• بسیاری از ما اسیر و برده مدل هایی که زمانی شاید کاردبرد داشته اند شده ایم و جرات فکر کردن خارج از کادرهای شناخته شده را از دست داده ایم. حتی این مدلهای منجمد شده دیدگان ما را کور کرده اند و ما بجای نگاه جدید و نو به وقایعی که زیرِ پوست شب تیره ایران در جریان است همچنان نگاهمان را به تضادهای درونی و جناح بندی های سیاسی جمهوری اسلامی دوخته ایم ...

اخبار روز: www.iran-chabar.de
شنبه  ۷ بهمن ۱٣۹۱ -  ۲۶ ژانويه ۲۰۱٣

جوامع اروپای غربی، بویژه کشورهای اروپای شمالی و اسکاندیناوی، بعنوان یکی از مدرن ترین و دمکراتیک ترین جوامع انسانی شناخته میشوند. این موقعیت اما صرفا نمی تواند محصولِ نظامهای پارلمانی، توجه به حقوق بشر و اصلاحات دمکراتیکی که در این کشورها و بطور کلی درجامعه اروپا در چند دهه اخیر و بطور مشخص پس از جنگ دوم جهانی انجام گرفته است باشد، بلکه در درجه اول ناشی از یک انقلابِ آرام و بسیار طولانی در طرز فکر و نوعِ نگاه و روش اندیشیدنِ* انسان غربی بوده است. انقلابی که در عمومیت آن روندِ گذار از جهانی که ساختار و قوانین آن از قبل و توسط عوامل ماورا طبیعت (برای انسانها) تعیین و تنظیم شده بودند به دنیایِ مدرنی که از قابلیت کشفِ مجدد توسط انسان برخوردار است و میخواهد اخلاقیات و نظامهای ارزشی را از نو تعریف نماید، به نمایش میگذارد.
مردمان جوامع ما قبلِ مدرن بتدریج یاد گرفته بودند که موقعیت و جایگاهی که از پیش توسط عقلِ مطلق و ماورا انسان تعیین شده بود بپذیرند و بر آن گردن نهند. انسانِ مدرن اما در روند این انقلابِ آرام بتدریج آموخت که می تواند اخلاقیات و نقش و وظایفی که برای بشریت تعیین شده است را مورد پرسش قرار دهد و خود به جستجوی آنها برخیزد. انسان مدرن با اعلام مرگ عقلِ مطلق مدعی ساخت مجدد این جهان با اتکا به نیروهای انسانی و طبیعی شد. دنیایی که ارزشها و قوانین آن از قبل تعیین نشده اند و می بایستی مجدد کشف و تنظیم گردند.
پیش از آغاز این انقلاب آرام، که اکنون سده ها از عمر آن میگذرد، هر عملِ انسانی و یا حادثه طبیعی به اهداف و منظورهای نهایی، که از قبل مقدر شده بودند، معطوف میگشت. صحت و درستی آن عمل نیز با ارادهِ خارج از قدرت انسان سنجیده می گردید. با آغاز این انقلاب درونی اینبار این انسان مدرن بود که مدعی ارزیابی و سنجش اعمال و تصمیمات بشری بر مبنای اراده، خواست، دلایل بشری و احساسات فردی و انسانی اش گشت. انسان باردیگر از آسمان بر زمین فرود آمد، دست در خاک فرو برد و بر خلاف دورانهای پیشین که مقهور نیروهای طبیعی بود، انرژی های نهفته در خاک و آسمان را به سخره گرفت، خود اسطور و سمبلی شد جانشین اسطورهای ماورا طبیعت که در آسمانها سکنا گزیده بودند.
گفته می شود که نظریه تاریخی کپرنیک مبنی بر عدم مرکزیت کره زمین، و معرفی خورشید بعوان مرکز و محور منظومه شمسی یکی از محرکهای اصلیِ آغازِ این انقلابِ آرام و درونی بوده است. این نظریه بتدریج فلسفه ارسطویی و عقاید کلیسایی و سلسله مراتبی را به چالش کشید و الهام بخش فلاسفه و دانشمندانی چون گالیله، نیوتن و کانت گردید. بطوری که برخی (از جمله امانوئل کانت) افکار و نظریات نوین خود را یک انقلاب کپرنیکی دیگر می نامیدند. برای نمونه امانوئل کانت، مطرح می کرد که جهانی که ما می شناسیم و تعریف می کنیم فی نفسه مستقل از ذهن و نوعِ نگاه ما به جهانِ پیرامون نمی تواند وجود داشته باشد. نیوتن نیز مدعی بود که پدیده های طبیعی را باید با روشهای علمی و ساده تحلیل کرد و نه با فرضیه بافی های فلسفی. در واقع امر انقلاب کپرنیکی، سرآغاز انقلاب در جهان بینی انسانِ پا گذاشته به دوران مدرن گردید.
