• این نوشتار به زبان ترکی آذربایجانی است و نگاهی دارد به مقام انسان در خلاقیتهای ادبی و هنری مردم آذربایجان ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
چهارشنبه  ۷ ارديبهشت ۱٣٨۴ -  ۲۷ آوريل ۲۰۰۵

این نوشتار به زبان ترکی آذربایجانی است و نگاهی دارد به مقام انسان در خلاقیتهای ادبی و هنری مردم آذربایجان. جای تاسف است که بخش وسیعی از مردم ایران از لذت مطالعه و بهره وری از آثار خلاقه  ترکی آذربایجانی محروم مانده اند.با این حال در دوران کنونی که به تداوم عصر روشنگری و بیداری در ایران مشهور شده، اهل قلم و هنرورزان غیر فارسی زبان، در بازیابی هویت زبانی و فرهنگی خویش توانسته اند گامهائی بر داشته و آثاری به زبان غنی  ترکی مردم آذربایجان پدید آورند.  با مراجعه به نشانه اینترنتی شمس نیوز shamsnews.com میتوانید با  نمونه هائی از این آثار آشنا بشوید. به سخن ویل دورانت، تاریخ  تمدن بشری حاصل مشترک همه زبانها وآثار خلاقه ملتها ست و تنها از این طریق است که گنجینه ادبی جهان غنا می یابد و با حمایت از آثار زبانهای ممنوعه و به حاشیه افتاده است که از نابودی همین میراث غنی تمدن انسانی جلوگیری می شود. مردم آذربایجان که همواره پیشروان اندیشه ورزی آزاد و شعر و ادب و کتابت بوده اند اینک با مراجعه به همین خزینه عمیق زبان مادری خویش توانسته اند آثار گرانبهائی به زبان ترکی آذربایجانی خلق کنند و راه را برای رشد و شکوفائی موسیقی، تئاتر و فرهنگ کتبی مردم ترک زبان آذربایجان هموار سازند.بگذار زبان قفل شده مردم گشوده شود و سوز دل آنان در قالب آثار هنری بر روی کاغذ نقش بندد و بار دیگر "ماهنی لار"، "بایاتیلار"،و خاطیره لر"(ترانه ها، دوبیتیهای مردمی و یادداشتهای فردی) بر لبان عاشقان و ساز خنیاگران و قلم نویسندگان این دیار جاری گردد.
 
اینسانین مقامی آذربایجان کولتور و اینجه صنعتینده
 
عزیزیه م ئولو داغلار،
چشمه لی سولو داغلار،
بوردا بیر ایگیت ئولوب
گوی کیشنه ر، بولود آغلار
حمید دادیزاده (تبریزی)
آذربایجانین یارادیجیلیق عالمینده اینسانین حضوری و وارلیقی هاردا قرار تاپیر؟ خالقیمیزین بوروشوقلی و چوخ  دومانلی حیاتیندا اینسان  و اینسانلیقا حورمت و قایغی گوسترمک نه استاتوستان یارارلانیب؟ بو یازیدا چالیشیلیر، بلکه بو معین سورو حقیینده بیر ایضاحات وئریلسین.
دریندن باخاندا مدنییت تاریخی ، اینسانین یئر کوره سینده یاشایش داستانی و دیرچلمه ماجراسیدر.بشرییتین مدنیتی فورمالاشیب، شکیل تاپان زاماندان، ائله روم و یونانستاندان بئری، اینسانین مقامینی دوشونوب و اونون حاقلارین قورویوب و بیر طرفدنده بو اینساندان مسئولیت شوناسلیق و احترام قارشیلیقی  گوزله مکده اولوبدور. دئمک مدنیت کروانی اینسانلارین یاشایشی و میللتلرین یاراددیغی خلاقه اثرلرله تاریخلری، زامانلاری فتح ائدیب، تهلوکه لره اوستون گلیب، سویقیریملاری گئریده قویوب، یارادیب، دوزوب، زامانلا اویغونلاشیب، نرون، هیتلر، شداد، و  یئرتیجی شاهلار کیمی فتنه کارلار و پهلوی کیمی  دسپوتیک سلاله لر له، ال_ به_ یئخه اولوب، آنجاق کروانی ایره لی سوروبدیر.
