• در این نوشته که به زبان ترکی آذربایجانی است واژه ملی، غرور ملی، و ذوق ملی شکافته شده و تنها با توجه به تعاریف جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته و فقط به این نکته بسنده شده است که داشتن دو عنصر اساسی یعنی زبان با اسلوب کرامری و نیز مدنیت یا تاریخ مدنی، کافی است ملیتی را شکل دهد ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
يکشنبه  ۱۵ آبان ۱٣٨۴ -  ۶ نوامبر ۲۰۰۵

مدتهاست واژه ملی، و گفتمان مربوط به ملت و ملیت و قوم ورد زبانها شده است. دلیل ظهور چنین وضعیتی از رشد و گسترش پدیده ای خبر میدهد که به "پروسه هویت یابی" ملیتهای به حاشیه رانده شده مربوط می شود و خاص ایران هم نیست. مسئله ملیتها و مباحث پیرامونی آن قبل از اینکه خصلت سیاسی داشته باشد یک مقوله حقوقی-علمی است. حقوقی است چون با موجودیت و حق حیات میلیونها انسان در پیوند است و علمی است چون تعریف ملت و کند و کاو در زمینه پیشینه تاریخی و مدنی خلقی خصلت علمی و آکادمیک دارد. در جامعه ایران، از پیدایش جنبش مشروطه و طرح انجمنهای ایالتی و ولایتی هنوز به این معضل اجتماعی پاسخ داده نشده است بنا بر این هر کس به نوعی با این ترم جامعه شناسی برخورد میکند یا آنرا به طریقی تعریف می نماید که در مواردی مضحک به نظر می رسد. دهه هاست که در فقدان جوی آزاد که اندیشه ها بتوانند در جوی آرام و به دور از سانسور فکری این قبیل واژه ها را تییین نمایند، از سوی حاکمان و روشنفکران دولتی واژه "ملی" تعریف گشته و به طور آنکادر شده به مردم تحویل داده شده است. ترم "ملی" و مفهوم آن و نیز اجزائ تشکیل دهنده منافع ملی همچون کالائی ساخته و پرداخته شده در مطبوعات رسمی به جامعه ارائه شده بی آن که خود مردم که اجزائ تشکیل دهنده این واژه هستند، این واژه و نیز مفهوم منافع ملی را معنی کنند. واژه "ملی" در جامعه ما از واژه های مقدسی حساب میشده که فقط مفهوم آن را حاکمان بایستی توضیح می دادند. گو این که بهتر از خود مردم این حکام و سلطه گرانند که منافع ملی را می فهمند. بویژه واژه های مربوط به ملت، ملیت، قوم ، قومیت همواره دستخوش تعاریف حاضر و آماده توسط نظامهای سیاسی بوده است. حال آن که در جوامعی که به اصطلاح امروزی چند فرهنگی و چند زبانی است، و جمعیت ساکن در حصار مرزهای جغرافیائی واحد از تاریخ، زبان، فرهنگ و آداب و رسوم متفاوتی برخوردارند، و از سوئی جامعه نه با راهکارهای مورد پسند و مورد انتخاب مردم (دموکراتیک)، بلکه با اذن، اراده و دستور قدرتهای حاکم اداره میشود، مفهوم واژه ملی و منافع ملی هم از حساسیت خاصی برخوردار میشود. چرا که مردم هر چه قدر که تلاش می کنند خود اندیشه کنند و ارزشهای فرهنگی، تاریخی و ملی خود را برگمارند؛ قدرتمندان به جای آنها اندیشیده و حتی ارزشها، سمبلها و نمادهای ملی را آنها به مردم حقنه کرده و تحویل میدهند و مردم حق انتخاب آزاد ندارند. و آن گاه که از سوی حاکمان ارزشهای ملی و کالاهائی که در ردیف منافع ملی هستند ارائه گردید، احدی از آحاد مردم حق ندارند که در صحت و سقم و درستی یا نادرستی آنها داوری کنند یا حتی نظر دهند و گر نه به القاب" ضد ملی" و دیگر صفات متشابه متهم خواهند شد.زمانی که برای مثال این پرسش برای یک نویسنده ایرانی مطرح شود که چگونه ممکن است شاعری که نصف مردم کشوری زبان او را نمیدانند برای آنها سمبل ملی قلمدادشود، فورا و بی درنگ آن نویسنده را به عنوان خاطی و گناهکار و ضد ملی محکوم می کنند بی آن که به واژه ملی و منافع ملی در کشوری که رنگین کمانی از زبانها و فرهنگها در آن زندگی می کنند، توجه شود.واژه ملت مفهوم مشخص جامعه شناسی دارد و نمیشود آنرا از مضمون تهی کرد .اما درزبان محاوره معمولن رسم بر آن است که همه ساکنین یک کشور را ملت خطاب کنند، هر چند که این برداشت درستی نیست. برای مثال اگر همه ساکنین کشور روسیه را ملت روس بنامیم در واقع میلیونها انسان غیر روس که در این خطه پهناور زندگی می کنند خود را منتسب به ملت حاکم روس نمی دانند. چرا که از هویت زبانی-تاریخی-فرهنگی متفاوتی برخوردارند. من در این نوشته که به زبان ترکی آذربایجانی است واژه ملی، غرور ملی، و ذوق ملی را شکافته و تنها با توجه به تعاریف جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی آنها را کاویده ام. فقط به این نکته بسنده میکنم که داشتن دو عنصر اساسی یعنی زبان با اسلوب کرامری و نیز مدنیت یا تاریخ مدنی، کافی است ملیتی را شکل دهد. در جوامع چند زبانی که بر اسلوب آمرانه" یک زبان یک ملت" زبان و فرهنگ های غیر حاکم به حاشیه رانده می شود، اطلاق واژه"ملیت" به صاحبان این زبانها عادلانه خواهد بود؛چرا که آحاد آن ملیت از حق انتخاب بر خوردار نیستند. نکته ای را نیز باید ذکر کنم که سنت جزم اندیشی، و رویه طولانی استبدادی در ایران فرهنگی را پدید آورده که به طیبعت ثانوی در جامعه ما تبدیل شده است. و بیشتر بر بستر این طبیعت دروغین است که واژه ها تعریف می گردد. حتی جای تاسف است منورالفکرهای این دیار نیز با زهر این طبیعت ثانوی آلوده اند. بارها این سخن تکرار می شود "ما یک ملت داریم مابقی اقوامند". اگر طبق فرهنگ رایج تمام ساکنان کشوری را زیر چتر واژه ملت تعریف نمود هرجی نیست، هر چند که با مفاهیم علمی خوانائی ندارد. با اطلاق واژه قوم، طایفه، تیره و غیره هم نمی شود حضور ملیتی را نادیده گرفت.جای خوش حالی است که افزایش آگاهی های مردم و پیوند صمیمانه فرهنگها و زبانهای مردم آنها در یک موزائیک غنی فرهنگی امکان هویت یابی را به همه صاحبان زبانها و فرهنگهای ایران نوید میدهد .
