محقق، نویسنده و گفتگو کننده معاصر گریزان نیست. کار بسیار درخشان آقای عبدالله نژاد در مقام پژوهشگر، گفتگو کننده و نویسنده، آن گاه آشکار می شود که تمام پرسش های گفتگو کننده و پاسخ های مسعود سعد و پانوشت های محققانه این گفتگو، مستند به اشعار شاعر است که در پایان کتاب در بخش " شواهد " آمده است. خواننده عادی اثر می تواند بدون مراجعه به شواهد – یعنی اشعار گاه دشوار مسعود سعد سلمان – کتاب را با سرخوشی تمام بخواند اما خواننده آگاه، سخن شناس و کنجکاو هم می تواند با رجوع به شواهد پایانی نه تنها عطش " کنکاشگری " خود را تسکین دهد، بلکه از روش نوآورانه و درخشان نویسنده ارجمند درس ها بیاموزد.
گفتگو در دو نشست انجام می گیرد. نشست نخست به طور عمده به شرح حال شاعر، خانواده ، شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی عصر او، بویژه دوران نوزده ساله زندانش می پردازد؛ در حالیکه در بخش دوم، این شعر، حال و هوای آن، تاثیراتی که مسعود از هم عصران و زمانه خود پذیرفته و اثری که نه تنها بر شاعران و زمانه خود بلکه بر شاعران پس از خود، حتی بر شاعران و نویسندگان زمانه ما، باقی گذارده، است که مورد توجه قرار می گیرد. در ضمن دو بخش کتاب، در هم تنیدگی هایی هم دارند که گفتگو را طبیعی، واقع بینانه و جذاب می کند. در سیر این گفتگوست که خواننده مشتاق کتاب، آگاهی های تاریخی، جامعه شناختی، زبان شناختی و زیبا شناختی نویسنده را که حاصل سال ها تحقیق، شکیبایی و عشق ورزی است؛ در می یابد و هم میهن جوانش را می ستاید.
پس از مقدمه، نخستین پرسش، که بنیادی زبان شناختی دارد؛ مطرح می شود. خوانندگان همواره با عنوان " خواجه " پیش از نام بزرگانی چون خواجه نظام الملک، خواجه عبدالله انصاری، خواجه نصیرالدین طوسی، خواجه حافظ شیرازی و ... روبرو شده اند؛ محقق با پرسش در باره معنای این واژه و پاسخ مسعود، این ابهام را بر طرف می کند:
* خب، پس بفرمایید شما را چه صدا بزنم؟ آقا، خواجه، استاد. چون شاید از تعبیر مغولی " آقا " چندان خوشتان نیاید.
نخیر، همان تعبیر " آقا " خوب است. ما آن وقت ها برای ادای احترام به اشخاص جلو اسم آنها یک " خواجه " می گذاشتیم. مثلا خیلی ها از من با عبارت " خواجه مسعود سعد سلمان " یاد کرده اند؛ به زبان امروزی شما یعنی " آقای مسعود سعد سلمان ".
بنابراین از خلال این پرسش و پاسخ، خواننده نه تنها معنای عنوان خواجه را در می یابد بلکه از تبار ریشه شناختی عنوان " آقا " هم آگاه می شود.
