اخبار روز: www.iran-chabar.de
آدينه  ۲ مهر ۱٣۹۵ -  ۲٣ سپتامبر ۲۰۱۶

چکیده:
پرفسور یرواند آبراهامیان، در ایران نامی آشنا و بسیار محترم است. کتاب های ایشان به چاپ های متعدد رسیده و در محافل دانشگاهی به صورت کتاب های آکادمیک در حوزه های تاریخ و جامعه شناسی سیاسی در آمده است. انتشار هر کتاب و مقاله ایشان، که گاه با چند ترجمه و در کوتاه ترین زمان صورت می گیرد، بحث های بسیاری را در محافل دانشگاهی و روشنفکری دامن می زند. مقاله زیر می کوشد تا خوانندگان ارجمند را با نگرش های پرفسور یرواند آبراهامیان در باره مهم ترین مقوله های تاریخی آشنا کند.
کلید واژه ها: جامعه شناسی سیاسی، مارکسیسم آکادمیک، دولت، طبقه، دین، جنبش های اجتماعی

زندگینامه:

پرفسور یرواند آبراهامیان به سال 1319/1940 در تهران دیده به جهان گشود. تا سال 1330/1950 در همین شهر به تحصیل پرداخت و سپس روانه انگلستان شد. در سال 1342/1963 از دانشگاه آکسفورد درجه کارشناسی ارشد گرفت و در سال 1348/1969 از دانشگاه کلمبیا موفق به اخذ درجه دکترا شد. آبراهامیان، در دانشگاه های پرینستون و آکسفورد، به تدریس " تاریخ ایران " پرداخت و هم اکنون استاد تاریخ عمومی – به ویژه تاریخ اروپای جدید و جهان سوم –در کالج باروک دانشگاه نیویورک است. من یک ایرانی ارمنی به دنیا آمدم، شکاک به خاطر آموزش های علمی، ترجیحا یک سوسیال دموکرات در زمینه سیاسی، و تا آنجا که به مبانی مذهبی مربوط می شود، در اغلب روزها، بی تفاوت نسبت به بود و نبود خدا (گنوستیک ) و در روز های دیگر منکر وجود خدا ( آته ایست ) هستم. ( ر. ک. 1، ص 9 ) پرفسور آبراهامیان تاکنون کتاب ها و مقالات گوناگونی را بویژه در باره ایران معاصر نوشته است. عمده ترین کتاب های ایشان عبارتند از:
1. یرواند آبراهامیان، اسلام رادیکال مجاهدین ایرانی، ترجمه فرهاد مهدوی، نشر نیما، چاپ اول، مرداد، آلمان، 1386( تاریخ انتشار به انگلیسی: 1984، دانشگاه یل ). این کتاب در ایران منتشر نشده است.
2. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، چاپ شانزدهم، تهران، 1389 ( تاریخ انتشار به انگلیسی: 1982، دانشگاه پرینستون )؛ یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند، محسن مدیر شانه چی و حسن شمس آوری، نشر مرکز، 1387، تهران
3. یرواند آبراهامیان، کودتا، ترجمه ناصر زرافشان، موسسه انتشارات نگاه، چاپ اول، 1393، تهران ( تاریخ انتشار به انگلیسی: 2013 )؛ یرواند آبراهامیان، کودتا، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، چاپ سوم، 1392، تهران؛ یرواند آبراهامیان، کودتا، ترجمه عبدالرضا ( هوشنگ ) مهدوی، چاپ اول، 1392، تهران
4. یرواند آبراهامیان، مردم در سیاست ایران، ، ترجمه ی بهرنگ رجبی، نشر چشمه، چاپ اول، تهران 1394
5. یرواند آبراهامیان، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، چاپ سوم، تهران، 1389 ( تاریخ انتشار به انگلیسی: 2008، دانشگاه کمبریج )؛ یرواند آبراهامیان، تاریخ ایران نوین، ترجمه شهریار خواجیان، نشر دات، 1390
6. یرواند آبراهامیان، مقالاتی در جامعه شناسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی، نشر پردیس دانش، چاپ سوم، تهران 1393
7. یرواند آبراهامیان، مقاله " پارانوید در سیاست ایران" از کتاب " جستارهایی در باره تئوری توطئه در ایران "، گردآوری و ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی چاپ ششم، تهران،1390
8. یرواند آبراهامیان، آنارشیسم در انقلاب روسیه، دانشگاه کورنل، 1973 ( این کتاب به فارسی ترجمه نشده است. )
9. یرواند آبراهامیان، یک آنارشیست آمریکایی، زندگی والترین کلیر، دانشگاه پرینستون، 1978( این کتاب به فارسی ترجمه نشده است. )
10. یرواند آبراهامیان، خمینیسم: مقالاتی در باره جمهوری اسلامی، دانشگاه کالیفرنیا، 1993، ( این کتاب به فارسی ترجمه نشده است. )
11. یرواند آبراهامیان، اعترافات شکنجه شدگان: زندان ها و ابراز ندامت های علنی در ایران مدرن، ترجمه رضا شریفها، نشر باران، سوئد، 2003 ( تاریخ انتشار به انگلیسی: 1999). این کتاب در ایران منتشر نشده است.

جامعه شناسی سیاسی

آنچه آثار وپژوهش های یرواند آبراهامیان را از بسیاری آثار منتشر شده دیگر در زمینه تاریخ نگاری متمایز می کند، زمینه خاص بررسی های او و سابقه علائق وی است. دونکته مهم در بررسی آثار آبراهامیان دارای اهمیت فراوان است: نخست آن که او در رویکرد به فراز و نشیب های تاریخ ایران معاصر، زمینه کار را بر جامعه شناسی سیاسی قرار می دهد و پرسش هایی را مطرح می کند که حاصل تحقیق را، تنها به به بازسازی رخداد ها محدود نمی کند و نکته دیگر آنکه مطالعات و بررسی های خود را در زمینه تاریخ معاصر ایران، سال ها پیش از آشکار وغیر قابل اجتناب یافتن این موضوع، یعنی از مدت ها قبل از انقلاب، آغاز کرده است.
پرفسور آبراهامیان نگرش خود را که بر جامعه شناسی سیاسی استوار است ، این گونه توضیح می دهد: " طی دو دهه گذشته، جامعه شناسانی که در باره جوامع غربی مطالعه کرده اند به اصول علم نوینی به نام جامعه شناسی سیاسی دست یافته اند.این جامعه شناسان با نفی تصور جدایی دولت و جامعه که در جامعه شناسی سده نوزدهم رایج بود، به تنظیم نظریه ای با گستردگی کمتر اما دقیق تر، پرداخته اند که در آن، دولت و جامعه به نحو پیچیده ای همبسته، و سیاست پدیده ای متاثر از سازمان های سیاسی و نیروهای اجتماعی قلمداد می شود. این جامعه شناسان، با بهره گیری از دیدگاه سه بعدی فوق، علاوه بر تدوین چارچوب های نظری جامعه شناسی سیاسی، مطالعات موردی و تجربی ارزشمندی در باره جوامع غربی، تحلیل بنیاد های اجتماعی سیاست و ارتباط پیچیده میان عملکرد دولت، سازمان های سیاسی و ساختار های اجتماعی ارائه داده اند. " ( ر. ک. 2، ص5 ) پرفسور آبراهامیان، اذعان می کند که خود با نظریه دوم به تحلیل تاریخ می پردازد: " کتاب حاضر- ایران بین دو انقلاب – می خواهد با تحلیل تاثیرات متقابل سازمان های سیاسی و نیرو های اجتماعی، سیاست ایران را بررسی کند." ( ر. ک. 2، ص7)
در این جا اشاره به یک نکته حائز اهمیت فراوان است. همبستگی دولت و جامعه، همچون یک مقوله بدیهی، هنگامی معتبر است که آگاهی های ناظر بر این رابطه، آگاهی های صادق و غیر کاذب باشد. یعنی اینکه یگانگی و یا اتحاد منافع طبقات حاکمه و دولت نماینده آن ها با منافع توده های مردم که از جانب طبقات حاکمه تعریف شده – و این خود یکی از وجوه آگاهی کاذب است – جریانی حقیقی و اصیل و ذاتی اجتماع مردم تلقی شود و آگاهی های مربوط به آن نیز در زمره آگاهی های صادق قرار گیرد.