 یئنه بو اینساندیر کی مدنییت دئیلن کروانین ایاق اوسته ساخلیبدیر. تاریخین دونگه بوروخلاریندا، میللتلرین دوزومو و اینسانلارین درین امک سئومه یی و یارادیجیلیقلاری اولماسایدی، شبهه سیز دئمک اولار کی؛ بشریت، او دونوشلر و آتشمالاردا یئر اوزوندن سیلینردی.یالنیز اینسانین بدیعی دوشونجه لری، و مدنی اینکشافی سبب اولوب بو کروان اوز یوکون ایره لیه سورسون و دایانمادان یئنی افقلره ساری یول چکسین، تازا ذیروه لره ئوزون قالدیرسین. دونیا مدنییتی ئوز یولون ، اوز ایزین اینسانلارین یاراددیغی اثرلرده عکس ائدیب، و چئشیتلی دیللر و کولتورلر بو کروانی زنگینلشدیریبدیر.
هر میللتین بو گونه قدر وارلیغی نین دوام ائتمه سیده، کرچکلیک و رئاللیک عالمینده، او میلتلین دیری اولماسین ، وارلیق و یارادیجیلیک شعوورون عیان ائدیر.تاریخلرده یوزلرجه مدنیت و کولتورل انتیتی نین ( ( entity آرادان گئتمه سی و محو اولماسی بو حقیقتی ثبوت ائدیر کی، یارادان میللت و مدنییت کروانینا قاتیلان توپلوم، یاشاماقا مستحق اولوب و بو گونه دک اوز وارلیق، هویت، کیملیکین داشیا بیلیبدیر. بو آغیر و دردلی ، عینی زاماندا مسئولیتلی و شانلی یولدا یالنیز اینساندیر کی بیر طرفدن آنا طبیعتی بسله یب و محافظه ائدیب، بیر طرفدنده ، یئنه همان اینساندیر کی اوز مدنی وارلیقین یئنی انیسترومنتلرله، تکنولوژیا دورونده قورویوب، باشقا میللتلرله دونیا راداریندا آلیش وئریش ائدیب ، وارلیقین تاریخین قیزیل صحیفه لرینده حک ائدیبدیر.
  آذربایجان میللتی نین تاریخی فیکیر و دوشونجه کامپوننتلاریندا اینسانا حورمت و آنا طبیعته سایقی و ایستک چوخ اونملی یئری اولوبدور. دئمک بو میللتین آغیر  حیاتینا باخمیاراق، بوتون زامانین تهلوکه لرینه معروض قالا قالا، اوز اینسانلیقین و اوز یئنیلمز دوشونجه لرین، اینسانه و اونون مقامینه سایغی و حورمتین حفظ ائدیبدر.بو اینسان قورشونلارا اوز سینه سین آماج ائده رکن، اوز طراوتلی و سویملی دویغولاری ایله زامانین آجیلیقلارینا دوزوب، مدنییت تاریخینده اینسانلیق مقامینا  صداقتلی یاناشیبدیر.
 آذربایجان میللتی هر نه چوخ فشارلارا و حاقسیزلیقلارا معروض قالیبدیسا، اینسانا حورمتین داها آرتیربدی. بیزیم آتا آنالاریمیز چوخ آغیر معیشتلرله اوز اوزه اولارکن، اوز تاریخی و آنتروپولوژیک کاراکترلارین و  یونیک میللی خصیصه لرین قورویوب و بو گونه دک حفظ ائدیبدیر. بو یازینی من یالنیز آذربایجان تورک کوکلی دیلینده اولان آغیز(شفاهی) و یازیلی ادبیایتندان الهام آلاراق یازماق ایستیرم. دئمک بیر ساده بایاتی منی الهامه چاغیریب و ذهنیمی تاریخلره قایتاریر ، ذیروه لره قالدیریر،و اینسانا اولان حورمتی بیزیم آتا بابالاریمیزدا بیان ائدیر. گورون دوشونجه آتی نئجه گره ک چابک اولسون کی، بیر ایگیتین اولمه سین گویلرده بولوتلاردان آخان گوز یاشیندا آختارسین.