میلی غورور و میلی ائستئتیک
 
مددتلردی میلی ترمی یا میلی لغتی چوخ بیر کانتروورشل controversial)
یا مشاجره آمیز حالتده ایشله نیلیر. هر کس یا گروپ میلی کلمه سین بیر کانسپتده ایشله دیر. ایراندا ایللر بویو میلی کلمه سی یالنیز استبداد ی ازرشلری تمثیل ائتمک اوچون ایشله نیردی. میلی حیات و میلی ارزشلری میلییتلر یوخ بلکه حاکیملر معنا ائده ردی. بو یازیدا میلی کلمه سی بیر معین میلییتن حیاتیندا نه یئری وار، آراشدیریلاجاقدیر و اوندان باغلی مفهوملاردا دیققتلی گورونه جک.
میلی غرورون قایناق چشمه لری هاردادیر؟ بیر میلتین وارلیق نیشانه لرین تانیماقا نه سیلاحیمیز وار؟ اصلن بو سورویه جواب وئرمک زوروندایام کی بیر میلتین میلی غروری اونون قید وبندلردن آزاد اولماسیندا و اینسان حاقلارینا چاتماسیندا نه رولی واردیر؟ ال ایاغی باغلایان، دیللره قیفیل سالان و فیکیرلری دویغولاری حبسه آلان هانسی بیر چاتیشمامازلیقدادی؟
هر بیر اینسان غریزی اولاراق، اوز ایستک و آرزولارین بیر آزاد آتمسفرده بیان ائده بیلر. آیری سوزله دئسم او زامان کی اینسان اوره کدن قالخان آرزولارینی، ایچری دن قاینیان دویغو و تمنالارینی و یا کونول ایدیالارینی اوز دیلی ایله بیان ائده بیلمیر و بیر حالت یارانیر که اوز اوزون سانسور ائتمک زوروندا گورور، دئمک اواینسان، اوز ایچری سینده بیرگیزلین حبسانه یارادیر و عمور بویو اوز دوشونجه ، آماجلارینی زندانی ائدیر. بو آتمسفرده اینسان اوز میللی غرورون دوستاقدا گورورکن، بیر روانی و پیسکولوژیک خسته لیکینا معروض قالیر. سوز اینسانین آغزیندا بولاق کیمی آخمایان یئرده، اینسان بیر زندانی کیمی اوز ایدیالارین داشیر، آغزی باغلی، فیکری دونموش حالتده، و نتیجه بو اولور کی بیر قارانلیق اورتوک اونونه چکیلیر و او اینسان و یا میللت اوزون ایستر ایسته مز اوز تورپاقیندا زندانی کیمی گورور.
شبهه سیز بو آتمسفرده یاشایان بیر میللت و یا خود بیر اینسان اوز دوغما تورپاقیندا اوزون اینکیشاف ائتمه دن، بیر موبایل زندان اوزی ایله داشیر. اوز تورپاقیندا اوزون بیر " داردا قالان" قوش کیمی حساب ائدیر. نه گوزه ل آدی ابدی اولموش ایران آذربایجانی نین شاعری، اوستاد شهریار بو پسیکولوژیک کیفیتی یادگار قالمیش "حیدر بابایه سلام" اثرینده دئمیشدیر:
من سنون تک داغا سالدیم نفسین،
سنده قایتار چوللره سال بو سسی،
بایگوشوندا دار اولماسین قفسی،
بوردا بیر شئر داردا قالیب باغیریر مرووت سیز ایسنانلاری چاغیریر.
منه بئله گلیر که اوز میللی غرورون لکه لنمیش و اوز وارلیق واریانتلارین ازیلمیش گوره ن شاعیر ، اوزونی بیر قفسه آتیلمیش بیر قوش کیمی گورور ، که قانادلاری سینیب و آیاقلاری و دیلی باغلانیبدیر. بو استاتوس بیر میلته ائله بیر وضعیت یارادار که اینسانلار اوز میللی وارلیقین، اینسانی کیملیکین ایاق آلتیندا ایاقلانمیش گوررکن، اوز هویتین بیان ائتمک دن "شرمنده" یا باشی اشاقی اولار. بو وضعییتین آردیندا، او اینساندان، اینسانه یاراشیق اولان زلالیت، شفافیت و دورولوق آرا دان گئدیب و اینساندان اوزاقلاشار. ایسته ر ایسته مز بو شرایطه معروض اولان اینسان اوزون محصور بیر حالتده گورر. بیر طرفدن حاکیم قووه لرین طرفیندن باسقیلارا معروض اولوب، بیر طرفدنده اوز اوزونی سانسور ائدن اینسان، هویت سیز لییه نائل اولار. بو ردا کلمه آغیزدا دونار، سوز اینسانین ایچری سینده زندانی کیمی یاشار. بئله بیر اینسان آزاد یاشارسادا، اوز ایچینده بیر جانلی زیندان یا حبس خانه داشییر. بو وضعیتی یالنیز او آداملار دوشونوب و هضم ائده بیلرله که بو پیسیکولوژیک آتمسفره معروض اولسونلار.
بو قارانلیق و پوزوق وضعییته معروض اولان میلت، بیر تاریخی پروسس ده، یئنی نسیللرین قارشیسیندا، هویت سیز لیق مرحله سینه گلیب چاتار. و دوشونجه، انا دیلی،" آزاد اندیشه و اوز کوکونه ریشه سینه فخر ائتمک"، کی اینسان دونیاسین حیوانلاردان آیران خصیصه دیر، او میلتدن اوغورلانار. بو وضعیتی مدرک شاعیرلریمیز نه گوزل و معنالی بیان ائدیبلر:
اوردا کی دیل آغیز سوزدن اوسانار سوروشون سوزلری تئللر سویله سین
دوداق دانیشارسا اود توتار یانار گره کدیر زخمه لر اللر سویله سین.