مارکسیسم آکادمیک

نگرش پرفسور آبراهامیان به مارکسیسم نگرشی مبتنی بر مارکسیسم آکادمیک، دانشگاهی یا به بیان ایشان مارکسیسم فرهنگی است . او در توصیف مارکسیسم آکادمیک می نویسد: " از آغاز سده بیستم که مارکسیسم وارد خاورمیانه شد تا دهه 1960، روشنفکران خاورمیانه از آن به گرمی استقبال کردند تا جهان را تغییر دهند. تقریبا تمام این روشنفکران رزمندگانی بودند که به شخصیت های فعال مارکسیست تبدیل شدند. الن جان پرسیوال تیلر مورخ سرشناس بریتانیایی، می نویسد: به برکت وجود مانیفست کمونیست، نحوه اندیشه کسی که دغدغه مسائل سیاسی و اجتماعی داشته باشد، دگرگون می شود. بنابراین در خاورمیانه، بخش اعظم روشنفکران این دوره، در چارچوب این نظر ا. ج. پ. تیلر قرار می گیرند که روشنفکرکسی است که به گونه ای صاحب اندیشه است. اما از دهه 1960 تا کنون، شمار فزاینده ای از مورخان به مارکسیسم روی آورده اند نه فقط برای آن که جهان را تغییر دهند بلکه بیش از آن، برای آن که آن را درک کنند. این مورخان به این نتیجه رسیده اند، که جوامع خود را پیش از آن که تغییر دهند؛ لازم است که بشناسند. بنابراین داستان مارکسیسم در خاورمیانه را می توان به صورت گذار از مارکسیسم سیاسی – که به طور عمده بر مانیفست کمونیست اتکا داشت – به مارکسیسم آکادمیک تعریف کرد که نه تنها تحت تاثیر آثار متاخر مارکس قرار دارد، بلکه از آنتونیو گرامشی (مارکسیست ایتالیایی)، مارکسیست های بریتانیایی، "ساب آلترن " (1)ها و حتی مکتب آننلز(2ا) متاثر است. مارکسیسم آکادمیک – در گونه های فراوانش، در خاورمیانه پر نشاط و پویاست.
وقتی از مارکسیسم آکادمیک سخن می گویم، منظورم تحلیل جامعه بویژه تاریخ آن، تاکید بر اهمیت طبقه، تاکید بر اهمیت شرایط عینی بدون نادیده گرفتن فرهنگ، تاکید بر اهمیت ارتباط شبکه های اجتماعی در حوزه عمومی از یک طرف و تاکید بر اهمیت نیروهای اجتماعی – اقتصادی در جامعه بزرگتر از طرف دیگر و سرانجام آخرین و نه کم اهمیت ترین نکته، تاکید بر اهمیت پذیرش اصول "عصرروشنگری" است که در آن انسان از حقوق تفکیک ناپذیر آزادی و برابری برخوردار است. مارکسیسم آکادمیک، پذیرش مراحل رشد تاریخی و باور مارکس به "سیر اجتناب ناپذیر تاریخی" را الزامی نمی داند.
در مارکسیسم آکادمیک، حقوق فردی مورد توجه قرار می گیرد... مارکسیسم آکادمیک در خاورمیانه در دهه های پس از 1960 بود که کاملا شکوفا شد. دانشجویان فارغ التحصیل کشور های غربی که دهه پر تلاطم 1960 اروپا را از سر گذرانده بودند؛ مایوس و سرخورده از مطالعات و دستاورد های " شرق شناسی "؛ با نگرش های دوران جنگ سرد و از همه مهم تر با نظریه های " مدرنیزه شدن "، به سوی آرائ آنتونیو گرامشی (مارکسیست ایتالیایی)، ادوارد پالمر تامپسون و دیگر مارکسیست های بریتانیایی گرایش یافتند. این جریان را امواج مداوم دانشجویان تبعیدی که از سرکوب حکومت های خاورمیانه می گریختند؛ تقویت می کرد. کشورهای این دانشجویان که " دولت های پلیسی " خوانده می شدند؛ دشمن تمام عیار هر شکلی از مارکسیسم بودند. حتی دولت هایی که چنان گرفتاری ذهنی برای امنیت خود نداشتند، با این تصور که موضوع تاریخ برای کشورهای در حال توسعه، مسئله ای تجملی و غیر ضرور است، حمایتی از بنیادهای تحقیقاتی تاریخ نمی کردند. با برداشتی متناقض، رشته تاریخ را خطرناک و در عین حال غیر ضرور به حساب می آوردند. در نتیجه مارکسیسم آکادمیک در ایران و جهان عرب نه در درون این کشورها بلکه به طور عمده در کشور های غربی شکوفا شد.
اگرچه آثار آکادمیک مارکسیستی خاور میانه، از جریان های گوناگون مارکسیسم غربی متاثر بودند، اما همواره بر ماتریالیسم تاریخی، عوامل اقتصادی و از همه مهم تر تحلیل طبقاتی تاکید می کردند. در این آثار کوشش می شد تا هویت های گوناگون مردم از جمله ملت، قوم، قبیله، منطقه، فرقه و دین مورد توجه قرار گیرد. این گونه های هویت، گاه اندیشه مبتنی برتحلیل طبقاتی را تقویت و گاه تضعیف می کردند. خود مارکس هم در آثار خود که به بریتانیا ی معاصر پرداخته؛ از جمله در کتاب ماندگار " مسئله ایرلند "، اهمیت این هویت ها را خاطر نشان کرده است." ( ر. ک.3)
پرفسور آبراهامیان در تشریح نگرش مارکسیسم آکادمیک یا مارکسیسم فرهنگی به تحولات تاریخی، به رویدادهای سال های اخیر خاورمیانه می پردازد و می نویسد: " اما شورش های عربی در مقابل تحلیل های مارکسیستی خاورمیانه، چالش هایی را هم مطرح کرد. این شورش ها به روشنی نشان داد که گرچه عوامل اقتصادی و طبقاتی مهم هستند اما عوامل و پدیده های دیگری – از جمله دین، فرقه، قوم، ملت، قبیله، طایفه و حتی موقعیت جغرافیایی -- هم وجود دارند که این عوامل را تضعیف یا پیچیده تر می کنند. در بعضی جاها و در برخی مواقع این عوامل نه تنها تاثیر خود را به رخ می کشند، بلکه در تعارض با عوامل طبقاتی و اقتصادی قرار می گیرند. پس از یک قرن کامل تمرکز گرایی، توسعه شهری، صنعتی شدن، آموزش همگانی و رسانه های دولتی، این عوامل نه تنها جان سختی نشان داده اند، بلکه تقویت هم شده اند. سیاست های دینی و فرقه گرایانه – شیعه در برابر سنی در عراق و لبنان، علوی ها در برابر سنی ها در سوریه، منطقه جغرافیایی در برابر منطقه جغرافیایی دیگر در لیبی -- که هم اکنون در خاورمیانه جریان دارند؛ ممکن است پدیده های جدیدی نباشند، اما شدت و حدت و پایه های توده ای آن ها قطعا جدید است. برای پرداختن به این مسائل حاد و خطرناک، نه تنها لازم است که بررسی های تجربی دقیق هانا بطوطه را سرمشق خود قرار دهیم، بلکه ضرور است که از مارکسیست های بریتانیایی، کسانی چون ا. پ. تامپسون و کریستوفر هیل هم بیاموزیم. آن ها این مسئله دشوار را پیش می کشند که چرا و چه زمانی دین وارد حوزه سیاست می شود – بویژه به این مسئله می پردازند که وقتی سرمایه داری لجام گسیخته به تهدیدی علیه اقتصاد اخلاقی تبدیل می شود؛ چگونه باور های دینی، سیاسی می شوند. مارکسیسم، بویژه مارکسیسم فرهنگی، خود را متعهد می داند که برای این بحران های رو به گسترش خاورمیانه پاسخ هایی ارائه کند. ( ر. ک. 3)