 ایگیت لغتی آذربایجانین تاریخینده او قدر درین معنایه مالیک دیر کی اینسانین حورمتین اونون ایگیت اولماسیندا گورولور. دئمک اینسانا اوقده ر حورمت واریمیزدی که بو اینسان، قوناق اولارسا اولسون، قونشو الورسا اولسون، اونون یئری و مقامی بیریم گوزوموزون اوستونده اولوبدی. ایگیتلیق بیر فلسفه استاتوسا و بیر پسیکولوژیک کیفییته مالیک دیر. ایگیتلیق عالمیینده جنسییتین یئری یوخدور. دئمک اولور کی آذربایجان میللتی نین اینسانلیقا حورمتی سونسوز و سرحدسیز اولوبدر. ایگیتلیقدا آنا لار آتالار عینی موقعی و مقامی واردیر. آنجاق بوردا انسانلیق هر بیر فنومنه اوستون گلیر و دانیشیر. نه گوزه ل بو معنانی  بولود قره چورلو، سازمین سوزو اثرینده افاده ائدیر. بو حورمتلی و آدی، اثری قالیجی اولان  یازیچی،  ده ده قورقوت داستانلارین نقل ائده رکن، اینسان مقامین بئله تصویر ائدیر:
"دئمک اینسان، بو دونیانین
طبیعتین سیر داشیدیر،
حقیقتین گورر گوزو
دویار کونلو یولداشیدیر."
شاعیر اوز سوزون بئله دوام ائدیر:
"حقین حقیقتین باغچاسی هر واخ
اینسانلا گول آچیر ، اینسانلا سولور،
ان بیر بویوک حقیقت اینساندیر آنجاق،
اینسانسیز حقیقت اولسا، کور اولور."
بو گورکملی شاعیرین خاطیره سینه ایللر بویو سوزلر دئیلیر، عزیزله مه مراسمی توتولور . تضییقاتلارا باخمیاراق، بو اینسانین آدی و یارادیجیلیقی تکرار دیللره گلیر. اورنک اولاراق، بیر نمونه یه اشاره ائدیم:
بو قارا توپراغا گیجیگیم گلیر،
گون به گون آرتیریر اوز خزینه‌سین
او نئجه باسیبدیر قارا باغرینا،
«سهند» تک بیر دولو سوز خزینه‌سین
***
او یوکسک سهندین اوزو اولوبسه،
سیزلایان سازینین سوزو بیزده‌دیر
دومانلی ذیروه‌سی گوزدن ایتیبسه،
روحونون اینتیظار گوزو بیزده‌دیر                          (شهریار)
دئمک بو اینسان طبیعتین دوشونن بئینی حساب اولورو آذربایجانین ادبی_ بدیعی مفکوره سینده اینسانا حورمت سیزلیک بیر ذهنه سیغیشمایان سوزدیر. ائله اونا گوره ایگیتلیک اینسانلیقین اعلا مرتبه سی سانیلیر  . بو ایگیت_ اینسانین واقتسیر ئولومو بیر بویوک تراژدی آدلانیر و گویلرده کی بولوتلاردا بو اینسانین واقسیز کوچمه سینده اوز آغ کوینکلرین سیخیب گوز یاشی توکورلر.
آذربایجان اتنوگرافیسندا ایگیتلیقین یوکسک مقامی ، دئمک اینسانه حورمتدن نشئت تاپیر. زامان زامان ایگیتلریمیز یاشایر و حیاتی اوز امکلری ایله زنگینلشدیریبله. "ایگیت امک ایتیرمز " سوزی و دیللرده ازبر اولان "ایگیت آنا" سوزو منیم سوزومی ثبوت ائدیر.
دئمک آذربایجانین اسکی تاریخلی میللتی اینسانه حورمتی اوز تاریخی خصیصه  سی سانیب و هر زامان اینسانین مقامین، اونون شانین اوستون حساب ائدیبدیر.
