• داده‌های قوم نگاری، باستان شناسی و منابع کتبی کهن خاورزمین حکایت از آن دارند که جشن‌های تقویمی، مراسم و آیین‌های ترکان کهن باستان پیوند تنگاتنگی با منافع اقتصادی مردم داشتند و در بسیاری موارد مشروط به فصل کشاورزی بودند. ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
آدينه  ۲٨ اسفند ۱٣۹۴ -  ۱٨ مارس ۲۰۱۶

 
داده‌های قوم نگاری، باستان شناسی و منابع کتبی کهن خاورزمین حکایت از آن دارند که جشن‌های تقویمی، مراسم و آیین‌های ترکان کهن باستان پیوند تنگاتنگی با منافع اقتصادی مردم داشتند و در بسیاری موارد مشروط به فصل کشاورزی بودند.چرخه سالانه با مهم ترین تاریخ‌های نجومی که غالبا با حرکت خورشید مرتبط بود تعیین می‌شد.
فرهنگ آیینی ترک‌های آسیای مرکزی سیستم یکپارچه ای را عرضه میداشت که درآن رسوم و باورهای عامیانه و مردمی با یکدیگر تعامل داشتند. همانند دیگر مردمان جهان، نزد ترک‌های آسیای مرکزی در روزگار کهن تکامل سیستم آیین‌ها و جشن‌هایی که با فرایندهای کار سال کشاورزی و با تغییر فصل در طبیعت مربوط بودند وجود داشت.
آنها به باورهایی که بین آنها جایگاه ویژه ای را که تصورات مذهبی درباره مرگ و زایش گیاهان و طبیعت اشغال می‌کردند اتکاء داشتند.همین طور در پژوهش‌های قوم نگاری شمارزیادی مطالب وجود دارند که به ما امکان می‌دهند ادعا کنیم که نزد خلق‌های آسیای مرکزی نوروز– یکی از جشن‌های بهاری،که با روز اعتدال بهاری مرتبط است (1) جای برجسته ای را در اشعار تقویمی و آیینی اشغال کرده است.
نزد قبایل ترک همانند بسیاری خلق‌های جهان، سنت شمارش سال نو با بهار وجود داشت که با آن اسطوره‌های کسموگونیک [کیهان شناسی، شناخت منشاء وتکامل جهان هستی وانسان- مترجم] درباره مرگ و زنده شدن طبیعت، رسم وآیین مذهبی – جادویی کشاورزی،که بویژه در فصل بهار مجدانه ارائه می‌شدند مرتبط بودند.
نام وعنوان جشن نزد همه خلق‌های آسیای مرکزی موجود است: ناوریز (قزاق ها)، ناوروز (ازبکها)، ناوروز(تاجیکها)، ناورُز(ترکمنها)، نُوروز(قیرقیزها). نوروز نزد دیگر خلق‌های ترک زبان نیز جشن گرفته می‌شود – نزد باشقیرها، تاتارها، اویغورها، غاراقالپاق ها، آذزبایجان‌ها، تاتارهای کریمه وغیره. ایده اصلی اساطیر– آیینی آن مصادف با زمان طبیعی فرارسیدن بهار است.
ورود بهار در طبیعت به معنی بیداری همه زندگی، آمدن گرمی وحرارت است. بهار- آغاز زندگی نو است. خورشید به خود آمده و همه چیز را برروی زمین زنده می‌کند.مخصوصا با بهار آیین‌های اصلی مرتبط بودند. ترکمن‌های جنوب شرقی ترکمنستان، براساس اطلاعات آ. جیکیف ، « دو نوع نوروز را جشن می‌گرفتند - نوروز دامداری (چاروا نُوروزی)، که بیست ودو فوریه گرامی داشته می‌شد و دیگری نوروز کشاورزی (« یوُپِک نُوروزی») است.(2) در آیین‌ها و باورهای جادویی این جشن، نقش اصلی به خورشید اختصاص داده می‌شد.
شواهد و قراینی درباره باستانی بودن وکهن سالی این جشن وجود دارند. به عنوان مثال ان.پ. لوباچوا به استناد آثار دانشمند قرون وسطی ابوریحان بیرونی (حدود سده‌های ده ویازده میلادی)، مراسم وآیین تقویمی مردمان آسیای مرکزی – خوارزمیان وسغدیان – پیشینیان واجدا تاجیک‌ها وازبک‌های کنونی را بررسی می کند.
نویسنده سنت جشن نوروز را شرح می‌دهد و ازسرچشمه‌های جشن نام می‌برد و آیین‌هایی که با آن مرتبط هستند را توصیف می‌کند: «در آسیای مرکزی این سنت می‌توانست درتقلید یا حتی بعنوان برقراری و ایجاد رسمی مذهب زرتشتی ظاهر شود. بخصوص که مناطق آسیای مرکزی تا اندازه‌ای از دولت ساسانی تقریبا دردوران نخستین حاکمان آن تابعیت می‌کرد».(3)
اعمال آیینی مهمترین بخش این جشن است. در آنها معنا شناسی نمادین آشکارمی‌شوند: نوروز با همه غنای پیوندهای معنا شناسی خود با پرستش آتش، خورشید، زمین برآمد می کند. مردم شناسان حدس وگمانی رابیان می کنند که با تصور باروری زمین، حاصل‌خیزی آن ومواد غذایی آیین باستانی نوروز که تا زمان کنونی حفظ شده در ارتباط است: «درآسیای مرکزی همه مردمان کشاورزی تا امروز نیز خوراک آیینی سال نو را تدارک می‌بینند...
ان.پ. لوباچوا اشاره می‌کند که خوراک آیینی سال نو و خلق‌های آسیای مرکزی و فارس‌ها (ایرانیان.مترجم) به کیش حاصل‌خیزی و سحر و جادوی کشاورزی مربوط می‌شوند. (4). د.خ. کارمیشوا ضمن توصیف جشن نوروز در روستاهای قزاقستان از خوراک آیینی شوربای قربانی بنام ناوریز- کوژه یا کودای – کوژه (نوعی غذای مخصوص.مترجم) نام می‌برد...
سنت‌های مربوط به خوراک آیینی این جشن باستانی، در میان ترکمن‌های جنوب شرقی ترکمنستان، براساس اطلاعات آ. جیکیف، دراین است که خوراک‌های اصلی که از گندم، روغن کنجد و دیگر فرآورده‌های دارای منشاء گیاهی تدارک دیده می‌شدند بر خصلت زراعتی جشن تاکید داشتند.
«در نوروز کشتن دام غیر ضروری بود. همه از کودکان تا پیران، با ظروف خود به دیدن همسایگان می‌رفتند، خوراکها را می چشیدند، دعای خیر می‌کردند، به یکدیگر تبریک، آرزوی تندرستی و رفاه و محصول خوب می کردند. براساس سنت، خوراک آیینی باید از هفت نوع محصول، مثلا، گوشت، نمک، پیاز وغیره تشکیل می‌شدند».(5)
نویسنده آ. نغمتی آنطورکه در پژوهش‌های خود نشان داده ، در روستاهای ازبکستان مردم همچنین با دقت برای پیشواز نوروز آماده می‌شدند: «جوانه گندم و غلات مختلف می رویاندند، خانه وحیاط خانه خود، اسباب واثاثیه خانه را تمیز می‌کردند. درآستانه جشن به شست وشو می‌پرداختند و زنان و دختران جوان مژه و ابروان خود را رنگ می‌زدند و لباس زیبای جشن را می‌پوشیدند. در سمرقند زنان در روزهای جشن برای آنکه سال نو موفقیت آمیز باشد به یکدیگر گلاب می‌‌پاشیدند و به صورت خود پودر سفید می‌زدند...، همه جا ماهیت تدارک خوراک سال نو همانند گذشته مشابه و یکسان بود: هدف اصلی آن امید به برداشت یک محصول زیاد در سال نو است. بطور سنتی این خوراک را بصورت گروهی تهیه وهمه را مهمان می‌کردند». (6)