تاکید بر نقش تعیین کننده عوامل داخلی

آن چه بیش از هر موضوع دیگری نگرش تاریخ نگاری یرواند آبراهامیان را از دیگر پژوهندگان تاریخ معاصر ایران متمایز می سازد، تاکید خاص اوست بر مبانی اجتماعی تحولات سیاسی ادوار مورد بحث. توجهی که در درجه اول خود را به صورت احتراز از تاکید بر نقش تحولات خارجی بر دگرگونی های داخلی کشور نشان می دهد و آن گاه در بررسی تاثیر تنش های اجتماعی بر چگونگی شکل گیری حرکت های سیاسی.
مارکسیست های کلاسیک تحولات هر کشور و جامعه ای را نمودی خاص از عمومی ترین قوانین حاکم بر جهان و شکلی معین از قوانین عمومی تکامل و تحول می دانند و به همین دلیل در ارزیابی های خود از تحولات اساسی در کشور یا جامعه ای، نخست به کلیات یا تحولات عمومی و صف آرائی های جهانی و تناسب نیروهای بین المللی می پردازند و از این مسیر به ارزیابی های ملی می رسند و رویدادها و تحولات داخلی را تجزیه و تحلیل می کنند. اما آبراهامیان از مقوله " تناسب نیروها در جهان " و نقش گاه تعیین کننده عوامل خارجی در تحلیل رویدادها و تحولات اجتماعی – بویژه در آثار نخستین خود استفاده نمی کند یا از کنار این عوامل به صورتی گذرا عبور می کند. به عنوان نمونه در تحلیل انقلاب مشروطیت ایران، تقریبا هیچ اشاره ای به انقلاب 1905 روسیه نمی کند. ( ن. ک.6، توده مردم در انقلاب مشروطه ایران، ص108 )؛ در تحلیل کودتای 1299 و در ضرورت دولت متمرکز قدرتمند، و ناگزیر برکشیدن رضا شاه توسط امپریالیسم انگلستان ( ر. ک.2، رضا شاه، ص 128 )، از انقلاب سوسیالیستی اکتبر 1917 و نقش بسیار مهم آن تنها با اشاره ای گذرا عبور می کند. در آثار آبراهامیان، از شکل گیری جهان دو قطبی، پیروزی متفقین برآلمان فاشیستی و نقش ویژه اتحاد شوروی در آن، تشکیل جامعه کشورهای سوسیالیستی و فرو پاشی سیستم استعماری کهن، تغییر تناسب نیروها و لاجرم تیز تر شدن مبارزات اجتماعی سراسر جهان که تلثیر خود را برجنبش های آذربایجان و کردستان ایران، پیدایش و نفوذ گسترده حزب توده ایران و سرانجام نهضت ملی کردن نفت ایران ( ر. ک. 4، شکل گیری پرولتاریا در ایران مدرن، ص 172 ) و ( ر. ک. 6، قوت ها و ضعف های جنبش کارگری ایران، ص 216 )، هم باقی می گذارد؛ یا اثری نیست یا به شدت کم رنگ است.
با این وجود، پرفسور آبراهامیان در مقاله مهم " پارانوید در سیاست ایران "، وقتی ریشه های عینی باورهای توطئه اندیشانه در ایران را مورد بررسی قرار می دهد، برنقش واقعی کشور های امپریالیستی در ایجاد این باورها، تاکید می کند و می نویسد: " با وجود این، بیشتر ناظران بر این امر توافق دارند که پارانویای سیاسی در ایران مدرن وجود دارد،... اما این رویکرد یا شیوه می تواند به روش تاریخی، به ویژِه با تجربه ایران در زمینه سلطه امپریالیستی هم تبیین شود: قدرت های خارجی – نخست روسیه و بریتانیا و سپس ایالات متحده آمریکا – در دو سده گذشته شکل بندی های بنیادی دورنمای سیاسی کشور را تعیین کردند. این شکل بندی های بنیادی در برگیرنده سه جنگ مصیبت بار در نیمه نخست سده نوزدهم؛ امتیازات مربوط به قرارداد های گلستان، ترکمانچای و پاریس؛ ایجاد بریگاد قزاق به رهبری تزاریست ها در سال 1879/1258ش.؛ فروش امتیاز تنباکو به یک سرمایه گذار بریتانیایی در سال 1890/1269 ش.؛ امتیاز دارسی 1901/1280ش. که به تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس منجر شد؛ قرارداد 1907 انگلیس و روسیه که ایران را به مناطق نفوذ تقسیم می کرد؛ اولتیماتوم 1911/1290ش. روس ها و به دنبال آن اشغال ایران توسط روس و انگلیس؛ و قرارداد 1919 ایران و انگلیس که با هدف تحت الحمایگی کامل ایران طراحی شده بود. از این دیدگاه، نه تنها ایرانیان بلکه اروپاییان هم، روسیه و بریتانیا عملا ایران را وارد امپراتوری خود کرده بودند. در واقع دیپلمات های آن ها بودند که بر کشور حکومت می کردند و شاه تنها به عنوان یک نایب السلطنه خدمت می کرد. تا نیمه دوم سده، شاهان قاجار حتی نمی توانستند جانشینان خود را بدون تایید مستقیم نمایندگان قدرت های امپریالیستی تعیین نمایند. نفوذ امپریالیستی در سه کودتای نظامی در ایران در سال های 1908/1287ش.؛ 1921/1299ش. و 1953/1332ش. نیز وجود داشت. در کودتای نخست، بریگاد قزاق به رهبری افسران تزاری در تلاشی برای نجات پادشاهی رو به زوال قاجار، پارلمان تازه تاسیس را به توپ بست. در کودتای دوم، افسران بریتانیایی به کلنل رضا خان که در بریگاد قزاق خدمت می کرد، کمک کردند تا دولت را سرنگون نماید و راه را برای انحلال سلطنت قاجار و ظهور دولت پهلوی هموار کردند. در جریان سوم، سیا به همراه سازمان ام. آی سیکس بریتانیا، افسران ارتش را برای سرنگونی یک نخست وزیر مردمی و نجات سلطنت پهلوی تامین مالی کردند. " ( ر. ک. 7، ص 45 )