بو اینسان اوز وارلیقین نئجه بیان ائدیر؟ بورادا یالنیز هر میللتین دیلی بیرینجی یئر توتور. ائله اونا گوره آذربایجان میللتی حاقلیدیر کی اوز دیلینین قدر و قیمتین دوشونوب، اوندان صاحیب چیخسین.( نظره گلیر که الده اولان قانونلاردا، آنا دیله یازیب پوزماقی اواینسان حاقلاریندان سانیب و قبول ائدیبدی.)
اینسانین مقامین هر بیر نه دن اوستون سایان میللت؛ اینسانین کیملیکین تهلوکه ده گوره ر کن، اوز شکایتین زامانین حاقسیزلیکیندن گویلره قالدیریب و اثرلر یارادیبدر.
شاعیرلریمیز زامانین آیناسی اولارکن  "قانی سویوخلوقی، زامانین صیدق و صفاسیزلیکین و مستبد حکمدارلارین ظولملرین نه گوزه ل بیان ائدیبلر:
بیزده بو سویوق قانلاری نیلیردین ایلاهی،
بیر دوره ده کی صدق و صفا قالمیاجاقمیش
بیلمم بئله دورانلاری نیلیردین ایلاهی.
کندلرده اوبالاردا بیزیم ائللریمیزی چاپییپ چالان اربابلارا قارشی دوروب اینسان و اینسانین امکیندن بئله یاد ایدیبدی:
ایش رنجبرین گوج اوکوزون یئر اوزونون کی
بیک زاده لری خانلاری نیلیردین ایلاهی.
 بیر میللت کی اینسانین مقامین تانی یب، درک ائدیب، بو اینسانه اوره کدن حورمت ائتمه نی اوز عادت عنعنه سی بیلیب و اوز اوشاقلارینا دونه_دونه، قوناقا قونشویا حورمتی تاپشیریبدی، زامان زامان اوز وارلیقین ، اوز اینسانلیغین تهکوله لره معروض اولاراق گوروب و تاریخلرده بو آغیر وضعییتی گوره گوره ینه اوز وطنداشلارین صلحه،دوزومه و ایگیتلیقا دعوت ائدیب دیر. بو ایگیت لیک دئمک بیر باشقا معنادا آذربایجان میللتی نین ظولمه، باسقییه و قولدورلوقا قارشی دوزومون بیان ائدیر. دوغروداندا اینسانا درین حورمت ائدن بیر میللت ، تاریخلرده افتخارلا ووقارلا یاشایان بیر توپلوم ، نئجه حاقسیزلیکلری گوروب، سوکوت ائده بیلردی؟ هر یئرده اینسانین شان و مقامینین پارچالانماقینی گوروب، اوز وارلیقی ایله اینسانلیغیندان   مدافعه ائدیبدیر. دئمک اینسان سوژه سی آذربایجانین  ادبی بدیعی خزینه لرینده اوزون چوخ وضوحیله عیان ائدیر. بو اثرلرده اینسان طبیعت ایله بیرله شیر، آنا طبیعتین ایلاهی گوزللیکلری اینسانین قادیر اللری ایله داها بزه نیر. مرحوم گنجعلی صباحی سوزی ایله دئسم "دوزلر، دره لر، آل یاشیلا بورونور، قویون _قوزولار داغلارین دوشونه، یاماجلارا یایلیر. بیر طرفدنده گول _ چیچکلرین عطری، بهارین اوره یه یاتان لطیف هاواسی، قوشلارین روحا اوخشایان نغمه لری انسانی فرحلندیریر." اینسانین مقامی دئمک مرکزده قرار تاپیر و بوتون الده اولان گوزللیکلراینسانین اختیارینده قرار وئریلیر.
 آذربایجانین یارادیجیلیق عالمینده ، ئوزللیکله آغیز (شفاهی) ادبیاتیندا اینسان طبیعتله قاریشیر، بیرله شیر. تورپاق چوخ اونملی یئر تاپیر. چون کی ایللر بویو بیزیم آتا آنالاریمیز بو تورپاقلارین سینه لرینده یاشایب، آغیر زامانلاردا دا بو تورپاقلاردا اکیب بیچیب، و باشی اوجا یاشییب دیر. دئمک کی عصیرلردن عصیرلره آذربایجانین اورال آلتایلی  جمعیتلری بو تورپاقلاردا یاشیوب و و دونیادان کوچنلریده بو تورپاقلاردا یاتیپدی. اونا گوره آذربایجان پوئزیاسیندا اینسانین وصفی توپراقلا و آنا وطنله برابر دئیلیر.