با مطالعه این گفتگوی جذاب که به زبان فارسی امروز صورت می گیرد اما با ارجاعات مکرر به " شواهد " که همانا اشعار مسعود سعد است ، جنبه کاملا محققانه به خود می گیرد؛ خواننده بتدریج در می یابد که انتخاب نام مسعود نه تنها با نام مسعود غزنوی ارتباط داشته بلکه با نام پدرش یعنی " سعد " و نیز با نام پسرش یعنی " سعادت " هم، ریشه مشترک دارد. و بعد در توضیحی زبان شناختی، خواننده در می یابد که " در همین عصر شما زمانی عده ای از مردم اسم دخترانشان را شهناز و مهناز و فرحناز می گذاشتند، در حالی که الان این اسم ها رواج کمتری دارد. " ( ص4 )
نیاکان مسعود اهل همدان بودند ولی پدرش در ایام کودکی به غزنین کوچید. ( ص5 ) زیرا غزنین آن موقع پایتخت و مرکز قدرت بود و در جامعه ای که بر مدار قدرت و ثروت می چرخد؛ مهاجرت "اختیاری" و پناهندگی اجباری همواره به سوی محور و مدار قدرت و ثروت در جریان مداوم است. اجداد او اشخاص فاضل و درس خوانده ای بودند و برای ترقی ناچار باید به پایتخت می آمدند و به ابزاری در دستگاه اداری غزنویان تبدیل می شدند. " سلاطین غزنوی اهل علم وادب را از شهرهای مختلف به غزنین جلب می کردند. از باب مثال عنصری از بلخ، عسجدی از مرو یا هرات، غضایری از ری، فرخی از سیستان و منوچهری از دامغان بودند."(ص5 ) البته می توان سخن نویسنده را بنابر بافت زمانه، این گونه هم تعبیر کرد: " اهل علم وادب از شهر های مختلف به غزنین جلب می شدند." پدرش در دربار غزنوی خدمت می کرد و مورد اعتماد سلطان محمود و سلطان مسعود بود. در سال 427 یعنی ده دوازده سال پیش از تولد مسعود، سلطان مسعود پسرش مجدود را با سمت نایب السلطنه به هند فرستاد و عده ای از جمله سعد پدر مسعود را با او همراه کرد. پدر مسعود به عنوان مستوفی یا همان وزیر امور مالیه (ص6 ) در رکاب مجدود در لاهور اقامت گزید. زیرا لاهور مرکز تجمع غازیان و دیگر شیفتگان جهاد بود که دنبال غارت غنایم سرزمین کفر بودند. تمام درآمد دولت غزنوی از هند ابتدا به لاهور می آمد و بعد به غزنین انتقال می یافت. به همین دلیل سلاطین غزنوی در انتخاب عمال خود در لاهور فوق العاده محتاط و دقیق بودند، چون عمالی که به این شهر می آمدند با سپاهیانی که در اختیارشان بود و منابع مالی فراوانی که از غارت هند به دست می آوردند، هر آن ممکن بود شورش کنند.(ص8) درک این مسئله برای آگاهی از سرنوشت حیرت آور مسعود سعد و زندان نوزده ساله او ضروری است. مسعود در لاهور که چنین موقعیتی داشت، به دنیا آمد بنابراین خود را با صراحت لاهوری می خواند." به هیچ نوع گناهی دگر نمی دانند/ مرا جزاینکه از این شهرمولد و منشاست." (ص143 )
خواننده از خلال این گفتگو در می یابد که پدر مسعود شعر می گفته اما شاعر رسمی نبوده و پدر بزرگش سلمان هم شاعر خوبی بوده است(ص8) و از این گذر به تبار قریحه و شاعرانگی مسعود پی می برد." سعد مسعود را همان داده است/ از براعت که سعد را سلمان"(ص8 )
در لاهور، مسعود به مدرسه می رود. مسعود در برابر شگفتی وجود مدرسه در آن زمان اطلاعات جامعه شناختی و آموزشی ارزشمندی را مطرح می کند که حاکی از آگاهی گسترده نویسنده از جامعه آن دوران است.
* مدرسه؟ لاهور آن موقع مدرسه داشت؟
بله، مدرسه داشت. حمام داشت. همه چیز داشت. خود من یک وقتی در لاهور سه تا حمام داشتم. البته مدرسه لاهور به بزرگی مدرسه غزنین نبود...مدرسه دیگری در بلخ... در نیشابور در اوایل قرن پنجم چهار مدرسه بزرگ وجود داشت؛ مخصوص چهار طایفه کرامی، شیعی، حنفی و شافعی...
* داشتید می گفتید که رفتید مدرسه.
بله، رفتم مدرسه و آنجا علوم متداول آن روز را آموختم. قرآن و زبان عربی و اخبار و حکایات اولیاالله و سیره صحابه و علوم بلاغی و شعر و قدری فلسفه و هیئت و نجوم و ریاضیات و این طور چیزها. در کنار این ها بقیه هنرها را هم آموختم. سوارکاری شمشیرزنی و فنون رزمی و انشا و نامه نگاری و امثال این چیز ها. در واقع خودم را برای خدمت در دستگاه اداری آماده کردم.( صص10 و 11 )
پدر، مسعود را به غزنین می برد و خودش به لاهور باز می گردد. در سال 479 سلطان ابراهیم پسرش سیف الدوله محمود را به سمت فرماندار هند تعیین می کند و قرار می شود که مسعود سعد به اتفاق او در لاهور مستقر شود. به این ترتیب مسعود به طور رسمی به شاعر دستگاه سیف الدوله برگزیده می شود.(ص14 )
کار مسعود این بود که در مناسبت های مختلف از جمله نوروز، عید فطر، عید قربان، عید مهرگان، بازگشت سیف الدوله و... شعر بخواند. شعر گفتن انجام نوعی تکلیف اداری بود که شاعر باید انجام می داد.