دولت

" مارکسیست ها معتقدند که دولت سازمان سیاسی جامعه و مهم ترین وسیله برای تامین تسلط طبقه ای است که از نظر اقتصادی در جامعه نقش حاکم را دارد. وظیفه اساسی دولت حفظ و تحکیم نظام اقتصادی حاکم و دفاع از طبقه ای است که به وجود آورنده آن نظام بوده است. از نظر تاریخی دولت همزمان با پیدایش جوامع منقسم به طبقات بوجود آمده است. بین نوع دولت و شکل آن باید تفاوت قایل شد. نوع دولت را نظام اقتصادی جامعه تعیین می کند و دولت موظف به حفظ و دفاع از آن نظام و آن طبقه ای است که قدرت حاکمه را در دست دارد. بنابراین در طول تاریخ جوامع طبقاتی سه نوع دولت یافت می شود: دولت نوع برده داری، دولت نوع فئودالی و دولت نوع سرمایه داری. ولی شکل هر دولت ممکن است در این یا آن کشور و در هر دوران معین فرق کند. اشکال دولت اغلب وابسته به شرایط تاریخی، سنن گذشته، شیوه های عمل متغیر برای حفظ تسلط طبقاتی، و همچنین وابسته به شدت مبارزه طبقاتی و تناسب نیروها در هر جامعه است. مثلا جمهوریت یا سلطنت از اشکال دولت است و هر یک از آن ها نیز می تواند اشکال مختلفی پیدا کند مثل سلطنت مطلقه یا سلطنت مشروطه، جمهوری با قدرت پارلمانی یا جمهوری با اختیارات رئیس جمهور و امثال این ها " ( ر. ک.9، ص356)
پرفسور آبراهامیان در توضیح نگرش خود نسبت به مقوله بسیار مهم دولت به تشریح مفصل این مقوله می پردازد و می نویسد: " ماهیت حقیقی دولت، موضوع بحث داغی است که از قرن نوزدهم تا کنون همچنان ادامه دارد. در ابتدا، بحث عمدتا میان فلاسفه سیاسی که موافق یا مخالف دولت و علیه جامعه بودند، جریان داشت. برخی و به طور خاص هگل، استقرار دولت را جدا از جامعه مدنی، نائل به " واقعیتی مشخص " و " واسطه بی طرف " رفع " هرج و مرج " ذاتی طبقات اجتماعی می دانستند. اما دیگران و از جمله پرودون، فکر می کردند دولت ذاتا " ظالم "، حریص در بلعیدن " آزادی های فردی " و در نتیجه مسبب اصلی انحطاط عمومی و بی اخلاقی اجتماعی است.
با مارکس، باب جدیدی در این بحث گشوده شد. از نظر مارکس، دولت، خود به خود نه گناهکار است نه بی گناه، رکنی است از خود جامعه. مارکس، تلویحا تلاش می کند در بحث از بوروکراسی، قانون، ارتش، ایدئولوژی و دیگر جنبه های دولت، به دو امر جداگانه دست یابد. در وهله اول، مارکس تلاش داشت تا از رازآلودگی و ابهام مسئله دولت پرده بردارد و آن را از هاله هگلی بدر آورد. در وهله دوم، او قصد داشت نشان دهد که دولت و جامعه به صورت غامضی به هم پیچیده اند و گروه های متشکل در عرصه سیاست، با نیروهای اجتماعی در جامعه وسیع تر مدنی، ارتباط تنگاتنگی دارند.
اگرچه مارکس از این هر دو بحث استفاده نموده، اما بعضا تاکیدات خود را تغییر داده است. او در برخی موارد، دولت را صرفا " کمیته اجرایی " طبقه حاکم توصیف می کند و در جایی دیگر به ویژه در بحث خود در باره پروس بیسمارکی و فرانسه بناپارتی، می گوید: دولت می تواند با رودررو قرار دادن طبقات گوناگون و ایجاد موسسات " انگلی "، تا حدودی خودمختاری و استقلال نهادی به دست آورد. البته این بحث حاوی این پیش فرض نیز هست که دولت هیچگاه به اندازه کافی خودمختار و مستقل نخواهد شد تا شیوه های مسلط تولید و روابط اجتماعی مربوط به آن را، مورد تهدید قرار دهد. در نتیجه در بحث مارکس خط تسلسلی وجود دارد که در یک سوی آن، دولت به طور ساده، ابزار طبقه حاکم و در سوی دیگر از خودمختاری نسبی برخوردار است.
این بحث قدیمی در سال های اخیر مجددا مطرح شده است؛ با این تفاوت عمده که دیگر چندان در میان فلاسفه بزرگ مطرح نیست. بلکه مباحثات کنونی از یک طرف بین مکتب مدرن علوم سیاسی، و مارکسیست ها و از طرف دیگر بین مارکسیست هایی که به دولت صرفا به عنوان " ابزار " طبقه حاکم نگاه می کنند و کسانی که به بحث " خودمختاری نسبی " و استقلال دولت دامن می زنند، مطرح است. شخصیت های رهبری کننده مکتب مدرن به ویژه دیوید آپتر، لئونارد بایندر و ساموئل هانتینگتون از جهات متعدد به هگل و نظرات او می پیوندند. در نوشته های آنان، دولت همواره معطوف است به یک سیستم سیاسی و نیز به عنوان یک " تنظیم کننده بی طرف " که مافوق جامعه قرار گرفته و " کارکرد " اصلی اش " توجیه قدرت "، " تخصیص منابع "، " به جریان انداختن داده ها و گرفته ها در شبکه های قدرت دولتی "، و نیز در جوامع در حال توسعه، " مدرنیزه " کردن و نوسازی سیستم اجتماعی از هم گسیخته سنتی است. خودمختاری و استقلال بیشتر دولت، باعث تداوم بیشتر آن می شود و تداوم بیشتر، موجب توانایی بیشتر دولت در زمینه نوسازی خواهد شد. به طور خلاصه از نظر آنان، دولت به قهرمانی مستقل و نوآور تبدیل می شود که نه تنها تشکیلات و موسسات جدید مانند ارتش، بوروکراسی و امکانات آموزشی بوجود می آورد بلکه همچنین می تواند بر موانعی که سنت در مسیر پیشرفت جامعه قرار داده است، چیره گردد.