بو داغلارین، یایلاقلارین،
جیران قاچار اوولاقلارین،
تورپاقلاری قاریشیقدیر،
بابالارین تورپاغیلان،
داش_چینقیللی یاتاغیندا،
گوزکو کیمی غلطان_ غلطان
کوپوکله نیب داشغین آخان،
بو چایلارین اوزریندن،
مرد ایگیتلر بو گون دونن،
بدوی آتین چاپیز دیرمیش،
دوشمنلری توکوب ، قیرمیش.
بوردا اینسان بیر تمل داشی کیمی حساب اولونور. بویوک آذربایجان میللتی بوردا ئوز اوزون تاریخیندن سوز آچیر و اینسانه دوغرو حورمتیندن دانشیر. بو قدر اینسان مقامینی یوکسک لره قالدیران میللت اوز وارلیقیندان مدافعه ائدیب ، سویقیریملار گوروب، امما اوز وارلیق خصیصه لریندن و یاشایش پرنسیپ لریندن واز کئچمه _ ییب دیر.
ایگیتلیک سوژه سی بوردا معنا تاپیر، خالقیمیز بو تورپاقلاردا ییلاق قیشلاق ائدیب، بوراندا قاردا آت بئلینده گزیب، بیر تیککه یاغلیدان یاواندان تاپیب، اوز وارلیقیندان قورویوب و عاشیقلارین سازلاریندا، شاعیرلرین سوزلرینده، و قوجالاریمیزین سینه سیندن جوشان بایاتیلاردا، ئوز  یاساق اولموش دیلین بو گونه دک محافظه ائدیبدیر. ائللریمیزین روحونا باخماق ایسترسنسه، گورکملی شاعیرین شعرینده اینسانین مقامی بئله تصویر اولونور:
"سن بیزیم ائللرین روحونا بیر باخ
بیزدن اینجیمه میش بیر عزیز قوناق،
نیشانلی قیزلارین گوروشدن قاباق
تئلینی سایماقی یادیما دوشدو". (صمد وورغون)
 سیاحلار و تذکره یازانلار و تاریخچیلر آذربایجان اراضیسنا یوللاری دوشرکن، بو میللتین قانی ایستیلیکیندن و اینسانا حورمتیندن  داستانلار آچیب و کیتابلار تحریر ائدیبلر. اینسانه ، آنا طبیعته درین سوگی بسله ین بیر خلق، بئللی دیر کی صلحی سئور و هومانیزمه دوغرو یوللانان ضییا لیلار یاراداجاقدیر. ائله دلیلسیز دئیل که آذربایجانین عاشیقلاری و یازیچیلاری درین میتولوژیلاردان قازیب و استخراخ ائتدیگی میراثیندا، اینسانین قدر و قیمتی گوزه دئیر. حیات اینسان ایچون اولوبدیسا، شبهه سیز اینسان اوز مقامینا گره ک مالیک اولسون. اوره گی درده گلن یارادیجی دونیا حادثه لرین گوره رکن، بئله سوز خزینه سین قاینادیر:
حئیفدیر بو کئنیش، بو گوزل دونیا،
دارالا اینسانا جهنم اولا.
دریله، آیریلا گول قونچا_قونچا
آچمامیش سارالا، آچمامیش سولا.
بوردا آذربایجانین گورکملی شاعیری بولود قره چورلو اینسانیله طبیعتی بیر هارمونیک استاتوسته قرار وئریر و سوزون ده ده قورقوت بویلارینا بویلادیغی اثرده دوام ائدیر:
حئیفدیر قورشونلار شان _شان ائیلیه
نازلی جوانلارین گول بدنلرین.
آرزو دونیالارین ویران ائیلیه،
یاخیلیب ییخیلان بینالار تکین.
شاعیریمیز ائله بیل کی بو گون زامانین معین وضعییتین گورور و ایللر بویو بوندان ئونجه ئوز دویغولارین بئله کاغاذ اوسته توکور:
حئیفدیر قوجامان آنا گوزلری
هی یوللارا باخا قانلی یاش توکه.