محقق در توصیف شغل شاعران و موقعیت اجتماعی آنان سخنانی بر زبان می آورد که از منظر جامعه شناختی وحشتناک است و نشان می دهد که نیای هنرمندان ما در این سرزمین بلا دیده، چه رنج ها برده و چه تحقیر هایی را به جان تکیده خود خریده اند.
* یعنی کسی این شعرها را جدی نمی گرفت؟
نخیر... در مجموع همه فهمیده بودند که این شعرها را نباید جدی گرفت. چه مدح باشد و چه هجا. مدح و هجا شده بود نوعی وسیله گدایی. نوعی امرار معاش. مخاطب هم می دانست که این نوعی گدایی آبرومندانه است و به شاعر به چشم گدا نگاه می کرد...شاعر در بهترین حالت فروشنده بود و شعر برایش کالایی بود که خریدارش امرا و سلاطین و بزرگان دربار بودند. اصلا آن موقع بسیاری از شاعر با لفظ "سخن فروش" یاد می کردند.(ص106 و 107 )
این وضیت شاعران بود اما وای بر حال اهالی موسیقی!
* پایگاه اجتماعی اهل موسیقی چه بود؟ چطور زندگی می کردند؟
پایگاه اجتماعی قابل توجهی نداشتند. بیشتر از طبقات فرودست بودند یا به هر حال به این راه کشیده می شدند. بدبخت و بیچاره بودند. در جامعه احترامی نداشتند. مثلا فاطو با آن صدای ملکوتی مثل سگ از ناصر کل و محمد نایی کتک می خورد...شاعر در جامعه احترام داشت، ولو اینکه خود شعرا گاهی شعر را هم نوعی گدایی تلقی کرده اند. ولی اهل موسیقی مطرود بودند. نفرین شده بودند. آب خوش از گلویشان پایین نمی رفت.(65 )
نویسنده از یک کلمه " فاطو" استفاده می کند تا یک مسئله زبان شناختی را روشن کند.
* از "موسو" نام بردید. در جای دیگر هم از "فاطو" و "بیرو" و "ماهو" یاد کرده اید. تلفظ اسامی در دوره شما این طوری بود؟ مثل لهجه کرمان امروز؟
بله، به موسی می گفتند: "موسو"، به فاطمه می گفتند: "فاطو." بیشتر اسامی را این طوری تلفظ می کردند. لهجه آن موقع بود.(65 )
نویسنده، از پرسش و پاسخ دیگری بهره می گیرد تا از ساختار دستگاه حکومتی دوران غزنوی تحلیلی جامعه شناختی ارائه دهد:
* محمود چطور آدمی بود؟ تمایلات اسلامی و عربی داشت؟
نه. سلاطین غزنوی تمایلات اسلامی و عربی شدیدی نداشتند. ولی ظاهر قضیه را حفظ می کردند. البته سلطان ابراهیم خودش مرد متشرعی بود. سه ماه از سال را روزه می گرفت و چون خط خوبی داشت، هر سال با خط خودش یک نسخه قران می نوشت و به مکه و مدینه می فرستاد.... محمود هم اهل نماز و طاعت بود و روزه می گرفت ولی از نشاط و شادخواری هم ابایی نداشت و حتی در این زمینه ها تا حدی افراط می کرد. از لحاظ تمایلات عربی هم تابع مد روز بود و یادم می آید در اواسط حکومتش دستور داد برگزاری جشن ها به شیوه ایرانی متوقف شود و جشن ها را مطابق رسم عرب برگزار کنند.(ص23)
بنابراین شکل گیری شخصیت مسعود سعد سلمان در تار و پود ساختار قدرت و رقابت های جنون آمیز برای کسب قدرت و ثروت شکل می گیرد و او خود یکی از مهره های این دستگاه است. مسعود سعد نه در مبارزه با ساختار قدرت که در تارو پود رقابت های ساختار قدرت است که حبس های نوزده ساله را تحمل می کند.