مارکسیست های معاصر، تاکید فراوانی را که مارکس در زمینه تفاوت شکل گیری دو پارادایم ( حیطه ) متضاد داشته، برجسته کرده اند. پارادایم اول که عمدتا توسط رالف میلی بند بسط داده شده، دولت را نگهبان و حافظ طبقه حاکم، و قدرت دولتی را، قدرت طبقه توصیف نموده است... پارادایم دوم که اساسا توسط نیکوس پولانتراس فرموله شده، استدلال می کند که دولت می تواند از استقلال و " خود مختاری نسبی " برخوردار باشد به خاطر تعدیل منازعات طبقاتی و به عنوان " مجموعه ای از دستگاه های دولتی " که برخی از آن ها مانند پلیس و محاکم، نقش سرکوبگرانه دارند و برخی دیگر به ویژه مطبوعات و امکان های آموزشی، دارای نقش غیرسرکوبگرانه ایجاد هژمونی ایدئولوژیکی هستند. این رشته بحث ها حتی بیشتر توسط تدا اسکوکپل و ایلن تریم بگر ادامه می یاید. آنان نتیجه گیری می کنند که دولت های بوروکراتیک به ویژه در کشورهای جهان سوم، می توانند تا آنجا قدرتمند و خودمختار بشوند که جدای از کسانی که شیوه تولید را در اختیار دارند، منطق و منافع خاص خود را توسعه دهند. از اینرو آنان با مکتب مدرنیست ها در این جمع بندی هم رای هستند که دولت های خودمختار در جامعه، از دولت های وابسته به طبقات خاص قوی ترند. برای هر دو مکتب، خودمختاری، بر تقویت، بقا و تداوم دلالت دارد. چنان که نبود خود مختاری، موجب تضعیف، آسیب پذیری و زمینه ساز انقلاب خواهد شد." (ر. ک. ا، صص 19-21 )
پرفسور آبراهامیان با مکتب مدرنیست ها و مارکسیست هایی مانند تدا اسکوکپل و ایلن تریم بگر، مخالف است و مخالفت خود را در ارزیابی از ویژگی های دولت در ایران آشکار می کند: " با این همه، به نظر می رسد تجربه ایران، عکس این مسئله را اثبات می کند. زیرا تخت سلطنت پهلوی، خود مختار بودن دولت، نه تنها قدرت نهادینه شده به دنبال نداشت، بلکه انزوای اجتماعی برای آن به ارمغان آورد و منزوی شدن دولت از جامعه، به نوبه خود موجب ضعف و سستی و آسیب پذیری اش در برابر انقلاب گردید. اما در حاکمیت جمهوری اسلامی، وابستگی دولت به طبقاتی ویژه، پایه اجتماعی برای رژیم بوجود آورد که به نوبه خود، این پایه، تقویت و دوام رژیم را باعث گشته است. به عبارت دیگر دولت پهلوی دقیقا به خاطر خودمختاری آن در برابر جامعه، ضعیف بود. در مقابل، جمهوری اسلامی حداقل تا اواخر 1359 قدرتمند و با دوام بوده، زیرا به طبقات اجتماعی خاصی وابسته و ار پایگاهی اجتماعی برخوردار است." ( ر. ک. 1، ص21 )
آبراهامیان بر نقش دولت در تحولات اجتماعی تاکید می کند و در باره ایران می نویسد: " کتاب " تاریخ ایران مدرن " شرح دگرگونی های اثر گذاری است که در سده بیستم در ایران به وقوع پیوسته است. و از آنجا که موتور اصلی این دگرگونی ها دولت مرکزی بوده، تمرکز آن نیز بر دولت، نحوه شکل گیری و گسترش آن خواهد بود؛ و همچنین تاپیرات عمیقی که این گسترش نه تنها بر سازمان سیاسی و اقتصادی بلکه بر محیط، فرهنگ و از همه مهم تر گستره اجتماعی بر جای گذاشته است. برخی از این تاثیر گذاری ها، خواسته و عامدانه بوده و بعضی نیز، به ویژه جنبش های اعتراضی و انقلابات سیاسی، چنین نبوده است. رویکرد کتاب در نظر کسانی که معتقدند در مورد معضلات جهان معاصر، دولت نه مشکل گشا که خود بخشی از مشکل است، شاید شگفت انگیز و تا حدودی غافلگیرکننده بنماید. اما موضوع این کتاب دگرگونی های اساسی است و در ایران، آغازگر چنین دگر گونی هایی همیشه دولت مرکزی بوده است؛ بنابراین در این کتاب بیش تر به نقش همین عامل خواهیم پرداخت، و در عین حال تلاش خواهیم کرد از فرو افتادن به ورطه رانکه – هگلی در مورد بزرگ نمایی نقش نهاد دولت پرهیز کنیم... این کتاب همچنین به روابط پیچیده و تنگاتنگ میان تحول اقتصادی و اجتماعی، تحول اجتماعی و فرهنگی، و تحول فرهنگی و سیاسی می پردازد؛ چنان که تجلی آن را در ایدئولوژی رسمی دولت و همچنین در سطحی وسیع تر، در فرهنگ سیاسی جامعه می توان دید... در مفهوم مارکسیستی، این اثر ردیابی گذار از فئودالیسم است به سرمایه داری دولتی – از یک منطقه جغرافیایی با بافتی نامنسجم و روستاهای پرت و دور افتاده و تیره های قبیله ای، به یک اقتصاد منسجم و شهری که در آن طبقات برای کسب قدرت در داخل دولت از هر وسیله ای استفاده می کنند. از این منظر دولت در واقع وجودی قائم به ذات بر فراز جامعه نیست، بلکه پدیده ای است گسترده و سخت تنیده در جامعه." ( ر. ک. 5، ص15 و 23 )