بو پوزوقلوق بیر روانی حالت کیمی هانسی میلتین حیاتیندا دواملی اولاندا، دئمک او میلتین میلی غورورن، و ائستئتیک قووه لرین لکه لندیریب ، اونلارین سیماسیندان طبیعی اینسان حاقلارین قورودار. ائله اونا گوره سوز، کلمه، یازیلی دیل و کولتور حبس اولان یئرده "صوتٌ و موسیقی یا اینجه صنعت" میدانا گلیر. بوردا موسیقی بیر متن کیمی تکست حالین تاپیر ، او میلتین یئر اوزونده ترجمان حالی اولور. ایران آذربایجانیندا، بیر بویوک شعورلی ترک میلتی بو فیشارلارا معروض قالیردی سا، اوز وارلیقین و دینامیک حیاتین موقاماتین چرچیوه لرینده و عاشیقلارین سازلاریندا و رساملارین اثرلرینده عیان ائدیب و حیاتینا دوام وئیربدر.
منه بئله گلیر کی شوینیزمیدن سوز گلنده، اونلارکی بو معین پسیکولوژیک وضعیتله اوز به اوز اولمایبله، چوخ چتینلیکله او استاتوسی دوشونه بیلرلر. شبهه سیز بیر خالق اولاراق، ایراندا یاشایان آذربایجان میلتی ، معین تاریخ، مشخص کراماتیکالی دیل و ادبیاتا مالک اولدوغونا گوره، بیر طرفدنده، بوتون اوزون زامان تاریخده فیکیر، دوشونجه و منورالفکرلیق میدانلاریندا میداندار اولماسینا گوره، بو گون اوز میلی غرورون ، میلی وارلیق و کیملیکین آختاریر و اونون دالیندادیر. اینسان حاقلارین سئون و آذربایجان میلتینه لایق اولان چترین آلتیندا دالدالانماق ایستیور. بو بیر بسیط و آیدین ایستک دیر.میلی غورور و میلی ائستئتیکله بزه
نن اثر، دیللرین ازبری اولوب ، ابدی و قالیجی هدیه کیمی میلتین اوره کینده، دیلینده یاشایاجاقدیر. سوزومه ثبوت اوچون، تکرار استاد محمد حسین شهریارین حیدر بابایه سلام اثرین خاطرلتماق ایسترم. بو اثر ۱٣٣۲-نجی ایلین اسفند آیندا تبریز شهرینده یایلمیشدی. چوخ زامان چکمدی بوتون آتا آنالاریمیز، حتا یازیب پوزوبیلمه ین ساوادسیز قوجالاریمیزین سینه لرینده یئر سالدی. کندلرده، اوبالاردا حیدر بابا سوزو اوجالدی. تبریزین قهوه خانالاریندا جماعتین گونده لیک سوزی اولوب، بعضی جمله لری خالقیمیزین قیزیل سوزونه چئوریلدی. حیدر بابا آذرربایجان میلتی نین حسرت لرین ترنم ائدن بیر اثر اولدو. باشی اوجا میلتی میزین، تاریخ بویو "گول اکیب تیکان ده رن" ائلیمیزین میلی غورورن تمثیل ائتدی. "نامردلرین بورنلارین اوغان و بویونلارین سیندیران" خالقیمیزا، بیر اوره گه یاتان و کونول اوخشایان پوئزیادا یازدی، یاراتدی.
حیدر بابا، مرد اوغوللار دوغگینان،
نامردلرین بورونلارین اوو گینان،
گدیکلرده قوردلاری توت بوو گینان،
قوی قوزو لار آیین-شایین اودلاسین قویونلارین قویروقلارین قاتلاسین
شبهه سیز، زمانه نین غددار شرایطیندن اوره گی داغلانان شاعر میلتیمیزین حسرت نغمه لرین، کونول سوزلرین،ایتگین لیکین و یالقیزلیکین تصویر ائدیبدی. بو اثر بیر جاودانه هدیه کیمی آذربایجاندا یاشایاجاقدیر. دئمک بو اثربیزیم له دانیشیر. بو اثر بیر مهربان آنا کیمی اوز چترین بیزیم باشیمیزا توتوب و بیر میلت کیمی بیزی دونیایه تانیتدیرری. مدرک شاعیر اوز ائلی نین خالقی نین، اوز کند اوباسینین عادت عنعنه لرین حیس ائدرکن، ترکی دیلی میزه یئنی دن نفس باغیشلادی. بیر به بیر خشکناب ماحالین یادا سالیب، حسرتلره دولان و بولوت کیمی گوز یاشی توکن اوستاد، بئله اوز سوزون بیان ائدیر:
حیدر بابا، ننه قیزین گوزلری،
رخشنده نین شیرین- شیرین سوزلری،
ترکی دئدیم اوخوسونلار ئوزلری،
بیلسینلر که، آدام گئدر آد قالار یاخشی- پیسدن آغیزدا بیر داد قالار.
تورکی دئدیم اوخوسونلار اوزلری، اوره کی تهراندا درده گلن شاعر تورکی دیلینده حیدر بابانی یارادیر و ائوز سوزی ایله دئسم اوزوندن بیر قالیجی "آد قویور". شهریارین حیدر بابا اثری آذربایجان میلتینه معین کیملیک باغیشلیر. دئمک دسپوتیک شاهین دورونده بو اثر بیر ایلدیریم کیمی شاخدی و اوره کلری تسخیر ائتدی. میلی غوروردان نشئت تاپان بو اثر عاشیقلارین سازلارینا یول تاپدی. میشو داغینین جیغیرلاریندا، بابک قالاسینین انکلرینده، ساوالانین قیزیل بئره سینده "حیدر بابا دنیا یالان دونیادی" سوزی اوجالیردی. تبریزین داغچیلاری حیدر بابانی سسلندیریب ، بویوک شاعیرین سوزی ا یله دئسم سسلرین داغلارا سالیردیلار.
داغلاردا اولان عظمت زامان زامان آذربایجان خالقینا دایاق اولموش، و تاریخلرین سینه سیندن آشیب گلن تورک دیللی خالقی، باشی اوجالیقلا بو گونه دک یوللاندیربدی. ائله اونا گوره شهریاریمیز تبریزه قایدیر، باغلانمیش دیلین آچیر، سوز خزینه سین قاینادیر، اینجی کلمه لرله میلتیمیزین حسرتلرین، اونون میلی غرورونا توخونان عامیللره اشاره ائدیر و ساتیریک حالتده سوزون بیان ائدر.