* اگر هم دنبال مقصر نگردیم و نخواهیم از شخص بخصوصی نام ببریم، بالاخره حبس شما علتی داشت. علت حبس شما چه بود؟
این پرسش شاید مهم ترین پرسش در باره زندگی مسعود سعد سلمان باشد. پاسخ به این پرسش و توصیف شرایط این زندان ها، از عالی ترین بخش های این کتاب است؛ توصیفی جامعه شناختی از ساختار قدرت و رقابت های مرگبار درون آن و از زندان های این دوران. در واقع اشعاری که مسعود در نوزده سال زندان سروده نام او را به عنوان شاعر " حبسیات " در تاریخ ادبیات ایران جاودان کرده است.
" اصل قضیه تقریبا همان است که نظامی عروضی در چهار مقاله نقل کرده. همانطور که قبلا گفتم، لاهور پایتخت دوم امپراطوری غزنوی محسوب می شد و یکی از منابع عمده درآمد دولت غزنوی اموالی بود که به اسم غنایم جنگی از هند غارت می کردند. فرماندار هند دارای ارتش بزرگ و منابع مالی کلانی بود و لذا سلاطین غزنوی باید در انتخاب کارگزاران خود در هند خیلی دقت می کردند. چون همیشه احتمال خیانت فرماندار یا بقیه کارگزاران مملکت هند وجود داشت. فرماندار معمولا ولیعهد و پسر ارشد پادشاه بود. سپهسالار و رئیس امور مالی هم از بین افراد کاملا معتمد و امین انتخاب می شدند.( باید دقت کنیم که در این دوره محمود سیف الدوله فرماندار لاهور و مسعود شاعر دربار اوست.) ... از طرفی سال ها بود که دولت غزنوی با سلجوقیان درگیری داشت. امرای سلجوقی مکرر به مناطق تحت نفوذ دولت غزنوی دست اندازی می کردند... در دولت غزنوی مهم ترین اتهامی که ممکن بود به شخصی وارد شود، این بود که با دولت ساجوقی رابطه برقرار کرده و قصد دارد با همکاری آن دولت سر به شورش بردارد. در مورد محمود هم همین طور بود. منابع تاریخی سکوت کرده اند، ولی واقعا هم محمود بدش نمی آمد با همکاری دولت سلجوقی تاج و تخت پدر را صاحب شود. روابطی هم برقرار کرده بود و نقشه هایی داشت... من هم از این قضیه اطلاع داشتم. ولی فقط همین بود. گناه دیگری نداشتم. ابراهیم از نقشه های محمود اطلاع یافت و بلافاصله او را عزل و زندانی کرد. من هم به عده ای دیگر دستگیر شدم.(ص27 و ص29 وص33 )
* سرنوشت محمود چه شد؟
من زندان بودم و از سرنوشت محمود اطلاع نداشتم. ولی گمان می کنم اعدام شد. خیلی بی سروصدا. منابع تاریخی هم که می دانید سکوت کرده اند.(33)
پژوهشگر ارجمند با پرسش های آگاهانه خود تمام زوایای مسئله زندانی شدن مسعود را باز می کند هر چند پاسخ ها به گونه ای تنظیم شده اند که نشان می دهند مسعود نمی خواهد به آن ها اعترف کند:
* آیا سخن شما به معنی این نیست که خودتان قبول داشته اید که اتهام شما سیاسی بوده و به تعبیر امروز فعالیت سیاسی داشته اید؟
فعالیت سیاسی تعبیر جدیدی است و نباید در گفتگو از اقداماتی که به منظور تصاحب قدرت در قرون گذشته صورت می گرفته، تعبیر " فعالیت سیاسی" را به کار ببریم.
* سوالم این بود که آیا قبول دارید که قصد داشته اید در نحوه توزیع قدرت تاثیرگذار باشید؟
نخیر. همان طور که قبلا عرض کردم من دخالتی در این قضایا نداشتم..(ص38)
پس از عزل محمود و دستگیری او، مسعود سعد بازداشت و ضمن مصادره اموالش که حاصل نیم قرن خدمات پدرش بود؛ او را به زندان " دهک " فرستادند. " دهک قلعه ای بود بین غزنین و گردیز، در یک منطقه کوهستانی و بسیار صعب العبور."(ص45 )
نویسنده کتاب بلافاصله در پانوشت کتاب، توضیح جالبی را می آورد که ستایش خواننده را بر می انگیزد. از این نکته سنجی ها در متن بسیار است و یادآوری های ما تنها نمونه هایی را در بر می گیرد.