طبقه اجتماعی

لنین در تعریف طبقه می نویسد: " طبقات به گروه های بزرگی از افراد اطلاق می شود که برحسب جای خود در سیستم تولید اجتماعی دوران تاریخی معین، برحسب مناسبات خود با وسایل تولید ( که اغلب در قوانین تثبیت و تسجیل شده است )، برحسب نقش خود در سازمان اجتماعی کار و بنابراین برحسب طرق دریافت و میزان آن سهمی از ثروت اجتماعی که در اختیار دارند، از یکدیگر متمایزند. طبقات آنچنان گروه هایی از افراد هستند که گروهی از آن ها می تواند به علت تمایزی که میان جای آن ها در شیوه معین اقتصاد اجتماعی وجود دارد، کار گروه دیگر را به تصاحب خود در آورند." ( ر. ک.8، ص131 )
پرفسور آبراهامیان در توصیف نگرش خود از مقوله طبقه به نقل قولی از ای. پی. تامپسون استناد می کند و به نقل از او می نویسد: " جامعه شناسانی که ماشین زمان را متوقف کرده اند و با تلاش فراوان وارد موتورخانه آن شده اند تا نقش طبقه را در سیر تاریخ پیدا کنند، می گویند که نتوانسته اند جای طبقه را پیدا کنند، آن ها فقط توانسته اند افراد بیشماری را با مشاغل، درآمدها و سلسله مراتب متفاوت مشاهده کنند. البته آن ها راست می گویند، چرا که طبقه اجتماعی یک بخش از ماشین نیست بلکه طرز کارکردن و حرکت آن است. طبقه، منافع این گروه و آن گروه نیست، بلکه تضاد منافع است؛ گرما و صدای غرش حرکت ماشین است... طبقه ساخت نیست بلکه واقعه و حرکت است." ( ر. ک. 2، ص5 )
یرواند آبراهامیان بر خلاف نظریه پردازان بورژوازی و ناسیونالیست ها، جامعه ایران را جامعه ای طبقاتی می داند و با باور به تضاد و نبرد طبقات در ایران، در مقاله " شکل گیری پرولتاریا در ایرن مدرن "، به جنبش های طبقاتی سالهای بین 1320 تا 1332 می پردازد. در این مقاله بسیار مهم، آبراهامیان می گوید که " به دلایلی روشن در باره نزاع طبقاتی در ایران کمابیش هیچ کاری نشده است. به نظر ایشان این فقر مطالعاتی سه دلیل عمده دارد: " اول آن که مکاتب غربی علوم اجتماعی، چه ساختاری – عملکردی و چه رهیافت رفتاری، به این تصور پیشا مارکسیستی پای بند بوده اند که دولت و جامعه دو موجودیت مجزایند، و چارچوب مارکسیستی را پس زده اند که طی آن دولت خودش بخشی پیچیده از جامعه ای است که ذاتا گروه های مختلفی را در خود جا داده...؛ دوم، آن گروه از متخصصان ایرانی علوم اجتماعی که جامعه خودشان را بررسی کرده اند، هم مدافع ناسیونالیسم ایرانی بوده اند و هم قربانیان ناخودآگاه امپریالیسم فرهنگی. چون مدافع ناسیونالیسم بوده اند حاضر نشده اند وجود هر شکلی از نزاع داخلی درون جامعه شان را بپذیرند، به خصوص نزاع طبقاتی را. چون قربانی امپریالیسم بوده اند، تصورشان این است که در ایران چیزی به عنوان سیاست وجود نداشته و این که هر چه در ایران اتفاق افتاده صرفا محصول جانبی تصمیم هایی است که در جاهایی دیگر گرفته شده اند – در وست مینستر، در کرملین و حالا در کاخ سفید.... و سوم این که در بیشتر سال های قرن بیستم، دولت هایی خودکامه حاکم ایران بوده اند که عملا تنش های اجتماعی و نزاع سیاسی را پنهان کرده اند. در شرایطی که هیچ نهاد سیاسی ای برای بسیج نیروهای اجتماعی ناراضی وجود نداشته و آن ها – از جمله طبقات –جایی برای ابراز نظرات و دیدگاه های شان نداشته اند، متخصصان علوم اجتماعی با خیال راحت و بی دغدغه نظریه های ساختاری – عملکردی و رفتاری شان را در مورد ایران معاصر به کار بسته اند. یک متخصص علوم سیاسی استدلال آورده که در ایران مفهوم طبقه بی معناست چون دلیل بی ثباتی سیاسی نه طبقات رقیب بلکه نظریه های رقیب در مورد مشروعیت بوده. یک متخصص اجتماعی دیگر استدلال کرده در محیطی که جذبه پادشاهی در برش گرفته، طبقات وجود ندارد... باز یکی دیگر از همین متخصصان استدلال آورده که به دلیل عادات تربیتی ایرانی ها که تاکیدشان بر فردگرایی، رقابت فردی و بی اعتمادی به جامعه است، طبقه نمی تواند در ایران شکل بگیرد." (ر.ک.4، ص172)
به نظر پرفسور آبراهامیان " بهترین روش برای نشان دادن غلط بودن این نظریه های مشهور، روش تجربی است، یافتن گسست هایی در سطح سیاست که به تحلیل گر مجال نگریستن به ساختار اجتماع را می دهد، تشخیص و شناخت نهادهای عمده ی سیاسی، ارتباط شان به نیرو های مختلف اجتماعی و ارزیابی اهمیت طبقات در گستره ی این نیروهای اجتماعی." ( ر. ک.4، ص174) " خوشبختانه در قرن بیستم در ایران دردو دوره، رویه و سطح سیاست ترک بر می دارد و زیر این سطح، ساختار اجتماع دیده می شود: 1284 تا 1304 و1320 تا 1332. پژوهش پرفسور آبراهامیان نشان می دهد که در فاصله سال های 1320 تا 1332 زیر پوشش " شورای متحده مرکزی اتحادیه کارگران و زحمتکشان ایران " چه جنبش طبقاتی عظیمی در جریان بوده است. " چه چیزی وجود این جنبش کارگری مبارز را توجیه می کند؟ پاسخ معمول، حضور نیروی نظامی شوروی در ایران بود. اما این پاسخی نابسنده است. جنبش کارگری در مناطقی خارج از محدوده ی اشغال شوروی – از جمله اصفهان و آبادان - هم پرقدرت ترین نیرو بود. جنبش کارگری در فاصله ی سال های 1330 تا 1332 به اوج فعالیت ها و اثرگذاری اش رسید که آن زمان دیگر نیروی نظامی شوروی اصلا در کشور حاضر نبود. رابطه حزب توده با شوروی از لحاظی به حال جنبش کارگری مضر هم بود چون باعث شد این حزب در فاصله ی سال های 1320 تا 1324 نهایت تلاشش را کند تا جلو اعتصاب ها و آشوب هایی را بگیرد که با اهداف جنگ جاری همخوان نبودند. حمایت خارجی و تحریک های خارجی چندان پاسخ درستی نیست؛ بلکه پاسخ در عزم و انگیزه ای است که از یک طرف تورم و از طرف دیگر سازمان های سیاسی به مبارزه کارگری دادند." (ر. ک.4، ص178)
به نظر یرواند آبراهامیان، " فرض اساسی در سراسر کتاب ( ایران بین دو انقلاب )، این رهیافت نئو مارکسیستی بی. پی. تامپسون است که بر خلاف دیدگاه مارکسیست های ارتدکس، طبقه را نباید به سادگی برحسب رابطه اش با شیوه تولید، بلکه باید در بستر تاریخی و تعارض اجتماعی آن با دیگر طبقات موجود درک کرد." ( ر. ک. 2، ص10 )