بیر سوروشون بو قارقینمیش فلکدن،
نه ایستیور بو قوردوغی کلکدن،
دئینه، کئچیرت اولدوزلاری الکدن،
قوی توکولسون بو یئر یوزی داغیلسین،
بو شیطانلیق قورقوسی بیر یغیلسین.
اوره کی قودوز قوردلارین کلکلریندن درده گلن شاعیر زمانه سین بیزه تصویر ائدیر، سونرا بیر حاذق دوکتور کیمی، دردلری آنلایان شاعیر آذربایجان میلتین بیر یئره توپلانماقا چاغیریر . بوردا شیطانلیق قورقولاری وار و او قورقولاری، حیله لری الکدن کئچیردیب ، یاخشی یامانی آنلاتیب اوز میلی غرورون بیلن توپلوم شیطانلیق قورقوسون یغماق زوروندادی.
بو قیزیل کیمی سوزلر میلتیمزین دیلینده زلال سو کیمی آخیب، یانیق اوره ک لری سوواریب، و میلی غروری پارچالانان خالقا یئنیدن نفس وئیردی. هله سونرا شاعیرلری میز معاصر ادب خادیملریمیز داغلارین عظمتینه بیزی قالدیریب، او قارتال قونما یان ذیروه لره بیزی دعوت ائدیر و قیزیل اوردوسونو یادلارا سالیر. هله سهندیه قالسین بیر طرفده، ساوالان بابا دا سسله نیر، فریاده گلیر، اوز ائلینه دایاغ اولور و شیطانلیق قورقوسونی سیندیرماق ایستیور.
"ناواختا جان دخمه لرده گیجلمک،
دلی لونول چیخ بو داغدا هاوالان،
پیلله پیلله سس وئره جک عشقیله،
ان اوجا داغ ان قوجا داغ ساوالان.
بوردا مفتون امینی دورانین چاتیشمامازلیقین، میلتین آرزو ایستکلرین پاسلانمیش گوروب، تاریخیمیزدن ایلهام آلیر، آذربایجان اولادلارین اوز کئچمیشلر یله تانیش ائدیر.
ساوالانین آغ باشینین حورمتین،
تاریخ دانسا اونون یوزی قارادیر،
روزگاردان جفا گورموش قوجا داغ،
جانین ساغلان ، اما کونلون یارادیر.
همان یارالارین آغریسیندان، همان باسقیلارین فیشاریندان، اوره کی داغلانان آذربایجان، اوز اودلی کونلونده ایستی سولار قاینادیر. یارالی کونلو دئمک گویلری کیشنه دیب، بولوتلاری آغلادیر. بو دور بیزیم طالعیمیز.سوزوموز، دیلیمیز، یاساق اولا اولا، یئنه صمد بهرنگی نین سوزی ایله دئسم، بیر ایده آغاجی کیمی بویودوق، باشا چاتدیق، باغبان لار بیزیم ریشه میزی قازدیلار. بیر یادداشت سیز میلت کیمی اوز اوزوموزه صاحب چیخدیق.اما قورقو قورانلار بوش بئکار دا قالمادیلار.
هر حالدا، میلی غرورلا دولغون اولان بیر اثر، جمعیتین آرزیلارین عکس ائدن یازی؛ هر نه قدر ده داش آتانلار اولدی، یاشادی، سرحدلردن آشدی، بوتون تورک میلی نین آراسیندا یایلدی. حیدر بابا ترکیه ده سسلندی. سهندیه و بهرنگی نین اثرلری دونه-دونه چاپ اولوندی. سازمین سوزو کیتابی بیر قدرتلی اثر کیمی، اوره کلرین ازبری اولوب، آذربایجانلیلار طرفیندن دونیادا یایلدی. دئمک میلتین وارلیقی و اونون اینسان حاقلاری نین ان باشلیجاسی، مکتوب دیلین رسمیتی، دیللره دوشدی.
ترکی دیلینده کیتابلاریمیز ۱٣۲۵ –نجی ایلده یاندیریلدی، اما الفابتیمیز، میلی غروروموز اولمه دی. چوخ ایضاحلا دئسم، آذربایجان کوکلی فیکیر صاحیبلری، اندیشه آداملاری و آراشدیرنلار، او زامان کی باشقا میلتلر هله یوخودادیدی، روشنگری، و مدرنیته فیکیرلرین اورتا شرقیده بینا قویدولار.
اورتا شرقیده، دئمک اولار کی بوتون آسیادا،بیرینجی متفکر و ضییالی اینسان کی دوشونجه و اویانیش فیکیرلرین اورتایا قویدو، میرزا فتععلی آخوند زاده ایدی. امما تاسفلر اولسون کی استبدادی نیظاملار یوز ایللردی کی بو فیکیر صاحیبلرینین آدین، ایشین، سوزون کولکه ده ساخلایب و مکتبلر، مدرسه لر و یونیورسیته یا آکادمیک دایره لرده بو فیکیرلرین گون ایشیقی گورمه سینه راضی اولمایبلا. ایران آذربایجانیندا، آذربایجانین ضییالیلاری فیکیر عالمینده چالیشارکن، اونلارین گوردوکی ایشلر و دوشونجه لر یاساق حالتده قالمیش و کیتابلاردان و کتب خانه لرده اوزاق اولموشدی. آخوند زاده ۱٨۵۷- نجی ایلده بیرینجی محقق اولدو کی آذربایجان ترکی دیلین و بو دیلین ظرفیتلرین و استروکتورون دوشونرکن، اعلام ائتدی کی عرب الیفباسی ترکی دیلینه اویغون دئیل. اما زامان بو فیکیرلری آنلامادی. ائله سونرا اوره گی داغلی فارا چورلو دیدرگین دوشموش خالقی گوررکن، بئله سویله دی: " اوزگه دیلی اوخورام، اوز دیلیم اولا اولا".
بو پروبلم حل اولماینجا، دئمک اینسان بحرانلارلا معروض اولاجاق. بو پروبلم هویت و کیملیک مسئله سیدیر. بو گون بشریت بیر بیرینه یاخین اولورسادا، هر میلتین اوز هوییتی ایله اوندان یاناشیلماق ایستور. اونا گوره هر میللتین اوز هوییتین هر بیر نه دن اوستون توتوب، سونرا اوز اینسان حاقلارینا چاتماق ایستیور. بوردا آنا دیلی، آنتروپولوژیک خیصلتلر و میلی ذوق و غرور بیر هویت و شناسنامه اولور و او اینسانا سیجیللی سایلیر. هر ادبی اثر ده کی بو میللی ذوق و غرورلا دولو اولسا و بیر میلتین قایناق چشمه لریندن و وارلیقیندان ریشه آلسا، سند کیمی یادداشتلاردا قالاجاقدیر.