بمبالار، راکتلر آبیده لری
یاندیرا، اوچورا، داغیدا ، سوکه.
جاوان گلینلرین دوداقلاریندا،
آنالیق گولوشو قورویا، دونا
کورپه لرین آنا قوجاقلاریندا
پارلاق گوزلرینه تورپاق، توز قونا.
اینسان، دئمک کوریه، گنج، آتا، آنا، جاوان و قوجا  کاپاسیته سینده اولورسادا، حیاتی بیر مقدس نعمت کیمی گورونور. یالنیز بو اینساندیر که عاشیقلاریمیزین سازلاریندا واومانیست روحانی لریمیزین نطقلرینده یاشایر و ئوز یئرینه مالک اولور. ائله بیل کی دوننیدی که شیخ محمد خیابانی اوجا سسی ایله اوز توتوب دونیایه و آذربایجان میللتی نین انسانا و کرامته دوغرو فیکرین دئیردی:
"بیر شرفلی و آدلیم اینسان که دونیاسینی  دئیشیر، مین شرفسیز دن یاخشی دیر."  ائله بو یازینین باشلانیشندا دئدییم کیمی انسانا حورمت او قده ر وارکی بویلا اینسان دونیامیزدان کوچنده، عاشیق فغان ائدیر، شاعیر سوز دئیر:
"عاشیق، جانیم عاشیق، چال قوپوزونو
آماندیر، آماندیر، یار الدن گئدیر،
آلیشدیر ایچیمی نغمه لرینله،
ایستک، ایلغار، وارلیق، یار الدن گئدیر."(ده ده قورقوت بویلاریندان، بولوت قارا چورلی(.
آذربایجانین میستیک ( mystic ) یا عیرفانی ادبیاتیندا اینسانین مقامی او قدر متعالی اولور، او قدر جوهر تاپیر، که اینسان ئوزون مالک کن فیکون سانیر.-آیلا اولدوزلا برابر اولوب و بیر الهام وئریجی روحلا بوتون اینسانلاری او مقامی درک ائتمه چاغیریر. البته کی بو مقامه چاتان شاعیرلریمیز چوخ دونگه_بوروخلاردان کئچیب، دوشونجه و الهام مرحله لرین گئریده قویوب، او ذیروه لره چاتیبلار که یالنیز هارمونیک حیاتی دوشونن لر او مقامی درک ائده بیلرلر. هما قوشو کیمی قاف داغینا قالخیب و پرده دالیندا اولانلاری دا ایضاحیله عیان ائدیبله. بوردا بویوک کلاسیک شاعیرلر و عالیملریمیزدن، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی بغدادی، حبیبی، سید عظیم  شیروانی و یوزلرجه بو گونکو آذربایجانین زنجان ماحالی نین عالیملری اونلاردان حساب اولور. بو کولتور خادیملری اوچ دیله، زامانین اقتضاسینه گوره، تورکجه، فارسجا و عربجه اثر یارادیب و اینسانین مقامین آذربایجانین تاریخینده دونیایه گوستریبلر. نسیمی اینسانین مقامین اوز اثربنده بئله گوستریر.
"من ملک جهان جهان منم من                    من عرش و مکان مکان منم من
من عرشیله فرش و کاف و نونم                    من شرح و بیان بیان منم من
جمشید زمان عالم اولدوم   جمشید زمان زمان منم من
انسان بشرسن ای نسیمی            حقدر که همان همان منم من(۲نجی جیلد، ص ۲۷۷)
نسیمی اینسانلیقین مرتبه لرین فتح ائتمک سفرینده  چوخ درد و عذابلاردان سونرا بیر مقامه چاتیر که داها ئوزون بیز سون سوز عمان آدلاندیدیر:
دالمیشام بیر بحره کیم پایانی یوخ    یئتمیشم شول گنجه کیم خسرانی یوخ
بولموشام شول بدری کیم نقصانی یوخ         گیرمیشم شول شهره کیم ویرانی یوخ.