یادداشتها:

1- اعتدال بهاری یا هموگانِ بهاری( در نیم کره شمالی) در ستاره شناسی به لحظه ای گفته میشود که خورشید از دید ناظر زمینی از صفحه استوای سماوی می گذرد و حرکت خود به سمت شمال آسمان را در پیش میگیرد. اعتدال بهاری یکی از دو اعتدالی زمین است که در هر سال رخ میدهد- اعتدال دیگر اعتدال پاییزی است. «ویکی پد‌یا». مترجم
2- آ.جیکیف. جشن‌های سنتی ترکمنی، بازی‌های گوناگون( براساس مطالب جنوب شرقی ترکمنستان). زیر نظر ش. آنناقلیچوا – عشق آباد.نش علم 1983 – ص 18.
3- لوباچوا ان.پ. درباره تاریخ آیین های تقویمی کشاورزان آسیای مرکزی ص. 6- 30 / باورهای باستانی و کیش های مردمان آسیای میانه. مقالات تاریخی – قوم نگاری. مدیر مسئول و.ان. باسیلف – مسکو.نشرعلم 1986
4– همانجا .ص.15
5– آ.جیکیف. جشن‌های سنتی ترکمنی وبازی ها ( براساس مطالب جنوب شرقی ترکمنستان). زیر نظر ش. آنناقلیچوا.عشق آباد.نشر علم.1983 – ص.18 .
6– آ.ان. نغمتی. جشن های تقویمی کشاورزی تاجیکهای باستان و اجدا آنها – دوشنبه. نشر دانش. 1989 – ص. 73 .