دکتر فرزانه یئنی یازیسندا " آذربایجانین آدلیم شاعیرلریندن، "سید مهدی اعتماد نصاب اعتماد اثرینه بیر اوتری باخیش" یازیسیندا، شهریارین حیدر بابایه سلام منظومه سین "بیر معجزه کیمی آدلاندیریب و اونی بیر میلی مدنی الهام وئرن بیر اثر تانیدیریر. دکتر روشن ضمیر، رحمته گئتمیش بویوک فرانسه ادبیاتی نین پروفسوری، تبریز انیورسیته سینده اولان زامان، حیدر بابا اثرین فرانسانین رومانتیک یازارلاری نین آثاری ایله برابر سانارکن، اونی مولیر، لامارتینین اثرلری ایله مقایسه ائدیر. دکتر حمید محمد زاده حیدر بابایه سلام کیتابینین ۱۷- نجی چاپی حقینده ۱٣۶٨-نجی ایلده بئله یازیر:
"بو معجزه یه اوخشار اثر، ائله بیر زامان یاراندی که، طاغوتی قانونلار بیر بویوک خالقین دیلینه قیفیل وورموش و تورکی دیلده یازماق یاساق و باغیشلانماز جرم ساییلیردی.(ص۶) دوغرودور. حیاتین کرچکلیکین منعکس ائدن اثر، میلتین تاریخی وارلیقین، خصلت لرین، و ارزشلرینی تصویر ائدن یازی ابدی اولار و یازیچیسیدا بیر اسطوره کیمی یاشار.بویله اثرلر صنعت عالمینده چئشیتلی هنرلر و ادبی نحله لرین فورماتیندا دونه- دونه تکرار اولار و ائل ایچینده یاشایار. چون که بوردا یالان پالان یوخ، میلی ده یرلر وار.بوش بوغازلیق یوخ، زامانه نین نبضی چیرپینیر. شعار یوخ، جمعییتن گونده لیک حیاتی و میلی شعووری بیان اولور. کیم بو گون ،حدود ایکی یوز بوندان اول دئیلمیش بو سوزلری اوخویوب، و زامانه نین وضعیتین و آذربایجان میلتینین حیاتین دانا بیلر.ائله بیل که بو گون شاعیر سوزونی اظهار ائدیر:
"شاعیرم چون که وظیفه م بو دور اشعار یازام
گوردوگوم نیک و بدی ایلیم اظهار یازام"
بوردا صابرین سوزونه معجز شبستری سونرا باشقا صورتده جان وئریر:
بوغدایا ساری دئدیم قیرا قارا شیره سفید
او جهتدن من بئله بی دین و ایمان اولموشام.
دئمک آذربایجان میلتی نین تاریخ بویو فیکیر عالمینده چلینجلر و چالیشمالاری، تاریخی افتخار کیمی بیزیم باشیمیزین اوستونده دیر. بو بیر میلی ده یر و میلی ذوقون کامپوننتلاری حساب اولور. آذربایجانین قیریخ قیریخ تاریخین، بوتون تورک دولتلری زامانی، نظرده ن کئچیره رک، آیدین اولور کی بیز بوتون تاریخ بویو دونیایه فیکیر ، علم، ادبیات و صنعت آداملارین ارائه ائتمیشیک. امما تاسف لر اولسون که تنقید لریمیز، آزادلیق یولوندا میلی مجادله میز بیر معین میلی وارلیقا چاتمایب. تاریخ بویو جهالت، ساوادسیزلیق، احتکار، زور دئماق و قبیح ایشلری تنقید ائتمک آذربایجان میلتی نین دانیلماز خصیصه سی اولوب. بو گون بو باشی اوجا میلت اوز میلی غرورون و وارلیقین ایاق آلتیندا ازیلمکده و بیر باشقا سوزله دئسم مستملکه لیک استاتوسونا سوق ائدیلن گورور. بونا گوره اوز اوزوموزه قایدیب و تاریخیمیزی و اوز هویتیمیزی قورومالییک.
آیدین دیر کی هر میلتن وارلیقی و اونون یئر اوزونده و دونیا مدنیتینده حضوری اومیلتین گوردویی ایشلرده، یاراددیغی اثرلرده و بیر میلت کیمی شعورلی یاشایش و اوز سوسیولوژیک و اوتنوکرافیک کیملیگینه باغلیدیر. میلتلر آراسیندا مشترک ارتیباط لار، معنالی و درین علاقه لر او زامان دواملی یئر آچا بیلر، کی هر میلت اوز وارلیق چترینین آلتیندا بو بیرلیکلره قاتیلسین. چون که میلی ذوق و میلی غرور هر میلته حرکت موتوری حساب اولور و میلتلری و اونلارین آحادینا معین بیر سیما باغیشلیر. هر نه قدر اینسان اوز اوزون، کئچمیشین، وارلیقین و اینسانلیقین دریندن دوشونسه، داها چوخ آییق و ضییالی بیر اینسان کیمی حرکت ائدیب و باشقا اینسانلارلا اوز سیماسی ایله ماراقلانار. بو علمی متدولوژی بیزه یاردیم ائدیر که هوییتسیزلیک پروبلملرینه غلبه چالیب و همان میلی غرور و ذوق ایلی داورانیش ائده ک. بو وضعییته چانان اینسان یا میلت صلح سئوه ر، کینه سیز، عداوتسیز اولار. دونیانین دئمک چوخ ریشه لی پروبلملریندن بیریده کیچیک میلتلری ایاق آلتدا ازیب و اونلارین کیملیکین، دیلین آلیب و اونلاری بیر باشقا قالیبا سالماقدی. امما میلی سجییه لر و قورالار، اینسانلارلا دوغولور و آنالارین سودو ایله منتقل اولور و نسیلدن نسیله یاشایر. چوخ آیدین میثالی ، ائله اوزاقا گئتمه ین، همان ایران آذربایجانیندا تورکلرین سرنوشتیدیر. ترکی دیلی یاساق اولا اولا، چون کی دوغما سجیه کیمی آنادان دوغولور ، اوز حیاتینا دوام وئریر. الیمیزدن هئچ بیر کس توتوب بیزیم وارلیقیمیزدان حمایه ائتمه سه ده، بیز یاشادیق، میلی غرور یاشاددی و آدیمیزی، سسیمیزی و سوزوموزی عیان ائتدی. بو دوغما سجیه لر، هر میلته بیر یونیک استاتوس و سیجیللی باغیشلیر. کلمه لر بیر تاریخ اولور، تکرار دیللره دوشور و آسیمیلیا و آکولتراسیون سیاستلری نین اونونده دایانیر ، او دزولمزلیکلره دوزور ،ایره لیه اوزون آپاریر.