اینسان دئمک اولور کی بشرییتین و بو خلقتین دوشونن بئینی  دیر. اونا گوره اینسانین مقامی و مرتبه سی دوشونجه عالمینده سرحدسیز سینیرسیز سایلیر . اینسان اوز مقامین دوشونرکن، داها درینلره دالیب، ذیروه لره چاتیب و آنا طییعتله بیر هارمونیک ایلگیه ال تاپیب دیر. ئوز مقامین دوشونن بو اینسان بیر معنالی حیاتین آردیندا اولوب، معنالی یاشایب و یارادیبدیر. بو ساحه یه چاتاندان سونرا داها اینسان پوچلوق و بیهوده لیک حیسلرین ئولدوروب، بیر آخان بولاق کیمی اوز سخاوتلی سینه خزینه سیندن اثرلر یارادیر و اینسان و مدنییته دوغرو بارلی بهره لی آددیملار آتیبدیر.
دولانیب عالمی لقمان کیمی معنا گزیرم
چون کی معنالی کئچن گونلریمین حورمتی وار
شاعیرلریمیز اوز دوشونجه میدانلاریندا اینسانی درک ائدرکن معنالی حیات آردیندا اولوب و او حیاتی بیر یغجام توپلوم کیمی گوروب و آنا طبیعتله بیرلیکده گوزللیکلر آردیندا اولوبلار. اوز توپراقلارین مقدس سایان خالقیمیز چالیشیب ، یارادیب، و تاریخلرده افتخارلا ووقارلا یاشایب و اوز اوزونون ایاغی اوسته دورماقی هر زامان بیر مقدس انترپولوژیک  و اسکی خصیصه کیمی حساب ائدیبدیر. دونیانی گزه ن و افقلره سئیر ائدن شاعیر، گوزللیکلری دوشونرکن، اوز گوروشون کائناتدان بئله یازیر :
عالمین سئرینه گل گور نه گوزه ل فطرتی وار
هر گولون هر چیجچکین اوز آدی وار صورتی وار
سونرا طبیعتده اولان وحوش عالمینه گوز تیکیب و بیر اینسانین حیسلرین بئله دوام ائدیر"
قولاغ آس بولبولون آوازینه سودا دمیدر
او چمن گوللرینین بیر بیرینه حورمتی وار
بوردا بیر هارمونیک حیات یارادان شاعیر، اینسانین قدر و قیمتین بیزه ایضاح  ائدیر و طبیعتده اولان گوزللیکلری و اوردا یاشایان اوره ک اوخشایان منظره لری و آل الوان  رنگلر و یام یاشیل دوزلر و اوره ک آچان منظره لری تعریف ائدیر و بوتون بو عالمی اینسانین گوزه ل فطرتینه قایتاریب ، اینسانلاری طبیعتله اویغونلاشماغا چاغیریر.
آیدا اولوزدا گونشده یئره حسرتله باخیر
اینسانی او قده ر اونملی و اونون د ئیرلرین او مقدار اهمیتلی سانیر، کی شاعیر آی اولدوزو دا گویلرده اینسانلارین خدمتینه چاغیریر و اونلارین اینسان علویتینه حسرت قالمالارین بیلدیریر.
بوردا آذربایجانین گورکملی  یازاری اوز میللتینین یاشایش نورملاریندان  الهام آلاراق، بوتون کائناتی تفسیر ائدیر و اینسانین مقامین بوردا مرکزی اولاراق بیان ائدیر. بیر باشقا سوزله دئسم، شاعیریمیز اینسانی اوز دئیرلر و اینسان حقوقلاری  ایله آشینا ائدیر و اوندان آلینمیش و محو اولونموش دئیرلری اونا تذکر ائدیب و اینسانین وارلیقینا اشاره ائدیر. بوردا اینسان باغی گول آچیر و طبعیت کیمی چیچکله نیر و گوزللیک و ائستئتیک عالمی داها دورولور. اینسانی دونندن بو گونه یوللاندیران، یالنیز اینسانین مدنیت کروانیندا یاراتدیغی یارادیجیلیقلارلا تانیلیر. اونا گوره بو یولدا، یعنی دونندن بو گونه، و بو گوندن گله جیه وارماق ایچون، اینسانین ابزاری و اونون یارارلی ملزمه لری میللی دیل و اینسان حقلری دیر.