جنبش اجتماعی

در نگرش پرفسور یرواند آبراهامیان ، این توده های مردم هستند که تاریخ را می سازند و تحولات اجتماعی ، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را پدید می آورند نه نخبگان و رجال. او با اشاره به نگرش های جورج رود و گوستالوبون، می نویسد: " اگرچه جمعیت ها در همه اعصار ایران مهم بوده اند اما تاریخ نگارها، جامعه شناس ها و متخصصان علوم سیاسی همگی توجه اندکی به شان کرده اند. تحلیل گران موافق، همواره آنان را به عنوان " مردم" ی ستوده اند که برای کشور، آزادی و عدالت مبارزه می کنند. ( عمده تاریخ نگاری های انقلاب مشروطه در این دسته جای می گیرند.) تحلیل گران ناموافق، آن ها را " جماعت دیوانه" ی مزدور خارجی خوانده اند یا خرابکارهایی متشکل از "اوباش"، " اشرار "، " اراذل "، " گداهای حرفه ای" و " تفاله های جامعه". روزنامه نگار های اروپایی اغلب تصویر " هیولا هایی بیگانه هراس " ازشان به دست داده اند که رو به سفارت خانه های خارجی فحش می دهند و آجر پرت می کنند و رمان نویس های شوخ طبع هم، با توصیف شان به سان دارودسته ی عظیمی دمدمی و مضحک، که سیاستمدارها را بالا می برند و پایین می آورند، تفریح کرده اند.( ن. ک. محمد علی جمال زاده، رجل سیاسی در مجموعه داستانی با عنوان یکی بود یکی نبود، تهران 1320) برای همه این ها جمعیت، چه سزاوار تحسین، چه مستوجب ترس، چه در خور نفرت و چه مایه ی مزاح، پدیده ای انتزاعی بوده نه موضوع مطالعه. هدف این مقاله، غور در باره جمعیت سیاسی در انقلاب مشروطه ی ایران است؛ به دست دادن تصویری از نقشش، و این که بکاود آیا مطابق تعریفی که گوستاو لوبون در کتابش، جمعیت، می خواهد برای ما بسازد، ذهنیتی از خودشان به نمایش گذاشتند " خیلی نازل "، " سبع "، " غیر عقلانی "، " ویرانگر " و " متعصب "، یا چنان که جورج رود در کتابش ، " جمعیت در تاریخ "، در مورد مردمان انگلستان و فرانسه یافته، جماعتی " فوق العاده مصمم " که " دمدمی، صرفا غیر منطقی "، یا کلا معتاد به حمله های خونبار به آدم ها " نیستند، ترکیب اجتماعی شان را بررسی کند، و تا حد ممکن تعریفی به دست دهد از طبقات و گروه های متفاوتی که در تظاهرات، گردهمایی ها، شورش ها و اغتشاشات عمومی مختلف شرکت می کنند." ( ر. ک. 4، ص11)
" جمعیت سیاسی نقشی مهم در انقلاب مشروطه ایران ایفا کرد، اما ظاهر و رفتارش کمتر به جماعت شریری می مانست که گوستاو لوبون تصویر کرده بود. اکثریتی وسیع از کسانی که در تجمعات، تظاهرات و حتا آشوب ها شرکت داشتند، نه بزهکار، اوباش و اراذل اجتماع، بلکه اعضای متین و حتا محترم جامعه بودند. تاجر ها بودند، بزرگان مذهبی، دکان دارها، کارگاه دارها، شاگرد های کسبه، استادکارها و طلاب. کانون های جمعیت های انقلابی، بازار و محلات طبقه متوسط نشین بودند نه زاغه ها. خرد جمعی تظاهر کننده ها، به صرف جمع شدن در یک جا، نزول نمی کرد به سطح ویرانگری، اعمال ناسنجیده، بی منطقی، حماقت و رفتارهای دمدمی. به عکس، جز وقت هایی که به سمت شان تیراندازی می شد یا گرسنگی رنج شان می داد، گرایش شان به عدم خشونت بود. در معدود مواردی که راه دادند به خشونت، به ساختمان ها حمله کردند نه به آدم ها.... اهدافی را پی می گرفتند که جزء منافع طبقاتی و گروهی شان بود. وقت هایی که شعارهایی دیگر بازگو کننده ی منافع شان نبود، بی هیچ افسوس و عذاب وجدانی از یک طرف می کندند و می پیوستند به تجمعات رقیب. بریدن تهی دستان از جبهه انقلاب و پیوستن شان به اردوگاه ارتجاع نه نشانه ی دمدمی بودن ذاتی شان، بلکه نتیجه ی نارضایتی آن ها از طبقه متوسط مرفه و انقلاب بورژوایی اش بود. این حقیقت که نارضایتی شان را از طریق پیوستن به مرتجعان ابراز کردند، علامت حماقت شان نبود، بلکه دلالت بر فرهنگ سیاسی سنتی و اسلامی ایران در اواخر سده سیزدهم شمسی داشت. " ( ر. ک.4، ص40 )
پرفسور آبراهامیان در پایان مقاله " نقش جمعیت های مردمی در سیاست ایران؛ 1285-1332 "، بار دیگر به نظریه جورج رود باز می گردد و با استناد به مطالعه او در باره انقلاب های فرانسه و انگلستان، می نویسد: " رود، در مورد فرانسه و انگلستان به بسیاری نتایج می رسد که در مورد ایران هم صدق می کند. در هر سه جامعه، جمعیت ابزار- اغلب تنها ابزار- بیان توده ها بود... در جمعیت های هر سه جامعه، چهره های مشابهی رخ نمودند. کسانی که به باستیل حمله کردند، در شورش های گوردون نقش داشتند و در ایران در راهپیمایی های سیاسی شرکت می کردند، نه لات، دزد، بزهکار، ولگرد، یا بی کار، بلکه چهره های معقول و حتی محترم اجتماع بودند...در تهران، همچنان که در پاریس و لندن، کانون های اصلی فعالیت های رادیکال نه زاغه ها بلکه مناطق صنعتی، کارگاه ها و محل های کسب و کار و تجارت بودند... هم در اروپا وهم در ایران، هرچه جامعه پیشرفت کرد و رادیکالیسم غیر مذهبی جای وفاداری به قدرت و دین سنتی را گرفت، عناصر محافظه کار و مذهبی- منادیان بلوای کلیسا-پادشاه و راهپیمایی های اسلام و شاه – بیشتر آب رفتند و کم شدند... در ایران، همچنان که در اروپا، کمبود نان و قیمت های بالا اغلب نقش محرک در کشاندن مردم به جنبش های سیاسی ای را داشتند که دغدغه هایشان صرفا مسائل اقتصادی نبود...به علاوه در هیچ کدام از سه کشور، جمعیت ها دمدمی و نامعقول نبودند؛ جز به وقت گرسنگی و قحطی، سفاک و خون ریز هم نبودند. وقت هایی هم که شورشیان دیگر زیاده از حد می افتادند به ویرانی و تخریب، آماج خشونت شان بیشتر املاک و بناها بود تا آدم ها. در غالب مواقع، مقام های حکومتی خون می ریختند- تظاهر کنندگان به ندرت....سه تفاوت عمده هم می توان دید. یکم، در ایران ناآرامی عمومی فقط در شهرها و شهرستان ها در می گرفت اما در اروپا همان قدر در روستاها شایع بود که در شهرها. دوم، در ایران جمعیت ها موفق تر بودند از همتاهای فرانسوی و انگلیسی شان. سوم، اروپا در دوران پیشرفت اقتصادی، گذار از آشوب و بلوا به اعتصاب و تظاهرات و راهپیمایی سازماندهی شده را از سر گذراند؛ در ایران این تغییر، اتفاق نیفتاد چون اعتصاب عمومی، تجمع مردمی، و اعتراض سازماندهی شده، خصایص هم جامعه پیشا صنعتی و هم جامعه نیمه صنعتی بودند. " ( ر. ک.4، ص77 )