سیز میلی ذوق و میلی غروری درک ائتمک اوچون، آذربایجانین قالیجی اثرلرینه سئیر قیلین. بواثرلرده اولان سجییه لر ، فیکیرلره دیققت ائدین. اوردان میلی ذوقون قاینار چشمه لرین گوره بیلرسیز.گلین آذربایجاندا داغلار ، چایلار و مشهور آدلاری سئیر ائدین. گورون بو مدرک میلت، تاریخلر بویو چالیشان خالق،نئجه قهرمانجاسینا اوز دئیرلرینه، ایستیر صاحیب چیخسین. آراز، مارال، قارتال آدی بیر نمونه دی.
"آراز" لغتی بیر بویوک تاریخه مالیک دیر. بیزیم ائیتیم یا تعلیم و تربیت ساحه لرینده بو تاریخلر ، بو اولایلار یئر آلمالیدیر. آراز دمه یالنیز بیر جوغرافیا علمیندن آسیلی بیر کلمه یوخ، میللی ذوق و میلی غروروموزدا بیر معین معنا داشیور. گورون مئرک شاعیر، بولوت قارا چورلو شاهلیق استبدادینین دورانیندا، ۱۹۵۱ نجی ایلده "آراز" سوزیله نئچه ماراقلانیر و اوز خالقی نین آجیناجاقلی و دوزولمز حیاتیندان، بیزه یادگار قالمیش منظومه سین یارادیر:
من آرازین آدیلان
چوخ زاماندیر تانیشام
ان کیچیک یاشلاریمدان
اونو روانلامیشام.
قوجا بابام نه واختکی
بوغازیم آغرییاردی
"آراز کئچمیشم" دئیه
بوغازیمی سیغاردی.
سووروشاردیم:- آی بابا
آراز نه دیر کئچمیسن؟
سوآلیمدان بابامین
یاشالاردی گوزلری
اوزونون چینلرینده
گیزلنردی کدری.
اوزومه مایوس مایوس
باخیب دئمزدی بیر سوز،
گورردیم آنجاق اولوب
اونون توکلری بیز- بیز
سونرا دا قارداشیمین
آدین قویدولار آراز،
لاکین اوندادا منه
آیدینلاشمادی، بو راز
آنجاق آراز بئشیکده
یاتیب ییرغانان زامان
بو سوزلری دینلردیم
آنامین لایلاسیدندان:
"آرازی آییردیلار،
قوم ایلن دویوردولار،
من سندن آیریلمازدیم،
ظولم ایلن آییردیلار".
بو سطیرلرده میلی غروری ازیلن، اوز دوغما آنا توپراقیندا اوز "وارلیقین" حقارت اوخلارینا توش گورن شاعیر، آیریلیق ماجراسین آیدینلادیر، دیدرگین دوشموش میلیتین طالعین گوستریر؛ دایانیر، دورور ایاغا، میلی ذوقوندان ایلهام آلیر، اوز اوزلوگونی آنیر، سونرا دیله گلیر:
من دئمیرم اوستون نژاددانام من،
دئمیرم، ائللریم ائللردن باشدیر،
منیم مسلکیمده، منیم یولومدا،
میلتلر هامیسی دوستدور، قارداشدیر.
چاپماق ایسته میرم من هئچ میلتی،
نه دیلین، نه یوردون، نه ده امگین،
شاعیر بوردا اول اوز "میلی وارلیقین" آنلایر، ایستیر او وارلیقین چرچیوه سینده اوز اینسان حاقلاریندان مدافعه ائتسین. بویوک شاعیریمیز بونو آنلایر. هر کس و یا خود هر میلت اوز "وارلیق خصلتلری ایله " باشقا میلیتلرله یاناشا بیلر. دئمک دونیا مدنیتی ویل دورانت ین سوزی ایله دئسم بوتون میلتلرین "مشترک محصولودور". شاعیر اوزون بیر میلییت چترینین آلتیندا گوررکن، اوز وارلیقی و اوز آنا یوردونون کیملیگی ایله دونیایه یاناشیر. بیر آخار چای کیمی هر میلت اوز عادت عنعنه لری ایله باشقا میلتلرله قووشور و بو چایلار بیر بیرینه چاتیر و دونیا مدنییتین یارادیر.
موسیقی اورکستری و میللییت کونسپتی
بو سوسیولوژیا کو نسپسیانی درک ائتمک اوچون بیر موسیقی ارکستریندن سوز آچماق ایستیرم. هر صنعت آدامی اوز معین اینسترومنتی ایله ارکستره قاتیلیر. جور به جور سازلارین چئشیتلی سسی، قاتیلیر، قووشور، هارمونی یارادیر. اینسان حیاتی و مدنیتی ده بیر ارکستر کیمیدیر. بو اورکسترده بوتون میلتلرین سسی اولما لیدی.بیر میلتین سسی، سوزی سیخینتی بوغونتولاردا سوسدورولسا، او زامان حیات اورکستری زده له نه جک. او زامان حیاتین وارلیقی هارمونیک حالتین الدن وئره جک. میلی ذوق ، میلی غرور بو آنلامدا معنا تاپیر.میلتلر بیر معین کیملیک و کولتورل مجموعه سیله اینسان ارکسترین غنالاندیریر.اینسان حاقلاری و عدالت و شرافت مفهوملاری دا بوردا معنا تاپیر. قوی هئچ میللتین سسی باتماسین، دیلی کسیلمه سین، اوشاخلاری اوز میلی ذوق و میلی غوروروندان اوزاق قالماسین.
"من آییرماییرام، آیری سالمیرام،
قارداشی قارداشدان، آروادی-اردن....
پوزماق ایسته میرم من بیرلیکلری
اینسانلیق بیرلیگی ایده آلیمدیر.