" دهک دیگری هم داریم که در بین راه بست و زرنج واقع است و ابن حوقل و اصطخری و مقدسی و گردیزی از آن نام برده اند. غالبا این دهک را با دهک واقع در بین راه غزنه و گردیز خاط کرده اند و مسعود را زندانی دهک اول پنداشته اند و این غلط واضح است. چه دهک واقع در بین راه بست و زرنج در دشت وسیعی قرار دارد و حال آن که زندان مسعود به تصریح خود او در ناحیه کوهستانی و صعب العبوری واقع بود." (ص45 )
* اوضاع در زندان دهک چطور بود؟
خیلی سخت. منتها در قیاس با وضعی که در زندان های نای و مرنج داشتم، بهشت بود.... یکی دو سالی آن جا بودم و بعد منتقل شدم به قلعه سو... سو هم در نزدیکی غزنین بود. الان هم هست. در چهارده کیلومتری جنوب شرقی دهک... اول اینکه اینجا دست و پایم را با زنجیر بستند. امکانات زندگی نداشتم. هوا خیلی بدتر بود، باد شدیدی می وزید. مرتب بیمار می شدم.(ص46 و ص48 ) دو لبم از باد خشک، دو رخم از اشک تر/ گونه ام از درد زرد، پیکرم از غم نزار(153) ... هفت سال در دهک و سو زندانی بودم. باید حدود 487 باشد.(ص50)
* زندان نای کجا بود؟
در منطقه ای به نام وجیرستان....این نام ربطی به وزیرستان ندارد. محل امروزی آن در مغرب غزنه در سرچشمه های هیرمند و ارغنداب است.
* اوضاع زندان نای چطور بود؟
خیلی سخت. اینجا به معنی واقعی کلمه طعم زندان را چشیدم.... زندان یک سیاه چال واقعی بود. مرا توی سوراخی انداخته بودند که نمی توانستم راحت دراز بکشم. جا نبود. یک روزنه کوچک آن بالا داشت که به قدر یک کف دست بیشتر نبود. شب ها خوابم نمی برد. تا صبح بیدار بودم و به نظرم می آمد که این شب ظلمانی ابدی شده و خیال رفتن ندارد. در دهک و سو که بودم، لااقل به کتاب و قرآن دسترسی داشتم. می توانستم شب ها بیدار بمانم و چیزی بخوانم... شب و روز را گم کرده بودم. تمام لباسم یک تکه شال ژنده و پاره پوره بود. روی زمین خشک می خوابیدم. هوا سرد بود. پشه و مگس بیداد می کرد. آب حتی به قدر خوردن نبود، چه برسد به اینکه بتوانم حمام کنم. مو و ریشم بلند شده بود و قیافیه وحشتناکی پیدا کرده بودم. تمام سر و بدنم بوی گند و شپش گرفته بود... پاهایم از زخم غل و زنجیر لهیده بود. رفتار زندانبانان هولناک بود. طوری رفتار می کردند که انگار با زندانی کینه ازل دارند... با زندانیان مثل حیوان رفتار می شد. از همه حقوق انسانی محروم بودند. هر چند گفتگو از حقوق انسانی در ایام ما مسخره است. در بیرون از زندان هم چیزی به نام حقوق انسانی وجود نداشت... نظامی عروضی تعجب می کند که چطور آن همه شعر های سوزناک من در این آدم ها اثری نداشت.ولی این سبک زندگی آن موقع بود. عواطف انسانی چیز بی معنایی بود. گمان می کنم عواطف بشر در همین قرون اخیر بود که رشد سریعی کرد.(صص51 53 )
توصیف فوق العاده ای است از زندان های قرون وسطایی. در نظر بگیرید که جمله به جمله این متن در بخش " شواهد" یعنی اشعار مسعود سعد سلمان آمده است. محقق زحمتکش تمام این شعرها را خوانده، درک کرده و سپس آن را به زبان فارسی امروز بر زبان مسعود در این مصاحبه جاری کرده است. به نمونه های از این اشعار توجه کنید. روز چون عندلیب نالم زار/ همه شب چون خروس دارم پاس...گاه گفتم که: مانده شد خورشید/ گاه گفتم که: خفت ماه سما/ که نه این می برآید از پس خاک/ که نه این می بجنبد اندر وا/ سر یافته است نرمترین بالش از حجر/ تن یافته است پاکترین بستر از تراب " (ص156 و 157 )
تنها نکته ای که نمی توان با نویسنده ارجمند موافقت نمود؛ همانا جمله آخر است. به عنوان نمونه، نویسنده و خوانندگان را به حبسیات شاعران بزرگ و هم عصر ما هوشنگ ابتهاج، احمد شاملو، سیاوش کسرایی، سعید سلطان پور و ... جلب می کنم. به نظر می رسد تا جامعه های بشری بر مدار ثروت و قدرت می چرخند در بر همین پاشنه خواهد چرخید و ستمگران با درس آموزی از پیشینیان خود، زندان ها و شکنجه گاه های خود را خوفناک تر کرده و خواهند کرد. نویسنده ارجمند هم البته به نوعی ادعای نگارنده را تایید می کند.