دین

دین از مهم ترین مقوله های تاریخ بشر است و هر، جهانبینی، ایدئولوژی و جریان فکری ناگزیر است موقعیت یا نگرش خود را نسبت به آن روشن کند. یرواند آبراهامیان در این باره می نویسد: " اکثر مذاهب از جمله تشیع، نه ذاتا مخدر توده ها هستند – چنان که برخی مدعی شده اند – و نه این که فراخوانی انقلابی علیه بی عدالتی ، آنچنان که مذهبیون رادیکال اعتقاد دارند، بلکه ایدئولوژی های متغیری هستند که گاه موجب تقویت و گاه موجب تضعیف نظام حاکم می شوند. در واقع، نفس تغییر و تحولات، کمتر ناشی از مذهب است تا اقتصاد، جامعه و محیط سیاسی. مذهب توده ای، جزء تجزیه ناپذیر فرهنگ عمومی مردم است و این که این فرهنگ ، فقط یک فرورفتگی تزئینی در روبنای سیاسی نیست – چنان که بعضی ها بحث می کنند – و نه یک ملاط و سیمان ضروری که کل ساختمان جامعه را نگاه می دارند چنان که کارکردگرایان ساختاری تئوریزه کرده اند. بلکه همانگونه که آنتونیو گرامشی، ادوارد تامپسون، اریک هابسباوم، جورج رود، کریستوفر هیل و دیگر مارکسیست های مجرب در این زمینه بحث کرده اند، بخش مهمی از آگاهی عمومی است که به نوع و چگونگی واکنش مردم نسبت به بحران های اقتصادی، فشارهای اجتماعی، تغییرات بزرگ سیاسی و دگرگونی های تاریخی کمک می کند. به قول ادوارد پالمر تامپسون، مردم برای این که قیمت نان، در صدی بالا رفته به سادگی خود را به کشتن نمی دهند. اما زمانی که احساس آن ها از درست و نادرست، از عدالت و بی عدالتی، از مشروعیت و عدم مشروعیت و اساسا وقتی که اقتصاد اخلاقی شان، آشکارا مورد تعرض قرار گرفته باشد، البته به چنین کاری دست می زنند. ( ر. ک. 1، ص 14)


پانوشت ها
(1) پرفسور آبراهامیان در پاسخ مترجم در باره تبار و معنای این واژه، می نویسند: این واژه را نخستین بار گروهی از مورخان نئو مارکسیست هند ابداع کردند. این نام از عنوان مجله آنها (subaltern studies) گرفته شده بود. آنها هم این واژه را از آنتونیو گرامشی، مارکسیست ایتالیایی وام گرفته بودند. این واژه به توده و نه نخبگان، به دهقانان، کارگران، و دربعضی مواقع به روشنفکران اشاره دارد. آرای این گروه از مورخان در دهه های 1980- 1990 در هند مطرح بود. اکنون برخی از پژوهشگران جوان ایرانی که در اروپا تحقیق می کنند؛ خود را پیرو این مکتب می دانند.
(2) منظور از کلمه آننلز ، همان مکتب فرانسوی تاریخ نگاری آنال است که دست کم دوتن از بزرگترین اعضای آن در ایران شناخته شده اند . یکی از آنان مارک بلوخ مولف کتاب جامعه فئودالی است که یکی از برجسته ترین پژوهش ها در مطالعه تاریخ فئودالیسم اروپائی بشمار می آید و دیگری فرنان برودل مولف کتاب سرمایه داری و حیات مادی است که آن نیز از کتاب های ارزنده برای مطالعه تاریخ آغازین سرمایه داری اروپائی محسوب می شود .

سرچشمه ها:

1. یرواند آبراهامیان، اسلام رادیکال مجاهدین ایرانی، ترجمه فرهاد مهدوی، نشر نیما، چاپ اول، مرداد، آلمان، 1386
2. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، چاپ شانزدهم، تهران، 1389
3. یرواند آبراهامیان، مارکسیسم و تاریخ خاورمیانه، ترجمه خسرو باقری، وبلاگ خسرو باقری، بیافرین بیافرین
4. یرواند آبراهامیان، مردم در سیاست ایران، ، ترجمه ی بهرنگ رجبی، نشر چشمه، چاپ اول، تهران 1394
5. یرواند آبراهامیان، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، چاپ سوم، تهران، 1389
6. یرواند آبراهامیان، مقالاتی در جامعه شناسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی، نشر پردیس دانش، چاپ سوم، تهران 1393
7. یرواند آبراهامیان، مقاله " پارانوید در سیاست ایران" از کتاب " جستارهایی در باره تئوری توطئه در ایران "، گردآوری و ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی چاپ ششم، تهران،1390
8. امیر نیک آیین، واژه نامه سیاسی، انتشارات گردونه، چاپ اول، تهران، 1357
9. جک سی. پلینو – روی آلتون، فرهنگ روابط بین الملل، ترجمه و تحقیق حسن پستا، فرهنگ معاصر چاپ دوم، 1379، تهران