قارداشلیق، یولداشلیق، ابدی باریش
دونیادا ان بویوک آرزولاریم دیر.
آز تامل و دیققتله معلوم اولور که شاعیرلریمیز و ضییالیلریمیز اوز میلی غرورلارین ایاق آلتیندا گوررکن، فغانه گلیب و اوز میلی وارلیقلاریندان سوز آچیبلار. اوز میللی غوروندان اوزاق دوشن اینسان، اوز اوزون میللی چترین آلتیندا گورمه ین توپلوم، اوز تورپاقیندا بیر غریب کیمی یاشار. دیل اوز دیلی اولماز، حیاتین مشترک ارکسترینده اونون سازی و سوزی سسلنمز، دئمک بیر غریب کیمی اوز دوغما توپراقیندا یاشار. بو وضعییته معروض اولان میلت، دئدییم کیمی اوز اوزونون وارلیقیندان شرمنده لیک ایستاتوسنا دوشوب و بیر گول کیمی خزان یئللرینین ئونونده سولار. آذربایجانین ادبیاتیندا بو آنلامدا چوخلی معنالار و میثال لار وار. داردا قالمیش شاعیرلریمیز، اما میلی غرورلارین ایتیرمه دن زامانه نین غددارلیگین گوروب و شکایت سوزون گوستریبلر.
آجماسین چیچکلر گولمه سین گوللر،
اوتمه سین شیرین دیللی بولبوللر
درردیم چوخدیر ائللر ائللر آی ائللر
یار یار دئیب گئجه گوندوز آغلارام.
اوز یوردومدا بیر غریبدن سئچبلمم،
اسیر کیمی بیر دوست، بیر یاخین بیلمم
جهان جنت اولسا، بیر لحظه گولمم،
یار یار دئییب گئجه- گوندوز آغلارام.
آذربایجانین رومانتیک شاعیری حسین جاوید، استالین دولتی نین باسقیلارینا معروض اولوب و سیبریه ده سورگون اولان زامان بو سوزلری یارادیب.بویوک شاعیر استالینین زیندانیندا چورویوب تورپاقلارا قووشورسادا، اونون میلی غروروندان قاینایان شعرلری، آذربایجانین تاریخینده گونش کیمی ایشقلانیر. حسین جاوید "ابلیس " اثرینده، هر یئردن الی اوزولن بیر اینسان کیمی "اولو تانریا" خطابه سینده بئله دئیر:
...یا رب بو جنایت، بو خیانت، بو سفالت ،
بولمازمی نهایت
اینسانلاری خلق ائتمه ده وار بلکه ده حکمت،
ابلیسه نه حاجت.
ابلیس کیمی اولان استالین دولتین تنقید ائدن شاعیر دئمک بیر آذربایجانلی کیمی اوز وارلیق و میللی غروروندان مدافعه ائدیر. بولوت قارا چورلو دا اوز میلی غروروندان، آذربایجانین ادب گویونون بیر پارلاق اولدوزی تک، بئله مدافعه ائدیر"
تحقیر ائتمه ییرم، هده له میرم
کئچمیشین، ایندی سین، یا گله جگین....
آنجاق ،بیر سوزوم وار،من ده اینسانام
دیلیم وار، خلقیم وار، یورد-یووام وار،
یئردن چیخمامیشام گوبلک کیمی
آدامام، حقیم وار، ائلیم-اوبام وار،
سونرا اوز میلی غرورون واینسان حاقلارین سیلاح ائدرکن، بئله دوام ائدیر:
قول یارانمامیشام، یاراناندا من
هئچ کسه اولمارام، نه قول ، نه اسیر.
یازیچی چوخ کسکین ایناملا اوز وارلیقیندان دانیشر و اوز اوزون تانیتدیرر. بو آییقلیق مقامی شاعیرین اوز کیملیکینه و میلی ذوق و غرورونا آسیلی اولوب و اونی تانیماق دان نشئت آلیر.
"اوزونی تانی، میللتینی تانی، مدنیتینی تانی" سوزی بوردا معنا تاپیر. بو بوروشوق، دهشتلی، و تهلوکه لی چاغداش دونیامیزدا، میلیونلار اینسان اوز اوزونی، کیملی گینی و مدنیتی نی تانیماماقدان اوتری، چئشیتلی بلالار و خسته لیک لارلا اوز به اوز اولور.
اوز وارلیقین و اونا باغلی سجیه لر یا نورملاری تانی ین و اوز وارلیقینین چتری آلتیندا داورانماق اینسانی اوز هوییتینه باغلایر. بوردان اینسان حاقلاری سرچشمه تاپیر و هر میلت اوز وارلیقی ایله بشریت اورکسترینه قاتیلیر.قول یارانمامیشام، یاراناندا من" سوزون، بولوت قارا چورلو بو مقامه چاناندان سورا بیان ائدیر. ائله اونا گوره سوزونون آردیندا بئله دوام ائدیر: "هئچ کسه اولمارام نه قول، نه اسیر. بوردا آزادلیق و حریت گرچکدن اینسانین ایچیندن دوغولور و شاعیرین خیال یئلکنی اونو آذربایجانین قلبینه قالدیریر و اوردان باشقا میلتلرله قاریشیر و مراوده ائدیر.
اوز وارلیقین دوشونن شاعیر "سهند" داغینی اوزونه بیر سارسیلماین، یئنیلمه ین یولداش گورور و بو داغین سینه سینده یایلاقلاری، ائل اوبالاری اوزوندن بیلیب، بیر قالیجی اثر یارادیر. بوردا میللی اویانیش، میللی ذوق ، میللی غوروردان درین بیر ووقار یارانیر و شاعیره داغ بیر جانلی سیر داش اولور:
شاه داغیم، ائل دایاغیم، چال پاپاغیم،
شانلی سهندیم، باشی طوفانلی سهندیم،
شاعیر بو داغین وقارین اوز میللی ذوقی ایله درک ائتمه ده، "سهندین" غورورن و عظمتین بیر یوکسک مقامه قالدیریب و بئله دئییر که: باش اوجالیقدا دماوند داغیندان باج آلارسان." دئمک شاعیر آذربایجان توپراقلاریندا اوز وارلیقین گورور و سهند داغینا اوز خیالیندا بیر جانلی ایماژ وئریب، اونلا دانیشر. سهند داغین آذربایجان توپراقلاریندا بیر گنجینه گوررکن، میلی غوروریله سهندین ذیروه سین دماوند داغینا اوستون گورور. باشقا شاعیریمیز، اوز میللی غوروروندان ایلهام آلیر، تاریخلری قازیر، "ساوالان" داغین اوزونه بیر دایاق گورور و یامان گونده بو "اود پوسکورن" داغا دایانیر:
آی آوجا ساوالان ووقارلی داغسان ،
چتین گونده بیزه محکم دایاغسان.