* می فهمم. این وضع تا بعد از انقلاب مشروطه ادامه داشت و الان هم شاید اوضاع جز از حیث یعضی مظاهر مادی تغییر چندانی نکرده باشد. فقط در ایران این طور نبود. بایرون و اسکار وایلد دو نویسنده بزرگ انگلیسی هر یک به دلایلی مدتی زندانی بوده اند. توصیفاتی که از محیط زندان دارند، اشک آدم را در می آورد. عینا مثل حرفی که نظامی عروضی در باره اشعار شما زد: " وقت باشد که من از اشعار او همی خوانم، موی بر اندام من بر پای خیزد و جای آن بود که اشک از چشم برود." ( ص 54)
در نشست دوم نویسنده به شعر و دیدگاه های شاعر در باره شعر و ادبیات می پردازد.
*در تاریخ ادبیات ایران، مکرر گفته اند که جناب عالی تحت تاثیر عنصری بودید؟ این را قبول دارید؟ چقدر تحت تاثیر او بودید"
عرض کنم که عنصری شاعری است که در تاریخ ادبیات و حتی تاریخ اجتماعی ایران نمی توان او را ندیده گرفت ... زندگی افسانه ای او و ثروتی که از راه شعر اندوخت، برای خیلی ها الهام بخش بود. مدیحه قبل از عنصری هم وجود داشت ولی او بود که مدح را به سنت فراگیری تبدیل کرد و شعر فارسی را به این راه انداخت... این که دولتشاه می گوید در دربار محمود چهار صد شاعر زیر نظر عنصری کار می کردند، مبالغه نیست.عنصری واقعا چنین تشکیلات بزرگی داشت. در تبلیغات ماهرانه برای دستگاه غزنوی بی نظیر بود... با ظهور او شعر حالت تجاری پیدا کرد. می دانید که خانواده عنصری از تجار بودند و خود او هم در آغاز تجارت می کرد. بعد که به شعر و ادب روی آورد و دستگاه تبلیغاتی حکومت غزنوی را پایه گذاری کرد، شعر را هم به نوعی ابزار تجاری تبدیل کرد. به عمر و روزی غمگین مباش تا دهمت / نشان روزی بی رنج و عمر جاویدان/ به شاه رو که ده انگشت شاه در دو کفش/ کلید روزی خلق است و چشمه حیوان.( صص95 –99)
در چارچوب این بخش است که گاه بحث های تندی بین نویسنده و مسعود سعد در می گیرد که بسیاری از آن ها مسائل مبرم روزگار ما هم هستند. نویسنده با این بحث ها با شایستگی نشان می دهد که می توان در باره یک شاعر قرن ششمی تحقیق و پژوهش کرد و به مسائل امروز پاسخ گفت.
* آیا این عیب کار شما نیست که با همه مسائل از موضع شخصی برخورد می کنید و هیچ نگاه اجتماعی ندارید؟ ... دیوان شما پر از شعر هایی است که درآن ها از احوال عاطفی خود سخن گفته اید. شاید هیچ کس با دقت شما تاثرات روحی زندانی را توصیف نکرده. ولی همه این توصیفات جنبه شخصی دارد. شما از درد های شخصی به سمت دردهای مشترک نمی روید. از علل اجتماعی آلام خود سخن نمی گویید. طوری حرف می زنید که انگار اتفاقاتی که برای شما افتاده، بلای آسمانی بوده. اوضاع اجتماعی در آن ها دخالتی نداشته.