انقلابِ آرم در جهان بینی انسانِ مدرن اما نه تنها پس از انقلاب کپرنیکی متوقف نشد بلکه به اشکال مختلف و در سایر زمینه های علمی و فلسفی به رشد و تکوین خود ادامه داد. در این روند و متاثر از انقلاب کپرنیکی، نظریات انقلابی دیگری در زمینه های علمی و فلسفی خلق و زائیده شدند. نظریه منشا انواع داروین انسان را از جایگاه استثنایی و آسمانی اش فرود آورد و جهان بینیِ نوینی که با انقلاب کپرنیک متولد شده بود زمینی و انسانی تر کرد. انقلاب در روان شناختی انسان که توسط زیگمند فروید آغاز گردید نیز یکی دیگر از انقلابات بعدی در روند رشد این جهان بینیِ نوین و نوع نگاهِ متفاوت به روحیات و روان انسان بود. فردریش نیچه اما تیر خلاص را به اندیشهای ارسطویی ودینی زد و با اعلام مرگ خدا بدست انسان، آغاز گر دوران پست مدرن گردید و الهام بخش بسیاری از فلاسفه ودانشمندان و حتی هنرمندان بعد از خود شد.
آنچه که در این میان کاملا مشهود است، منحی تکوین و رشد این انقلاب آرام در طرز تفکر و نوع نگاه به انسان و جهان همواره رو به صعود داشته و هر انقلاب جدید در زمینه های علمی و فلسفی مکمل انقلابات پیشین بوده است. این روند تصاعدی باعث شده است که اصول و مبانی جهان بینیِ انسان غربی و طرز نگاه به جهان پیرامون از یک ساختار نسبتا استوار و با ثبات برخوردار شود، بطوریکه می توان گفت این پروسه انقلاب آرام در طرز نگاه انسانِ غربی برگشت ناپذیر شده است.
اگرچه پروسه مدرنیته در ایران و مسیری که طی کرده است اساسا قابل مقایسه با روند انقلاب آرام در غرب نیست اما می توان ایندو را از یک جهت با هم مقایسه کرد. برخلاف منحیِ رو به رشد و تصاعدی مدرنیته در غرب، ما می بینیم که این پروسه، در تاریخ یک سد سال اخیر ایران، همواره با زیگزاگ و حتی برگشت به دوران های پیشین همراه بوده است. در دوران مشروطه، گفتمان دولت و ملت و نظام مشروطه پارلمانی گفتمان غالب بود، در سالهای بعد گفتمان ملیت و ناسیونالیسم در صدر گفتمانهای دیگر قرار داشت و در چند دهه بعد گفتمانهای ایدئولوژیک، بازگشت به خویشتن مذهبی وسنتی و مبارزه با مدرنیته غربی گفتمان حاکم بودند. ریشه این بازگشتهای مجدد به گذشته و نفی مدرنیته و ارائه گفتمانهای گاها کاملا متفاوت با یکدیگر را باید در الگو برداری و تقلید روشنفکران ایرانی از نظریات و گفتمانهای مطرح در میان سایر ملل، بویژه اروپای غربی دید. شاید به همین علت است که منحی مدرنیته در ایران نتوانسته است از یک مسیر رو به بالا برخوردار باشد و هموراه برگشت به گذشته و سنت آنرا تهدید میکرده است.
اما انقلاب کپرنیکی به چه معنا است و چه ویژگیهایی را برای آن میتوان شمرد؟ در این زمینه کتاب های بی شمار و تحلیل های فراوانی تحریر شده اند. آنچه که از نظر نگارنده مهمترین درس انقلاب کپرنیک است، جرات فکر کردن و نگاه کردن به خارج از کادر ها و چهارچوب های شناخته شده** می باشد. کادرها و دستگاه های فکری ای که توسط خود ما ساخته شده اند تا جهان پیرامون را شناسایی و تحلیل کنیم، اما خود ما بتدریج اسیر این دستگاهای فکری که بتدریج موضوعیت خود را بدلیل تغییر شرایط از دست داده و منجمد شده اند، گشته ایم.