معلوم اولور کی میللی چترین آلتیندا سیغینیب، میللی دوشونجه یه مالیک اولان اینسان، چوخ یوخاری سویه ده اوز اینسانلیقین درک ائدیب و او مقامدان باشقا اینسانلارا و میلتلره حورمت گوزیله باخیر. مفتون امینی ده اوز ساوالان شعرینده، تاریخی گوزونون اونونده توتور، قیزیلباش قوشونون جانلاندیریر، بئله دئییر:
ساوالانین آغ باشینین حورمتین،
تاریخ دانسا اونون یوزو قارادیر،
روزگاردان جفا گورموش اوجا داغ،
جانین ساغلام، اما کونلون یارادیر.
دوغرودور، اوخوجو دوغرو دوشونوب، شاعیریمیز روزگارین قارانلیق گونلرین ، آذربایجان میلتینین باشینا گلن دهشتلی ماجرالاری گوزونون اونونده جانلاندیریر، سونرا اوز میلی غوروریله ساوالانی بیر داغ یوخ، بیر ماراقلی دوست کیمی گورور و اونلا دانشیر. سونرا ساواندان "بابک" ین سسین آلیر،زامانی دوشونور، آذربایجان میلتی نین کئچمیشینه نظر سالیر، اوز وارلیق چشمه لریندن و میلی قایناقلاریندان بهره مند اولارکن سوزونی بئله دوام ائدیر:
نه واختا جان دخمه لرده گیجلمک،
دلی کونول چیخ بو داغدا هاوالان،
پیلله پبلله سس وئره جک عشقیله،
ان اوجا داغ ان قوجا داغ ساوالان
میللی غورور و سوسیال ذوق یارادان بیر قووه کیمی اینسانی اوز کیملیک پارچالاری ایله آشینا ائدیر و یارادما ذوقون دیریلدیر. چوخ آیدین دیر که ضییالی اولان اینسان بیر "عاشیقی بلا کش" کیمی اوز اصلینه ،اوز تالانمیش وارلیغینا دوغرو تمایل ائدر. میلی ذوقیله دولو اولان آذربایجان شاعیری، محمد بیریا، زامانه سینین آیناسی اولور، عملسیز عالملری گورور، اوز وارلیقینا قایدماق اوچون، بیر حسرتله دولو شعرینده بئلی یازیر:
..یئرسیز نصیحتین ثمری یوخدی، چون کی من
سرگشته یی جونون دیارم، قویون گئدیم.
من گئتمه سم فراق وطن اولدورر منی،
گئتمکدن اوزگه یوخ داها چارم، قویون گئدیم.
شاعیر زامانین دوشونرکن ساده جه طمطراقلی سوزلردن و شوعارلاردان اوزاق قالیر، زامانین اوخلارین سینه سینده گوروب، بالیق کیمی اوز دنیزینه دونمک ایسته یر.دوغروداندا میللی غورور اینسانا شرف باغیشلیر،بو غورورلا دولان اینسان یا میللت، اوزون بیر مشترک چتر آلتیندا حساب ائدیر. بوردا گورکملی شاعیر، فاجیعه لری گوروب، زمانه نی دوشونرکن، میللی ذوق اونو شرفلندیریر و چوخ آیدین اضار ائدیر:
من، سیزدن اوز طمع دیشیمی چکمیشم بیلین،
تزویر-حیله دن ده، کنارم قویون گئدیم.
آیدین دیر کی اوز وارلیقینا صادیق قالان اینسان، اوز کوکونه مدنییتینه فخر ائدن اینسان، یوکسک سویه لی مورال لارلا اوز دوغما توپراقینا ماراقلانار. منه ائله گلیر کی آذربایجانین گورکملی عاشیقلاری بو حیاتی و بو میللی ذوق تانیییب و او ذوقیله اثرلر یارادیبلار. وطنین اوغول لارینا قارداش، قیزلارینا دا باجی دئییب و دوغما دیارلارینا دا آنا وطن آد وئریبله.
آی وطن سنین گوزللیگیوی،
هر زامان باشیمین تاجی بیلمیشم،
اوغلووی اوزومه وفالی قارداش،
قیزیوی مهربان باجی بیلمیشم.
گورکملی شاعیریمیز، اوز کیملیکینه و میللی سجیه لرینه فخرائدرکن، فیکیر عالمینه دالیر، اوز دیلینه آتا بابالارینا دوشونور، بیر ده اوزون تاریخین آیناسیندا سئیر ائدرکن، اوزون توتور سوز و ساز اوستادینه، اوره کیندن قاینایان میلی غوروریله دانیشیر:
عاشیق چال سازیوی آچ داستانیوی
چالدیغین نغمه لر حیات مارشی دیر
دانیش گوروم عاشیق، گوزووه قوربان،
کئچمیشلردن دانیش، دونندن دانیش،
اوزووه، سازووا، سوزووه قوربان،
ائل اوبادان دانیش وطندن دانیش.
بیر آز منطیقله دوشونولورسه، دوغروداندا بیر آذربایجانلی، اوز وارلیقیندان دانیشاندا نه بویوک تاریخلر و مدنییتلردن دانیشا بیلر.
ائل اوبا سوزونده ، وطن سوزونده،
یقین بیر عولویت، بیر حقیقت وار،
بوش بئین آداملار دگیلمیش شک سیز،
بو یولدا باش وئره ن، جانین قویانلار.
وطندیر حیاتین، عومرون هامیسی،
وطنسیز اینسانین گونو هدردیر.
وطندیر ایگیدین عیرضی ناموسی،
وطنه یان باخان بیر دربدر دیر.
آذربایجان خالقی نین آنترپولوژیک و اینسان شناسلیک خصلتلرینی بو سوزلردن آیدین آلا بیلرسینیز. شعر میلی غورویله دالغالانیر.اینسان سئومک، اومانیزم، و عیرفانی دویغولار شاعیری بویوک ذیروه لره قالدیریر . آذربایجان خالقینین سوزچوسی اولور.(آردی وار)