این را قبول ندارم. بنده در خیلی جا ها به مسائل اصلی جامعه و پریشانی اوضاع سیاسی و اجتماعی اشاره کرده ام. شعری که در توصیف وضع سیاسی جامعه سروده ام و به دلیل سرودن آن به من هشدار داده شده، معروف است. "هیچ کس را غم ولایت نیست/ کار اسلام را رعایت نیست/ کارهای فساد را امروز/ حد و اندازه ای و غایت نیست/ می کنن این و هیچ مفسد را / بر چنین کارها نکایت نیست". یا آن جا که گفته ام: "روزگاری است سخت بی فریاد/ کس گرفتار روزگار مباد/ شیر بینم شده متابع رنگ/ باز بینم شده مسخر خاد / نه به جز سوسن ایچ آزاد است/ نه به جز ابرهست یک تن راد". این ها را چطور توجیه می کنید؟
* اولا این نوع شعر ها در دیوان شما محدود است. در ثانی ... مقصودم این بود که شما با این مسائل از موضع شخصی برخورد می کنید. اتفاقاتی که برای شما افتاده، مسائل عام اجتماعی بوده، فقط گریبانگیر شما نبوده.... به علل اجتماعی این مسائل اشاره نمی کنید. مثلا حسد که شما مکرر در شعر خود از آن سخن گفته اید و خودتان را قربانی حسادت رقبا دانسته اید، نوعی بیماری اجتماعی است. ولی شما با آن مثل مسئله شخصی برخورد می کنید...پشت سر ناله های شما خالی است. هیچ فکر فلسفی یا اجتماعی وجود ندارد.
فکر فلسفی وجود دارد... به علاوه من فرزند زمانه خودم بودم. شما چه انتظاری دارید؟ انتظار دارید به سبک امروز از علل مشکلات خودم تحلیل های فلسفی و اجتماعی می دادم؟
* نخیر... اصلا این تحلیل ها را وظیفه شعر نمی دانم. ولی شعر شما راهی به بیرون ندارد. با خواندن مصیبت هایی که شما تحمل کرده اید، به مسئله مهم تر که مظلومیت طبقات فرودست در زیر فشار مناسبات قدرت یا حتی تنهایی و بی پناهی انسان در برابر قضا و قدر یا نیروهای طبیعی است، نمی رسیم. در حالی که زمانه شما با این مسائل بیگانه نبود... مگر ناصر خسرو فرزند زمانه خودش نبود؟
ناصر خسرو با من فرق دارد. چون آرمان سیاسی داشت و شعر برایش ابزاری برای تبلیغ آن آرمان سیاسی بود. ..شعر برای من دو کارکرد داشت. از یک طرف تکلیف اداری و از طرف دیگر اسباب تسلی خاطرم بود...( صص85—88 )
در جریان این گفتگو، نویسنده به خواننده کمک می کند تا از بعضی از اشتباهات نامداران حوزه مطالعات ادبی و زبانی آگاه شود بی آن که خدمات گذشتگان مورد انکار قرار گیرد.
* آقای یاسمی گفته بودند. مرغزی و رازی.