انسان مدرن در این روند انقلابی بتدریج آموخت که هیچگاه دوبار از یک رودخانه جاری نمی توان عبور کرد. هر حادثه طبیعی و هرعملِ انسان برای خود یگانه و ویژه است و نمی توان حادثه و عملی کاملا مشابه آن پیدا کرد. در این روند انسان مدرن آموخت که برای جهانِ خارج ذهن انسان واقعیتی مستقل نمی توان قائل شد و جهانی که ما می شناسیم و تعریفش می کنیم از دریچه ذهن انسان، که در هر مرحله از تاریخ بشر منظرگاهای متفاوتی را به نمایش میگذارد، عبور کرده است؛ و نیز آموختیم که همه چیز در این جهان هستی نسبی است و همه پدید ها را در یک پروسه و روند تکاملی باید دید.
اما چرا ما با، این وجود، همواره اسیر دگمها و چهارچوبها و دستگاهای فکری که زمانی برای تفسیر پدیده های طبیعی و اعمال و فعالیت های انسان، که ظاهرا با یکدیگر وجوه مشترک داشته اند، طراحی شده اند، میشویم و با اراده گرایی قصد تفسیرِ تمامی اتفاقات و رفتارهای انسان در زمان حال و آینده با استفاده از این روشها و کارد های منجمد شده داریم.
واقعیت انکار ناپذیر این است که شرایط کنونی کشورمان که بمانند آش در هم جوش همه چیز در آن غوطه می خورد و معلوم نیست که سر انجام این دست پخت چه خواهد شد، توسط همان نسلی که از پیش و بعد از انقلاب اسلامی فعال سیاسی و اجتماعی بوده است رغم زده شده است؟ اگر محصول و دست پخت تمامی این سالها را که این نسل (چه در داخل و یا خارج کشور) بنحوی در آن سهم داشته است نمی پسندیم و اگر دستور غذایی این دست پختِ بواقع نا چشیدنی منجر به چنین آش در هم جوش شده است، چرا همچنان بر بکارگیری روشهای چندین بار تجربه شده پافشاری میکنیم و اسیر دستگاه و مدلهای فکری که سالیان دراز است تجربه خود را پس داده اند شده ایم؟ و چرا میخواهیم هر بار که انتخاباتی در ایران در پیش است این دست پخت را بار دیگر در ماکروویو بگذاریم و آنرا گرم میکنیم و همه را به مهمانی آن دعوت نماییم؟
مگر مدل انتخاب بد در برابر بدتر چندین بار تجربه نشده و این روش منجر به نتایج اسفناکی پس از هر دوره ای از انتخابات ریاست جمهوری برای مردم ایران نشده است؟ پس چرا همچنان اسیر این مدل سیاسی هستیم و به هر قیمتی میخواهیم آنرا جا اندازیم و تحمیل کنیم؟ به شکلی که حتی از سوی برخی از فعالین سیاسی پیشنهاد میشود که از انتخابات آزاد صحبت نشود زیرا که این نیمچه دریچه ای که به تصور ایشان باز است ممکن است بسته شود. (اشاره به مقاله خانم ملیحه محمدی در مورد انتخابات ریاست جمهوری در ایران که در سایت بی بی سی آمده است). و یا توسط آقای فرخ نگهدار مطرح میشود (در سخنرانی ایشان در همایش اتحاد جمهوری خواهان) که ما نباید با سیاست و موضعگیرهایِ خود مقامات جمهوری اسلامی را بترسانیم.
واقعیت این است که بسیاری از ما اسیر و برده گفتمانها و مدلهایی که زمانی شاید کاردبرد داشته اند شده ایم و جرات فکر کردن خارج از کادرهای شناخته شده و ورای مدلهای تئوریک را از دست داده ایم. حتی این مدلهای منجمد شده دیدگان ما را کور کرده اند و ما بجای نگاه جدید و نو به وقایعی که زیرِ پوست شب تیره ایران در جریان است و بجای توجه به نسل جوان و کمپین های مختلف فمینیستی، حقوق بشری، سیاسی، اجتماعی و صنفی، همچنان نگاهمان را به تضاده های درونی و جناح بندیهای سیاسی جمهوری اسلامی دوخته ایم و به اصطلاح به بالا نگاه افکنده ایم زیرا که مدل فکریمان آنرا تجویز میکند و برای سهیم شدن در قدرت راهِ حلِ نگاهِ به بالا را پیشنهاد می نماید.
واقعیت این است که ما بیش از هر چیزی نیازمند به یک انقلاب در طرز نگاه و کادرهای سنتی و پوسیده ای که اسیر آن شده ایم هستیم.

*mentality
** Out of box thinking

haghaei.blogspot.nl