اینسان مدنیت کروانینین ان بیرینجی مسافری اولدقوقونا گوره ئوز اینسانلیقین هر بیر نه دن اوستون سانیر و اینسانه اینسان کیمی یاشایش فیکرینده دیر. بو نو دا آرتیریم کی هر نه درینلیکلره جومورسا، او قدر آرتیق اینسانلیقا سایغی و قایقی کشلیک گوستریر . آذربایجانین یاساق اولموش ادبینده، هنرینده، ادب گویونون اولدوزلاریندان بیری بو اینسانی سولقون، پوزوق گورمک ایسته میر و چالیشیر  سولموش  اینسانین اوره گینه سئوگی دولدورسون.
بیر تیسم اولسام دوداقلارینا،
سولغون یاناقلارین قیزیل گول ائتسم،
بیر داملا یاش کیمی آخیب گوزومدن،
اطلس اته ینده ارییب ایتسم.
آذربایجانین خالق شاعیری حبیب ساهیر بو اثرینده اینسانین پسیکولوژیک وارلیقین دوشونرکن، بیر حاذق دوقتور کیمی اوز وطنداشینی باغرینا باسیب و اونون اینسانی وارلیغیندان حمایه ائدیر.شاعیر سئوینج و تبسملی دویغولارین بیر قاینار کونولدن، سولموش اینسانین سیماسینه هدیه اندیر و بیر سخاوتلی آتا کیمی ئوز ائلینین درین درین کدر و غمین دوشونور و یئنه بوردا اینساندیر کی ئوز مقامین آختاریر. حبیب ساهر ده آذربایجانین ادب گویونون پارلاق اولدوزلاری کیمی، اینسانی  و اونون اینسانلیقی نین کامپوننتلارین گورور و ایماژ یا خیال عالمینده بو قارانلیقدا قالان اینسانه د وغرو گئدیر. ائله ضیا گوی آلپ دئمیشکن "اینسانه و خالقه دوغرو " گئتمک دن  تورکچولوقون اساسلاری آیدینلاشیر. مودریک شاعیر، حبیب ساهیر دهشتلی گئجه ده اینسانین  محو اولماسینی حیس ائده رکن، ئوزون بیر یانار چیراغ کیمی سانیب و دئییر:
ایسته رم غملی و طوفانلی گئجه،
یولچولارا،
بیر فانوس نک یا دا قطب اولدوزو تک
رهبر اولام.
بوردا رهبرلیکدن مراد نه دیر.؟ همان دویغو وکونسپت که صمد بهرنگی او ایشیلدی ین  گئجه قوردوندا( کرم شب تاب) گورور، بیر باشقا آنلامدا، شاعیریمیز بیر یانار فانوس تک، ئوز آرزیلار دونیاسیندا،مودهیش قارانلیقا نور سپه لیر. بوردا اینسانلارین یولون و یولدا قالانلارین جانین  نین ساتینی آلیر و یئنه ده اینسانین مقامین آیدینلادیر.
بو حقیقتی درک ائتمک چوخ چتین دئیل کی  اینسان سوزو و اینسان وصفی یا تعریفی حیاتین بینوره سی و مدنییت کروانی نین وارلیغ نیشانه سیدیر. اینسانا باغلی خصیصه لر و اینساندان آسیلی علاقه لر دی کی رساملار، خطاط لار ، موسیقی و اینجه صنعت آداملاری اوز قالیجی اثرلرین یارادا بیلیرلر.
منه ائله گلیر کی بو اثرلری یارادماق ایچون و بو یارادیجیلیقلاری گلن نسیللره تاپشیرماق ایچون آنا دیلی نین مقامین و اونون هر میللتین و یا خود مدنیتین ایاق اوسته دورماسیندا موقعیتین درک ائدن ضییالیلار، داها چوخ بو اینسانی اوز توجه مرکزینده قرار وئرمه لیدیلر. اینسانین مقامی اوستاد شهریارین تانینمیش منظومه سی، حیدر بابایه سلام دا دا چوخ گوزل  یئر تاپیر.(آردی وار)