آقای یاسمی اشتباه کرده و من تعجب می کنم که چطور ممکن است شخصی مثل ایشان مرتکب چنین اشتباهی شود. من در شعری گفته ام : " فرزانه ابونصر پارسی کو / دارد به هنر تازه دین تازی / بشنو سخن او و بر خلافش / مشنو سخن مرغزی و رازی". مرغزی و رازی به معنای فلان و بیسار است، نه اینکه دو نفر به نام های مرغزی و رازی وجود داشته باشند. در شعر فارسی ده ها نمونه وجود دارد که مرغزی و رازی در آن ها به همین معنا به کار رفته. مولوی می گوید: " در سفر افتند به هم ای عزیز / مرغزی و رازی و رومی و کرد". (ص67 )
نگارنده در این مقاله تنها به نمونه هایی از پژوهشگری و نوآوری های اثر برجسته آقای عبدالله نژاد پرداخته است. ایشان در صفحه های 3، 65، 66، 96، 108، 117، 137 به موارد زبان شناختی؛ در صفحه های 97 و 137 به موارد سیاسی؛ در صفحه های 11 و 45 به موارد جغرافیایی؛ در صفحه های 9،10،11،20،23،46،48،50،69،62، به موارد جامعه شناختی و در صفحه 119 به یک مورد علمی در باره گرد بودن زمین در آثار شاعران میهن ما اشاره کرده اند. خواننده در صفحه های 32،35،44،50،54،58،63،و 84 براستی از اطلاعات نویسنده حیرت می کند. نویسنده در صفحه های 73،115و 122 از تاثیری که سعدی، مولوی و حافظ بر مسعود باقی گذاشته اند آگاه می شود و در صفحه های 55،89،101،102،120،و124 از رابطه مسعود و شاعران و هنرمندان معاصر مطلع می شود. نویسنده در صفحه های 3،33،67 و 66 به خطا های گاه فاحش بعضی از پژوهندگان سرشناس در مرد زندگی و آثار مسعود سعد سلمان پی می برد. و سرانجام نویسنده در صفحه های 78،85،86،87،88،90،132 و 140 به چالش فوق العاده درخشان و آگاهی بخش با شاعر می پردازد.


و سرانجام نویسنده تکان دهنده ترپن پرسش را پیش می کشد و شاعر آگاهانه ترین و در عین حال دردناک ترین پاسخ را نه تنها به محقق که به همه مردم می دهد.
* شما از اینکه مردم امروز شعر شما را می خوانند لذت می برند، راضی هستید؟ خوشحالید؟
چه عرض کنم. شعر خودش رنج است و برای من رنج مضاعف بود. چون می دانم که شعر به دلیل استحکام صوری و زیبایی هنری و معنای عینی تام و تمامی که در آن وجود دارد، بی معنایی و زشتی و پلشتی فاجعه را مخدوش می کند. تبدیل فاجعه به مضمون هنری دست کمی از خیانت ندارد و دردناک است. در جایی با اشاره به درگذشت یکی از دوستان نزدیکم، محمد علوی گفته ام: " در وفات محمد علوی / خواستم زد به شعر یک دو نفس / باز گفتم که در جهان پس از این / زشت باشد که شعر گوید کس". می دانستم که تبدیل مرگ دوستی مثل محمد علوی به مضمون هنری وقاحت مرگ را مخدوش می کند.
خیلی جالب است. بعضی شعرا و فلاسفه معاصر ما مثل آدرنو و برتولت برشت همین حرف شما را زده اند و گفته اند پس از آشویتس نمی توان شعر گفت. شعر گفتن پس از آشویتس خیانت است. خیانت به انسان های بی گناهی که در آشویتس و داخائو جان باختند.(ص130)
نگارنده آگاه است که در مواردی می توان به چالش و حتی مخالفت با نویسنده برخاست، اما کار انجام شده چنان سترگ و شگفت آور است که بیان این انتقاد ها – که می توان آن ها را با نویسنده در میان گذاشت – کم ارزش جلوه دادن اثری است درخشان. آرزو می کنیم که این نخستین کتاب از " تاریخ شفاهی ادبیات قدیم ایران " که به همت والای نشر هرمس به انجام رسیده؛ ادامه یابد و نویسنده و ناشر آن، هم از سوی خوانندگان – که به مطالعه این اثر روی آورند – و هم مدیرانی که می توانند مشوق این اثر باشند – مورد تحسین و تشویق قرار گیرند. این اثر بویژه در دانشگاه ها باید مورد توجه قرار گیرد تا دانشجویان ما نه از طریق کتاب های بی مایه و بازاری و تکراری برخی استادان کم سواد و کاسب، بلکه از مسیر مطالعه آثار ارزشمندی چون کار آقای عبدالله نژاد با ادبیات فاخر و شکوهمند میهن خود آشنا شوند. بزرگترین رنجی که از مطالعه این اثر بر نگارنده عارض شد، همانا تیراژ 1000 نسخه ای کتاب در کشوری با بیش از 70 میلیون نفر جمعیت بود. دریغ و درد.
1. گفتگو با مسعود سعد سلمان، مجتبی عبدالله نژاد، انتشارات هرمس،چاپ اول 1393 ، تهران